TE PUKE KI HIKURANGI.

Puke ki Hikurangi, Issue 11, 31 July 1903, Page 1

TE PUKE KI HIKURANGI.

[PUTEA] HE NGAKAU MARAMA. Pupuha, pupuha, whakaea, te manawa o Rangi, ranui, Rangiroa, Rangitahua Tuhuanuku Tahuarangi; eTu homai te manawa ora he ora, ora, ki Tipua, ora ki Tahio, ora kite whaiao, kite Aooiaraina tiheere mauriora, Ka tipu te wai ka orate wai, ko te wai ora o inuri riree, riree, hau paimarire, ka tipu, ka pihi, ka rito, karau ka hua, ka toi, toinui, toiroa toimatua, toiora. tiheree mauriora, kite whaioa kite Aomarama. Haere mai, haere uiai, uohia nga marae kua watea, whakaarahia nga whare mahihi kua horo ki te whenua, rauawatia nga waka whakarei, n<*a v?aka unua nga waka Tiwai, kua pakaru ite tai pukahu i te tai maranga, taane-kaha tia, taane-kahatia, taanetuturi, taaue-pepeke, taane-ueha, taaue-'uetika, taane-te-waiora, taane-nuiarangi, hapahapaingauuku hapauapa'ingarangi, piere-te-rangi i runga. rnatata ce tatau-o-tawhaki nui a Hema, pupuri taawhi kite toimau, te ara tukutuku pungawerewere, waifto atu ia karihi te Toi Taaepa, aiuohia ki runga i te pakihivvi, a, Tokohurunuku a Tokohurangi nga toko a Taane i wehea ai a Ranginui raua ko Papatuancku, ka whiti mai te maramatanga ki a raua hua, heke ana te awha hei whakatnakuku i a Papatuanuku hei ora mo a raua hua. Tenei te koa te maaha, te pana nei ite ngakau pouri ki waho o te hinengaro, te tuku nei i te manawareka hei papa tuhitnhi ma te hunga tamariki, ma ratau nei e takahi atu te matuaiwi ote 70 mete 80 tau, etu mai ana i mua i o ratau aroaro. Ka kitea i konei te mahi pai a te hepara o te kahui, e kore nei e piki ke ma runga i te taiepa, engari ka tika ma te kuaha, kia marama ai te katoa, ina whiua te kahui kia taua, e mohio ai ia kai te ora kai te mate, kai ce piki kai te heke, kite mohiotia ete hepara pii, kai te heke te kahui ki raro ka tere tana kawe i taua rongo kino ki tonaariki rangatira, ka whakahau atu taua rangatira ki tona whare huihui, kia tirohia taua aitua e tipu ai ano te kahui ki tona tokornahatanga. . No te tau 1896 ka taungia te Iwi Pakeha mete Iwi Maori* puta ana te whakaatv i taua tau atio, kotahi mano me ono raa roe ona tekau te hekenga o te Iwi Maori ki raro, puta ana nga whakaatu a nga Nupepa Pakeha me te reo korero, kai te heke haere te Iw iMaori, kite mate, penei tonu i nga taunga katoa e lieke haere tonu ana te kaute ote Iwi Maori ka hangaia tenei rongo hei ngakau pcuri hei manawarere, hei tumatatenga, heingetengefce heihakuma "Te Puke Ki Hikurangi" i.enei ra ka hori ki muri, mc te marara noa o ana kupu, i runga i enei take, ohorere ana mai te waimarie te ngakau tatu. No te tau 1896 tae mai kite 1901, ka 5 nga tau, ka taungia ano tfe Iwi Maori i tenei 1901, puta ana mai nga hua o te Iwi Maori e toru mano me ona rau me ona tekau, kite

mea he tutuvu tenei tatau tokomaha o te Iwi Maori, kaore i tawhiti atu i te Iwi nga mahi pai, kai te titiro iho te tika i te rangi, kai te tpa te pono i te wh nua, i runga i tenei whanau liooutanga o te Iwi Maori, ka whai i tenei kupu nui ko ratau i mate kua ora, ko ratau i ngaro kua kitea, tena patua te kuoa inomona a te kau, hoatu he buu mo nga waevvae, hoatu he mohiri mo toua ringa, patuitia aratakina kite kaavi o nga puawai o te tau manakohanga mai, kua tutaki ce mahi tohu mete pono, kua hongi kia raua te tika mete rongomau. Te Iwi, kite pumau tenei hua e 3000 mo te 39000 mano tangata Maori i rrto i te 5 tau, kua pihi, kua tipu, kua rau, kua hua te Iwi, e 39000 mauo, te kaut: tratahi 3000 nga hua, ka huia ka 42000 i roto i tenei 5 tau kia h ;ere tonu tenei waimarie me tenei 3000 mano hui i roto i nga 5 tau katoa-e tu mai nei i mua i te aroaro : kia heke tonu mai teoei whakatipuranga kia tuturu kja man, e 9000 mano i roto i nga tau 15, te 18000 mano i roto i te 30 tau, me wai ho ko te tau 1901 hei tunatanga mo tenei hua haere ake nai, kite mea koia tenei te pihinga o _tc rito i uiaroke nei kaati ano, maana e tapiri mai ki tona aroha tutnru. pono. tika, kiingi, hei arahi i tona Iwi e pohau hae:e nei i roto ite ata:a:fgi ote mate, i runga i nga kare o nga wai, me nga tuawhenua i haerea mai hei e t? Iwi Maori i tawhiti-pamamao. i runga i te aho pangawerewere. Ki ta'matau nei whakaaro tika pono, mehemea i ata wnakninarainatia e nga kai tatau i kitea ai enei hua 3000 mano, ko tehea taha ra o nga motu nei i kaha te tipu, ma hoki ko°te Tairawhiti ko te Taitokerau ko te Taihauauru, i rite kotoa ranei te tipu o nga tawaha e toru nei, mehemea kai te rite kua pai, mehsmea ranei ko te Iwi Awhekaihe kai te tmo piki te tipu, na kia mohio te katoa, ko te Waipounama ranei kai te piki ko NgaiTahu kia tirohia ai nga mahi a te tawaha ,i piki ai, kia hui tahi ai kite ohu i te marae, mehemea kai cetahi Iwi te whakahaere i tipu ai tona hapu Iwi ranei, koia tera nga mahi ma te kato.i, otira kua marama i tenei wa. Kua tu nga pa whakaora e 20 tekau kai runga i teaei motu i Aotearoa, hei pa tnwatawata mo nga mahi pai, hei pana atu i nga mahi kino, hei whakatipu i te tangata, hei hapai i tenei toru 3000 mano i puta mai i roto i te kuhu noa i te rapa noa, katatu ka tine marama te haere atu a te Iwi ki katipu, kua whai pakiaka, kua tu aiai to tatau Kawanatanga nei tuara mo nga mahi a te Iwi Maori, hei tohutohu hei pupuri mai i te Ture, koi tapahia. porokeretia e te ngakau hikaka e te ngakau-whakaputa-ke. Tenei nga tangata a nga-Iwi i tuku mai ai kite kawe mai i o ratau hiahia kite Minita mo te Iwi Maori, maana e pupuri, maana e tuku ki to ratau huihui i roto i o rafcau whare e rua e tu mai nei i Pcneke. Te Tairawhiti, te Taitokerau, te Taihauauru, maaaakitia te Kawanatanga e tu nei i tenei wa, takoto atu, te po, te po, maana e whiti te ra i roto, hei taanga manawa mo a tatau uri, ma ratau e takahi teaei wa haere ake nei, ki to ratau mutunga mai ka haere atu i o ratau uri, i:ia u enei tikanga e rua

kua iri nei ki runga i te wbata a te Herunga, me haere tahi ano enei kupn e toru i a ratau te kaha, te mohio, te tupato, hei tapiri ki nga tikanga e rua kua iri kite whata, ko to ratau whakapono hei tnanawa mo a ratau mahi; hoea nga waka e rua kua- oti nei te rauawa, kua takoto nga hoe, kua mau ki nga rimm o te kaha o te mobio o be tupatc, kua tukua kite wai. '•Kaunibera Maori Marae Kiore" ka tohia nei e au tona ingoa tapu, ko Taakitimu waka o Kongokako me tana tama me Tamatea-mai-tawhitL Tamatea-pokai-whenua. Tamateatapahi, tona atua ko Uenukurangi, tana tamaiti ko Uenukntiti, i whanau mai i te wa hine aTamatea ia Iwi-pupu, no muri mai ko Kahunguugumatangirau na Tamatea. Ko Uenukutiti, ko te tamahine a te atua o Tamatea, he mea maka e Iwi pnpu kite moana, ka mauria e te Petipeti e te Rangahua ka taakaia kite rimu, ka whakatipuria ka kaumafcna. ka. makaiamai ki uta e oua ma-io tini tini o te moana. Ko Kabuogungu matangirau na Tamatea, ko nga putake enei o Ngaati-Kahungungu me era atu Iwi, kai runga i nga motu e rua o -Niu Tirem. Ko te '-Kaunibera Whenua" me tolii tona Ingca ko Horouta. he Ingoa tuarua tenei no Taakitimu, e ai ki ta nga kaumatua o tenei pito o te motu nei i korero ai, waiho iho ki o ratau uri i muri nei. kua rongo na ano e kiia ana e Ngaati-Porou he waka ke ano a Horouta. Ka tika ra tatau kia tohi i nga Kaunibera e rua nei, hei Ingoa mo o tatau waka, hoi pupuri i te whakamaharatanga ki nga waka o nga tipuna i hoe mai ai i tawhiti paniamao, he taonga enei e haere ana e kore e mutu mehemea ka rite te hoe. Engan ka taupatupatu nga whakaaro o nga kai hoe, e kore e ata whakarcngo kite tangi o te reo o te kai-hantu o te waka, ka heke ki tewahao te Parata. um te mohio anake e hoki ake *i, ka makere atu mea tuatahi. Toroa-ee, Toroa whakapai-tangata, Huia ee, Huia tangata-kotahi, Kaka-ee, Kaka koari mai i tawhiti, ahaha, e kawhiri kawhiri rawa aku ringaringa aku waewae, koua riro ia huahuu, koua riro ia haahaa, koua riro ia rewharewha, tenei ano au te kuhu nei, kuu, kuu, ka puta kai tua tokorua putahi. Kohea kohea tera maunga e tu mai ra ra, nukn nuku mai, neke neke mai. ki taku tauaro pupuri ai, ahaha, kia mau te pupuri, kia mau te pupuri, kia mau te pupun, e ko Ruaimoko puritia tawhia, kia ita aaha kia ita kia ifca. Kia kuutia au an, kia wherahia au au, kia rere atu te kekeno ki tawhiti titiro mai ai aue-aue aue na, aue aue aue-ha. _ Na e te hunga tamariki aroha kia u, kei taeate whakakorikori, kia nui nga mahi i naa wa katGa, e mohio ana hoki koutou ehara i te moumou to koutou rnammtanga i roto i te Ariki, nana nei koutou i whakangakau nui, ki to o kuto<* karangatanga i roto i o koutou Kura, hei rama whakamarama i mua i o kovrtou aroaro, hei Honore mo koutou matua, nana nei koutou i tuku atu kite hopu i nga reo hoou o tenei wa, hei Kororia mo fce Iwi, hei pai ki nga tangata Iwi ke, e noho nei a ratau tamariki hei hoa ta-

-1 ksjapuhi mo koutoa me a koutoa uri, tohea, kojtahi ano te Wairua hei tuha maLki roto i - a koutou, ahakoa wehewehe noa o koutoa tauranga, nana ano i wehewehe kia whai whakaaro ai ia mo ana kupu, kua oti te tuku kite ao katoa, koia bona hei tuha ki roto i nga ngakau o ana toranga webewehenga. ; Minita. • Mahi. > Kupu-whakaaro. > Kupu-matau. .. Whakapono. ■ Mana-whakaora. .- Merekara. Poropiti. Matauranga ki nga Wairua. ! Nga reo ke. Whakamaoritanga i nga reo. Koia tenei nga take e whaia nei e nga Iwi katba o te ao, kua inu i tenei Wairua nana nei! enei take, hei tuha maana kiia tangata, kiii wahine, kiia taitama, kiia taitamahine, ko ,nga pakiaka tenei o te matauranga, ko te putake o nga kura e akona nei e a tatau tarnariki, me a tatan tamahine. kia riro mai tetahi o enei tuhanga ia ratau, he pai kia riro mai enei pakiaka katoa, taki kotabi, taki kotahiy'ko te whare o enei kupa i runga ake~nei, kua whakaaria rnai. ete Ariki i tana kura wbakaako ia Pita ma, i ako ai ia i tenei kupu kia ratau, i runga i to ratau mania ki nga mea o tenei ao. Matua rapua e koutou te rangatiratanga o te rangi, ka kitea, ma to koutou matua e tapiri mai 0 ko utou hiahia, kite aha kite aha. E nga taitama me ngo taitamahine, kaore i akona ki nga kuri a te Pakeha, he kura ano"a koutou kai roto i o koutou ngakau, kai te tipu tahi i o koutou i,inana, koo koutou konobi hei titiro atu ki nga mahi a te hunga o koutou i tae ki nga kura, a ratau mahi pai, e tipu ai o ratau tinana me o ratau mahara, koo koutou taringa hei whakarongo, ko te ngakau hei wehewehe, hei taatari hei paihere i nga mea e tika ai tou whare katoa. Ka eke tenei ki runga ita nga kaumatua i korero ai, kia kaha kite kuhu i a koe, he kupu iti tenei kite mahara iho. engari kite whakaritea e tetahi ka kitea he kupu nui noa atu, kiihu. kuhu noa ake, ka whiwhi, ka rawe, ka ranea, i kuhu atn ki roto ite mafeei whiti ana te ra i tua, i kuhii atu ki roto i te potirirkerekere, noho ana mai he tangata i te ao marama, kuhua 0 ringa kite oneone ka whiwhi; kuhup- o rawa kite kete ka ruru, ka toe mo te wa o te, hocoke, he nui nga hua o tenei kupu iti a nga kaumatua, kuhu. Whakapiki, ara, ringa-wbakapiki, he kupu kino tenei ki nga kaumatua, ko tona whakamaoritanga, mangerehonia, takarore, parore, pahau, kaewa-whenua, he mate te mutunga iho, ki tona tinana ano. Makamaka, whakarei; e rua enei kupu kotahi ano ia tona tikanga, he kupu kino ki nga kaumatua kite raakamakaia noatia te kumara, te aruhe, te manu, te kiore, te lka, kite tahora, ki roto ite wai whakarei noa atu kaore e k»we kite rua, ki tetahaa, kite pataka, ka hee ki to ratau ture, ka mate, ka tau tenei kupu a ratau, whakama, ka titirc atu nga konobi kite hunga i mahara, ki ta atawhai i nga hua o ratau na ringa, e kai aaa i te wa o te Takurua, ka hoki te mahara ka tau mai te whakama tika pono, whiti noa ake i tetahi tau, kua tangohia mai e ratau ko te tupato, ko ts mohio hei boa mo to ratau kaha, hei whakaboro atu ito ratau whakama, ko tenei kupu ko tt whakama, : he kupu nui whakaharahara kite Iwi Maori i mua, e tino tukua aaa ma te tupato e tiaki e berehere e pana rawa atu tenei kupu, whakama.' E nga kaumatua, e te Iwi, e nga rangatira, ata tirobia atu nga kupu a nga taitama, e whakahaere nei mo te Iwi. E nga taitama ata whakaaroa nga kupu a kaumatua, he roa to . ratau wa e mahi ana mo nga tikanga mo koutoa me a koutou uri, ma koutou boki e takahi atu te uiaataaaiwi roa e takoto mai nei 1 mua i o koutou hoki koutou e penei me nga ka- " umatua o tenei wa, ko tenei Ingoa ko te kaumatua e whai ana i te tinana i nga tau katoa o te oranga, ko. te taitamarikitanga e hoki whakamuri ana i roto i te oranga roa p te tinana. Ko nga kaumatua whai kupu whai whakaaro, e Kurangia ana e ratau a ratau mahi, me a ratau whakaaro, kite whenua kite tangata, kite tikanga .me nga mahi, te mate te ora, he mea kite tonu e 0 ratau kanobi, he

mea whawha e nga ringa me nga koikar* : ka waibo te "mate hei tine'Kura whakatupato i te hinengaro, engari ko nga kaumatua e riro nei ite reo,kore hua, ,pehia ata me pena ano te tikangamonga fcaisasn.a. ko te tangata kua roa e tu ana c whakahaere ana i nga tikanga mo te Iwi, kua kanmatuatia ki roto i nga mahi, ata tirohia atu c koutou, he kupu tika tana ta ratau ranei. , Whakaotia nga kupu ae ae, titiro atu ki te whare o nga kaumatua, he mea wehe e nga tikanga, ko te whare tamariki me te' whare koroua, hei whakaoti i nga tikanga hei mana mo nga mahi, o te whare tamariki e mahi nei. Kaati e nga taitama me nga koroua te whakaputa-ke i nga mahi ki roto i te mauahara, mete ngautuara, engari whakaotia ki runga i te tikanga kua pai, kaati te wbakaki nga tohutohu a 0 tatau hoa Pakeha, e mea nei ka mate tatau i 0 tatau whenu-. a i nga ture kua ara nei mo te Iwi Maori o tenei Kawanatanga ; Kaunihera whakahaere whenua, kaua e whakarongo atu ki a ratau korero, kaore tatau e mate e pehea ranei i 0 tatau whenua, me o tatau tinana. E. kore tenei Kawanatanga e hanga i te ture hei patu i te Iwi Maori, ewhakawhiti ke rane.i i te whakahau a te KulniliVikitoria kua nei hei oha ki runga ki nga Iwi e rua me to raua Kawanatanga. Maana Minita 0 tona Kawanatanga e titiro e ata whakaaro i run*** i te rangimane, he ture bei whakahaere i nga tosnga whenua 0 te Iwi Maori, na ratau nai ano i tuku i te ra e whiti ana kite Iwi Pakeha hei painga mo nga Iwi e rua. me nga moutere o Niu Tireni, hei hapai ake kia tairangi ki runga kia kiLea mai ai e nga motu i raro i te mana hu'hui o te rangatiratanga o Ingarangi, hei hapai ake hoki i te Iwi Maori kite t.uatahi mete tuarua. Waiho atu nga korero nunui ririki purutaringa a nga hoa Pakeha me nga hoa Maori, kaiti pea he wa whakarongo ko enei taknva ka mahue ki muri, me okioki te Iwi ki runga i ngi tikanga kua oti nei i te tau 1900, e nobo nei te Komiti whiriwbiri i Poneke mahi ai, i runga ite ngakau mahaki mete ngakau tatu. Ahakoa kimi matauranga koe e te tangata, ite rangi.i te whenua i te moana kaore koa e whiwhi, engari ki.te kaha tonu koe ki tau kimi pohau noa, ka tangohia te whare i tnkua mai nei ma ana .Minita e whakaoti ka nui atu hoki te aue mete tangi. He tokomaha nga Pakeha ngakau aroha e korero ana, he pai rawa atu "te "Kaunihera whenua Maori" he ora mo nga uri kei roto, engari ko nga Kaumatuao tenei wa e kore'e kite i on 1 painga, ka mau te whenua mo nga whakatipuranga 0 nga. uri mo nga taita.na o tenei wa, kite takahia tenei, a ka' whakarongo te Iwi kite reo o nga Kai-whakamaori me ftaiaKooti whsnua Maori, katahi ka tino he, pai atu ta te Kawanatanga hoko i n»a whenua Maori, ka tuturu kia ia katabi ka hsakina mai te tatau kia tomo atu nga Iwi e rua Pakeha Maori, kite riro ma te hue whakahe nei e hoko ana whenua Maori, ka- tutakina te tataa kia ia anake, tena ko tate Kawinatanga hoko whenua, mo te Iwi kat:>a, ma tote Iwi Maori ngu ;ore ano ka kore ai e whiwhi, otira he nanakia a Ngati Porou, e 24 mano ;eka'w'nenu"a a te Kawanatanga kua riro mai kai te mahi te kaha, hei tikanga kararehe, hei hinu whakawahi mo n<*a wiira o tana Wekena, hei whakangawari i nga kakahu o ana hoiho, ngari. ngari. hoki ngitai-tana o Wairarapa, ko a ratau na fcawaba whenua no te Kawanatanga me nga Pakeha uoa iho, na te kaha i tiki atu ka whiwhi ka raw.ia ka ranea, Te Iwi tenei te nohajaei i Poneke te Kciniti o nga kaumatua me nga tai-tama, kai te ata kuW marie i nga pohatu karaa Rangit)to, o ngahuanui haerenga o te Ture whe : nua, kai te ata titiro marie i te ara tika, e taeaai te tomo te pa kaba, i reira te kai tuhi o enei korero e titiro ana kite mahi a te Komiti mete Miaita Maori, te Paremata i ona ruunia, kaore nei e taea atu i nga tau maha ka tana nei ki muri, na wai tenei mahi na te Ariki O; te kahui kai te waahi ngaro e titiro *na mai, engari ko etahi 0 nga Kaumatua me nga tai-tama kai muri 0 nga tuara o tenei papanga 1 Poß.ske nei, e., whakapuehu aaa i nga huanui, etutaki ana i nga puna mo te kore tikanga noa iho, tenei pea me titiro ake kite tau ote kapa koura ote Tairawhiti 1903, kite penei, e kore ano e taea te neke taua kapa koura, i runga i tenei haere, me noho rawa.ki runga i tenei kaupa-

na, iaau rourou, taaku rcurou, taau kupu, taaku kapu, tooa mamae, tooku mamae, toou riaga, tooku ringa, toou inu, fooku ihu, he marenatanga tino tika tenei, ka whanau mat ngatamariki kotahrtou to Ingoa ko te rangimarie anake, ahakoa ''kotahi mano nga tamariki. Kauaka tenei e tangohia, tooa ateate ki tooku ateate, toou tuara, ki tooku tuara, toou hemihemi, ki tooku hemihemi, ou konohi titiro kite Weeta, oka-konohi titiro kite lita, e kore tenei marenatanga e whai-hua pai, hei tika mo te Iwi hei pai mo nga tamariki, hei pae urunga mo te hungaiti mc nga pani. . Kaatia tuhituhi i o koutou ingoa ki roto ki nga Pitihana tekatcka noa, 1 runga 1 nga whakaaro hikaka o etahi e taku ana he whakararuraru noa, koi puca nga mahi pai e ora ai te whenua mete .tangata, e tipu ai te Iwi ki ruhga ki toona pai me tona honore. i roto i nga mahi atawhai a te Atua nana nei i hoko. Te Tai-rawhiti hopukia tikatia te mahanatanga o te ra puta i roto i te matotorntanga o nga kapua o te rangi, ha ra mokopuna, he tamaiti i whanau mai i i te roimata, mete aue nui i runga i nga moana whanui, kia mahara kia Wi Pere me tana kupu, he Kaumatua he koi te mahara mete hinengaro kai ko, kai ko, kai runga i te motu, kai roto i te whare. he u he kaha, kua pnta ki waho, k;d te whakaaetia e te tokomaha, ae, ae, amine. Tirohia atu te Minita Maori me ana tikanga, aua e hohoro te whakahe, kua mahia hoki tena mahi te whakahe, te kore e titiro e whakaaro marie kite kupu, tona putanga mai he kore noa iho. katahi ka rahi ake te reoaue; i-tenei wa me whakaaro marie, ehara tenei i te tawace i o koutou tinana me o koutou whakaaro, engari he whakau i tenei kupu pai, whanau hoou, i roto i nga hiahia taikaha, kua oti hoki koia te upoko mo te Iwi Maori, kua whakaae katoa ae, ina hoki kaore he pitihana whakahe a te Iwi Maori Pakeha mo tona turanga ; he kaha rawa te pooti mai a ona Iwi, i tu ai hei mema Paremata tae noa ki tona karangatanga hei Minita whakabaere mo te Iwi Maori, tnturu tonu te whakaaro o te Iwi ko Timi Kara te Minita Maori, mete haere o nga hiahia kia ia. Me whakaaro hoKi 1 tu te hui nui ki Botorua, tokorua rawa nga tangata, ko te Tuuku o Kaanawara, ko te Minita Maori, kite puta i ngareo katoa ihni ki Rotorua ; cbarai te mea rongo korero, be niea kite tonu e nga konohi tokomaha, hei homai i tenei whakaaro koia ano be nui te pai o te Iwi ki 10 ratau Minita, ma te Minita e whakaoti nga mea katoa i roto i tana hui, ahakoa he aha he aha tona hoa mahi',- ko te Koraiti ano e noho mai nei i Poneke, kaore rawa he Iwi he hapu he rangatira i wbakatuma, rangimarie noa iho kite Minita me ana tikanga katoa. koia te upoko o tena hui, e kore nei te kai tuhi e kite atu ano i tetahi hui pena te" tokomaha o te Iwi Maori kite *aahi kotahi. mete rangimarie o nga mahi, mc tc whakarite tonu o te Iwi i nga tohutohu a te Minita me ana Komiti, pai tonu ki ta te kai tuhi titiro te ngawari te ngohengohe "te humarie te whakarongo te whakapai o te Iwi, ano he tangata kotahi i roto i te ruutna i ta peeti moenga i tae nga ahua tangata katoa o te Iwi Maori ki taua hui ahakoa mano mano kotahi tonu te kara, luniana, i raro katoa i te whakahaere a te Minita maori. He aha ra i penei ai, i marara ai nga whakaaro i te hokinga mai ki nga kai nga, te waiho ai tenei tau kite Minita Maori anake me ooa hoa Minita mete Pirimia, ka tu mai te Iwi me nga kai hautu, kia pata mai ta ratau whakaotinga, katahi ka marama kite katoa te tika mete bee, ka kitea kua hee, e ta katoa, katahi tou te reo puta noa puta noa katahi te Iwi ka tono ki tetahi tau ma ratau, e marama ana boki kai te Iwi tou o ratau whenua e pupuri ana, e kore e tukua e te Ture kia makaia, kua puta hoki te here whenua Maori. E nui ana te mahara o te kai-tuhi ki nga kupu poroporoaki a te minita Maori, ki nga Iwi katoa i hui ki Rotorua, i rtfto i te teneti nui o Ngaai Terangi, i ki a roto tu noa a waho, kai te puritia aua kupu e te Kai-tuhi, tena tona wa e puta ai. Kai te .mahara te kai-tuhi ki nga kupu whakahoki a nga rangatira mo nga kupu a te Minita Maori, he ngawari he ranghnari&

he mahaki, kotahi, tahi, ko te B&ngipuawhe o Tuhourangi q te Iwi o te Arawa, be kupn nunui ana, ehata i te - wtafcattitna i te hikaka, engari he wbakaricerite i nga kupu a te Minita Maori, pal ana, tau ana kite whakarongo atu. Kai te mahara te kai tuhi ki nga kupu whai tikanga katoa a te TiiukuY mete Minita Maori, me nga rangatira o taua bui, ko enei nga inea e taki mo roto i nga tau maha, ko nga takaro i mua ite arbaro o te tama a te Kiingi me tona boa wahine, kua mutu era kua oti pai, be tote mo nga tinana tangata i roto i taua bui, hei kumekume i nga uaua kia rite kite karetao. Kai te tino mahara nui te kai tubi o enei korero; kite tohu wbak'ahonore e man ana te tuhitubinga me nga ahua i runga, mete tau, be mea pupuri e ona koikara rangatira Ariki, he mea ata tuku ki roto i te kapuriga o te ringaringa katau ote kai tuhi, he mea 1 heke mai i tona rnauawa, aroha, tika. hei whakatutuki i te sroba atawhai, a on*, tipuna rangatira Ariki i tukua mai ai kite Iwi noho wareware, ko te whakapcno, ko te Tiriti, ko te Kura, ko te Kai, ko te Ahi. ko te Kahu,-ko te oranga kore whakawebiwebi, ko te rangatiratanga uhi ki runga i te hunga iti, ko te whai rawatanga, ko te whare. Kai te mau tonu te kakara, te reka, te nui whakaharahara o te toronga mai o tona ringa tapu, kite whakatutaki kite nnga katau iti o te kai tuhi, hei here i te whaka. uiaharatanga ki roto i te hinengaro, mo nga tau ote oranga, i bariru ringaringa 1 te 15 o nga ra o Hune, ite tau ote Ariki, kotahi mano e iwa rau kotahi, 15 1901, me waiho tenei tau te tahi, hei No. 1 kite kai tubi. Kai te mahara nui te kai tubi kite tekau matoru 13 o nga ra o Hune, he ra nui whakaharahara te heke iho a te awha l te rangi, heoi kihei i mabaratia e nga Iwi i te kaha o te manaaki e toko ake ana i roto i te ngakau. Whakarongo ki nga tohufcoha ate Minita Maori me ona Komiti Maori iti nei te take kua riro ma te Iwi tonu e too te wa. ka o te Tuuku me tana wahine me ona hoa, kite wharc hei taunga atu mo raua me o raua Pori ; i tungia tetahi taha retain o te matuaiwi whanui, atu ano i te whare hei taunga tae noa kite papa ote tereiria, i waenganui i nga hoia eke hoi ho o Wairarapa me o ratau Apiha, hei tinana whakaora, arai, mo te tira Ariki Tuarangi o tawhiti pamamao, he mea tono e te Kawaoatanga ko ratau hei pa whakaora mo aua Ariki Tuarangi ki Eotorua-nui-a-kahu, e rua nga ropu pohiri, kotabi hei arahi mai, kot?hi hei take whenua, e mahara ana te kai tuhi ki nga ohaoha a te take whenua, i te taunga atu o te tira me o raua Pori ki o ratau aroaro, Timi Kara te upoko mo te Iwi Maori, ka tukua te mihi ate Iwi o nga motu e rua me o raua motu ririki. Na tona reo ake i tuku atu ki roto kite taringa o te Tuuku oKaanawara me Icka me tona wahine, me o raua Pori. Ki ta te kai tuhi titiro atu, kite ahua o te Ariki, i fce wa e maka atu ana te Minita Maori i nga kupu ohaoha a te Iwi Maori, ki rotoi ona taringa, mete mea e tangi ana j»aa ngakau mo nga atawhai, a tona tipuna, katahi nei ka moe akeki te moengaroa, kua ohangia ki tt ao katoa, a, e puritia ana e te Iwi Maori i runga ite rangimane. I muri ka tu mai te Tuarangi, ko tona reo kite Minita Maori, ko to te Minita reo ki nga ropu kua hui; ka reka te taringa, ka hopu te ngakau, kaore he pai i maho'e, a, i ngaro atu ranei i roto i te ohaoha tami a te Tuarangi. No te hiku, na te Minita me Dga ropu e rua. Ka mate ka jflftate, ka ora ka ora, tenei te tangata puhurahuru nana i tiki mai whakawhiti tera, upane, upane, upane kaupane whiti te ra. . . . . Ka pakaru i konei nga ropu mete Iwi, kai te kaba tonu te mihi a te rangi ka puta i roto i nga kabu. Kaore he aitua ipa kite Iwi i tenei ra nui. 1 roto ite ohaoha ate Tuarangi, mete whakarongo ate Iwi kite reo ote Minita Maori, me ana tikanga i roto i tenei Ko nga taonga o te mokopuna a te Kuiini Wikitoria tama ate Kiingi, i mahue iho ki nga Iwi Maori, ko te ohaoha ko te hei kaki, hei tangi-wai ki telwi, hei tohu hei whakamaharatanga, hei here, hei paihere ki roto kite mana huihoi ote tau 1840, ko ana Minita i tenei motu hei tiaki hei matua. He nui whakaharahara rawa ia kite kai tuhi enei taonga homai a-ringa, a te tama

mea akv hei ka Kiingi, k'l nga Iwi maha ki ruriga i nga moana me rigatua-whenua. "Te Poke Ki Hiktirangi" TE HUI KI TE KUITI. Hune 9th 1903. Nga korero o te hui kite Kuiti i a Hune te 23, 1908. * No te Mane te 21. I whakatika atu ai Le Minita Maori i Poneke nei ko maua i haere, no te ahiahi o te Tnrei ka tae maua kite Kuiti, no te po, ka hoi a Ngati Maniapoto, raua ko Waikato, me etabi atu Iwi, Ngati Tuwbaretoa Whanganui, Ngati Raukawa, ki roto ia Tokanga-nui-a noho, whare whakairo, ka tonoa au e taku hoa ki roto ki taua hui, ka noho ia i te Poringi a il. Betet, no te inutunga o nga wbai-korero, ka riro naku, na Pepene, na Taingakawa, i whakarapopoto nga kupu mo te taha ki nga Iwi, mo Mahuta kua whakaasnei kinga tunga mona i roto i te whare Paremata, oti ana ki runga ki tenei, me tuku ia ki runga ki aua nohoanga, i te mta kua oti te whakaae e ia, kaua he whakararumru ma nga v Iwi, a, na te tupuhi i te aonga ake i te 'Wenerei, nukuhia ana te hui mo te Taite, haere ana nga korero i taua ra, i te mutunga o nga mihi, a nga Rangatira kite Minita, ka tukua e ratau nga take o te hui kia Mahuta raua ko te Minita, ka tu a Mahuta i te mutunga o ana mihi ki ana Iwi, ka whakatakoto i ana take,- tuatahi, kia whakamutua te kai waipiro, a ona Iwi, i roto i o na rohe, mete hoko tahae hoki i te waipiro, tuarua ko tona rohe hei wehe i ona ivaunihera Marae. tiuaata i Aotea i Kawhia, ka rere mai ki Whatawhata ka re re acu i reira, ki Matamata, ka rere atu i reira, ki nga kuri a wharei, katahi ka huri whaka te raki, ko Kai para te rohe mai o raro, ka huri whakateta hauauru, ka rere mai ki Aotea, kite timatanga, ka mutu a Mahuta, ka tu ko te Minita, i te mutunga o ana mihi ki nga Iwi, ka whakatakoto i ana take, tuatahi ko tana tamaiti ko Mahuta me riro i a ia kite noho inga nohoanga mona, heoti hoki te noho i roto i to tatau taha Maori, he aha te aha, ka riro nei ia au, oti atu maua, ki reira, a, maku ia e hari haere ki runga i era o ona Iwi a, ko a koutou take e ana kia mahia i te Paremata mo runga mo a koutou nei hapa, i kite ai o roto i nga ture i hanga nei mo tatau, ma koutou e tuku ake kia maua, ma maua e whakatakoto atu kite whare, tuarua, he kupu naku kia koutou e nga Iwi, mo nga waka kua tau nei, ara mo Kaunihera Marae, me Kaunihera whenua, kia bohoro ta koutou whakaki, kite utanga whaowhina nga kete ka uta ki runga ki nga waka nei, he waka no te tangata kei kore e manaakitia e taua, ka tikina mai ona taonga tangohia atu, kia hohoro te whakakopi i nga Kaunihera Marae, mete whakante i ona tikanga, kia terete tuku i nga whenua ki Dga Kaunihera, ko nga mahi a te hoa riri ka piki tonu mai, e kore e taea te arai atu, ko nga take me nga reiti, e ko r e e taea te peehi atu, kia rokohanga mai ai taua, kua tuwhera nga huarahi moni i nga Kaunibera ki runga ki nga whenua, hti papare atu i ena mate, tuatoru, ko o tatau hoa pakanga i naianei, tokotoru, ko waipiro, ko mangere, ko mouxnou taonga, kia kaha te hapai i te pakanga mo enei tangata, pehia rawatia, kua kite taua i ta waipiro i tana parekura, he whenua, he tangata, he aha, he kino noaiho, ko te mangere, e tino he ana titiro atu kite Pakeha, hei tauira, kaore ajna okioki, kaore ana aha, ka whiwhi te Pakeha i te paku oneone, kua ora tena tangata me taana whanau katoa, tena ko taua e noho nei i runga i te oneone, a whea ano ako ai kite wnakamahi i nga uaua rata J ko nga ringaringa, i kite Atua ma te werawera o ton mata, e kai ai koe i te taro mau, no reira whakaputaina to werawera, kia rite ai ia koe taua kupu, ko te moumou taonga kanui nga 'tikanga pohebe, a taua a te Maori e whakapau nui ana, i oga taonga i nga kai mo te take kore, a, e riro aaa ma nga whanaunga e awhina, nga tangata haore-ere-noa, kanui .to taua hohoro, ki nga tikanga rukeruke moni a te Pakeha, whakapau atu ai i nga moni, kaore e whakaaro kite pai mete ora ino tona tinana, ratau ko tana wahine me tansa whanau, tera atu te roanga o nga whakatnaramatanga, o enei take, na he kupu whakautu ano a te Minita mo te rohe a Mahuta, i mea ia kacre ana korero rohe i naianei, ko tenei korero, he nui te wa, e takoto ake nei hei. whakatikati-

k&nga i nga rohe Kaunihera Ma; Kaimihera tena mahi, tera pea e 1 ksririki iho i aua Kaunihera, me iti iho i ona mema, ko te zaea hok> ana, ko te nui o te rnoni e pau, iie . 0 nga takiwa, hei haerenga wo .nga ir ki o ratau huihuinga, ka mutii te Minitt whakautu au i aku nei whakautu mo a i take, i mea atu au kua kotahi tejtupu a Iwi, kaore he wha-kahe, he wfcrakararr.n./u ranei mo korua, me o korua turanga ko te tamaiti, he mea tena kua oti ia korua te v. bakaae, tuhituhi rawa ki nga pukapuka whaimana, na reira me waiho i runga i ta korua 1 kite ai, tuarua mo ta korua korero ohe ata waiho tena, e iti ana koia ite tangata, me nga Iwi kua kotahi nei i raro i te tiu e, a, i te mea hoki he take nui tena, ko te fe tna o te hui he poto, me a korua kupu, takotc ke ta tetahi takoto ke t± tetahi, kotahi o korva he whakatakoto rohe tana, kotahi kaorv- una whakatakoto robe, whakakotahiria ta kjrua kupu ta nga Minita ka whakatakoto mai ai ki nga Iwi a muri ake nei, kia whiriwhji Na mo te kupu a te Minita rnc nga ara mo te Kaunihera whenun, lia. tvhak&su.u au mo tera, ete Minita, tokorua korua ko to tamaiti, kua ahei, hei konohi, hei, reo mo 0 korua Iwi, kaua korua e huri mai whakamuri, ka akiaki ki nga Iwi, hohoro, hohoro, kia tere, kia tere, kua kapu nei hoki nga ringa o te motu, ki nga waka nei, waiho marire kia ata moriraori, i o na taonga kaua r taporutu te ota i nga utanga ata hanga I nga marire, kia u era ki uta ka tiki m etabi, kei tahuri ki waho kite moana ka ; te, engari ahu atu korua whakamua, ku> hoki ka tokorua korua hei hapai i to k-j ia motu ki uta, na, mo o tatau hoa nri, v-a-ipiro, 100 mangere, mo moumou taongu, be take nunui enei, he take txka hoki, ki e--.. aw waiho enei take hei mahi ma nga Iwi, i : o 1 tona Kaunihera i tona Kaunihera, Uv. .t» ano te nuinga o nga Korero engari ko n& 110 take enei, heoi no te tekau marun haora ka rere mai to matau tereiua irana, ka riro mai a Mahuta ratau ko T kawa ma, ka mahue atu nga Iwi, kite - .. Na, e te Etita o "Te Puke Ki Hiku<an i. mau enei korero e panui atu ki nga. va '3 rongo ai ratau, ma te atawhai a te A ua t: 1 tau katoa e tiaki. Na to hoa. Te Heul eu Tukino. MO TJE WERE rA. Kite Etitao "TePukeKi e hoa tena koe. I tupono noa taku kite i nga korero u E ruera te Kahu moku ara mo "T.e Piphvharauroa," i cana whai-korero ki Waitotara., i tona taenga ki reira kite arahi ia te Weivta, tohunga o te tai- rawniti, ka mea ahau rnoku aua korero na te mea naku. nga korero i roto i "Te Pipiwharauroa" ara nga korero whakahe mo te Wereta. I mea a te Kahu he korero ngau-tuara al korero, he ngau-tuara koia nga korero a Nupepa e tae nei ki nga wahi katoa o te motu V he korero enei i taia i te awatea, hei korero ma te iti ma te rahi, hei whakahoki ma te tangata e hiahia ana kite whakahoki; i taia ai kite N upepa kia marama ai kite katoa, e ahei ai a te Kahu raua ko te Wereta kite tuhi ki "Te Pipiwharauroa" hei whakahe mo aua korero, he aha te ngau-tuara, ana ke te korero he, he korero i te mea kahore e rangona e kitea ranei e te tangata mona nga koiero ? ma kona te whakaaro noa c tetahi tangata kite tuhituhi ki "Te Pukt Ki Hikurangi" i kiteai au i nga korero a te hu moku, e hf»ra l te mea na ano i tuhiti I mea ano ate Kahuna te "ngakau puh .t----hae" i whakahe ai au mo te Wereta, otira ; a te Kahu, "te ropu hapai ite rongo pai," ka ui ahau, he puhaehae mo te aha ? he &bu • e honore ote mahi a te Wereta e puhaehae noa ai te ngakau ? ehara au i te tohunga M.tori e puhaehae noa ai ki tetahi ate "tohunga, otira taihoa au e whakaatu ai kite take i whakahe ai au kite mahi ate i tuhituhiae au aua take ki "Te Pipiwharauroa." I mea ano a te Kahu, he aha ra nga hoa tika ote whakapono kite Atua, he korero ngau-tuara koia, he whakahe ranei i tetahi atu ? maku e ki ake, kaore; engari ko nga hua o te whakapono ko te rangimarie ? he tika e taku hoa e te Kahu, he rangimarie nga hua o te whakapono, otira ehara i te rangimarie kite kino, kite he s ki te tinihanga,

houhia><-ai fce rongo a fce rongo pai he? i whakahe ai au kia fce \Vereraahi ebara i fce mea he whakaaro jika no .aria mahi, engarf - he t'juo jkii, he tiaihariga 'tana.ma Hi.. he kixore ia nei a'te Karaiti i mea, k'ei mea :q mai atiau ki fce kawe mai 1 .fce rangi'e kite whenua, kihei ahau \ haere' rnai \e kawe mai i fce rangimarie, engari ite ,ari ?he rangimarie kite pai, he hoari ki e kino, k<jnga tangata whai whakaaro e mofyioana kite tinihanga o fce mahi ate Wereta, i puta'efcahi kupu t'aunu a te Kahu mo fce hahi, ha mahi moni, kaore e whakahaere i te ora mo te tinana, engari kei nga wairdaaaa- ' ke ta ratau mahi nui, he korero kuare. tenei, no mua iho' te kohikohi moni a te hahi, no 'te orokofcimatanga cano te karakia kite Atua, e mea ana ano a te Kahu mehemea kohore te aiohi e kore nga hahi Pakeha e hiahiatia, he korero kuare ano fcenei, ehara i te mea he hiahia kite moni i huri ai o tanau tipuna' kite whakapono, i mahue. ai te kai tangata, mo te kupu mo te mahi mo nga wairua aaake, kaore nga tinana kite whakaaro pea a te Kahu heoi ano te mahi mo te tinana, ko te whakapa atn i nga ringannga kite turoro, ko te whakainu ranei kite waipiro ka meaai, inumia 1 runga i teingoao te'Matua 0 te Tatna o te wairua tapu', mehemeae noho ana a te Kahu i Te Aute ka kite ia i te kaha o te Wiremu ratau ko ana tamariki ki 'te rongoa'ki te tirotiro i nga turoro Maori; }i2 penei auo te ahua kei etahi wahi 'atu o te notu nei. He hauhau pea ara he ringatu te karakia e Kattu i kaha ai tana taufcoko i a te WeS,, notetnea kun kiia e au e mahi ana a te \\ ireta mo te karakia ringatu ahakoa ki tai.cuki no nga hahi katda ia he pouri pea no te Kahu kite korenga o Ngarauru e tahuri m:,i kia te Wereta i puta keai ana korero mo to hahi, ko te whai ia a te 'Wereta kia uhia atu nga pakau o te bahi ki runga i a ia me 'a:ia mahi, hei whakapai, i mea ate Karaiti, tupato kei mamingatia koutou" e te tahe tokomaba hoki e haere mai i ruooku ingoa', e mea, ko te Karaiti ahau, tokornaha e mamingatia, e boa panuitia :L a korero hei whakahoki i nga kupu a Euei.a te Kahu; mehemea' e he ana ena korero i ikua mar ki au te he; kite hiahia te tang:, a' kite whakahe me tuhituhi ia ki "Te Puke Ki Htkurangi," kaua e korero noa :takiwa, a, e kore e rangonae te tangata moana korero. e mea ana ko tePakeba "fair play." Na to hoa aroha. Na Eeweti T Mokena Kchere PANUI'TANGA. Tumate Hurae 14th 1903. Kite Etita o "Te Puke." SltfU e tuku atn te panui nei kia haria e to tatau "Puke" ki ngamarae e nohcai nga tangata o te Tiwhikete o "Wairarapa moana, ;a tae mai te reta a te Tiamana o te Kauhera o Rongokako i te 6 o Hurae nei ki au, i. nekehia te hui i panuitia e te"Puke" i te -m 10 te pepa o tenei tau, ki nga ra 0keuui>a iho nei tu ai, tetake he nui no n<ra mate rewharewha e tau ana kite marae o'Papawai, a, ko taua marae kei raro tonu i te ture o te Tari Whakaora, e arai ana kia kore e tu he hui ki' reira i enei marama, 'na kua whakaaro' ahau, hei whakarite i te kiipu ~whakaneke i "te hui o Wairarapa iinoana, me neke mai ki Kereitaone taua hui, i runga ano I itera ote panui tuatahi. 'i te 25 o Akuhata, tetake',. ko Hurae ko Akuhata ko Oketopa, marama e tu ai te Paremataote Foroni, ' * kfte neke kia Oketopa ka mutu te Paremata, ka wehewehea nga Minita o te Kawanatanga, a, e kor<? ano e oti taua take, heoi ka marama mai koutou i ki jfce take i neke iniiV.ai taua hui ki Kereitaone nei to ai, na me tiaki Vhare koutou i naianex mo koutou 1 whare o nga Pakeha o Kereitaone nei, kia°tata ai tatau kite hooro ote huihumga ropu Pakeha o Kereitaone,' hei reira whakahaerea ai nga cake katoa kua panuitia ra e 1 te "Puke," ite nama 10 ote pepa neu ? ' Kia ora na ta koutou'mokai. H. T. WhatalToro. AITUA. 1 S ' Koinaki. Tena koe me o boa e whakatere mainat i ' t'd tatau taonga mo tenei mea mo te ngakau

pouri nro te ngakau nmrama. ' ' Kaati i konei kia ora koutou katoa. £ hau tenei ta koqtou jtamaiti. kua tukua ake' e matau, i e nga whanaunga 'i ine te Waipdunainu. Ko tenei tamaiti na. Tare Ruka hei iramutu kia Enoka Te Taitea indkopuna a te wharc-pouri, nui atu to mataa pouri ki tona matenga, me i mate ki runga. ki nga taonga i tukua atu ai ki Awberika ka nva te pai ko te hokinga mai ano kite wahi i whanau atu ai, mate ai, ehgati i mate aao'ki ; rupgai,nga mahi a td kawanatariga, ko te'.pai 6 taua tangata ki tona whaea, ki oha fcuahine, pna taina he tamaiti tuku moni maiki tona whaea, ki "ona iuahi.ne, teina, me. ta ratau tamaiti. 3 Heoi he waiata aroha naku mo taku mokopuna. . He rangi hau ata kia moe huri au e> tia i aku karno ko, te rere i takukiri e, whakamakurunei i te weheruapo e, kei whea taku ara e whanatu ai au e, tuku ki kawatiri e kia maramft au e, au wahi ka patuat6 tuku ki kawatiri e kei raro Tamati e aroha nei an e, ko aku maca anake i whakamau ki wahora e, kore koe e kitea i te rehu waitai e, apakirua ana te ryre mai a ce ao e, i haramai ra koe i aku hoa ka wehea, me mihi tauranga te mihi kia koe ra hua noaianei he tau tufcuru koe kite whare na ai. Utaina e koe aku kupu me taku waiata. ki runga i to tatau taonga hei titiro iho ma nga motu e rua nei. Keoi ano. 'Na Pani Iraira, "Westporfc. /AITUA. Hikuwai Tokomaru pei. 20/6/1903. £ hoa tena koe te kai pupuri mai i nga take korero e tukua atu ana e ia tangata e ia tangata kia taia ki roto i ta tatau Pepa. . E te hoa utaina aku kupu ruarua nei ki runga kite tibi ote "Puke Ki Hikurangi" a ma te amohau e whiu, kia rere i te takiwa kia tiaho ai te t maramatanga ki nga kanohi o nga Iwi katoa, ara, ko to tatau hoa whanaunga ko Arapeta Te Potaeaute, note 25 o rao Mui kua pahure tata ake i hemo ai whai cahi mete tau 1903, kua wehe atu ia i tenei ao, kite pouriun, kite potangotango, hakeekeke. tuaikerekere o te whakangaromanga. Na e nga Iwi katoa koia nei tonu tetahi o nga tino rangatira nui whakaharahara o te Tairawhiti nei, kua riro i te ringaringa kaha ote mate, ahokoa ahu atu kite taiwhakarunga, a&akoa huri ake kite tai-.vha-kararo. A ko tetahi tonu tenei o nga taniwha ko- , tipuu o roto i kaawai ariki o Porourangi, naana nei ona tipuna, whakaheke iho ki ona ■matu'a, ka puta mai nei koia ki wabo. A he tangata ano hoki tenei i tuuatia tona whanautanga e ona vpuna, ara, i tobia-ki-te-tohi-o-tuu a i whakawahia ano hoki e ona matua hei rangatira e te Kaniatakirau, raua ko Enoka Te Potaeaute. Kc'a tenei ona laitai whakapapa tipuna ka tuhia ki raro iho nei:— ' Ko Porourangi. " Hau. '• Kaipo. " Manutangirua. " Hingaangarca. " Hauiti. " Kahukuranui. " Tautini to maa ko Ivaapihoromaunga to muri. Na Tautini ria to mua, Ko Ta^erangikatipu. " W % akarara. " Teakaakuru. " Te Ikaa'tu. " Paaumea. " Tangiiwha.' ' " Hinetinakurangi. " Enoka Te Potaeaute. Arapeta Te Potaeaute. Na te teina pa Kaapihoromaung.i, ' Ko Wakapawhero. ' / 44 Hinemaurea. " Ruat&upare. " Te Aotiraroa. " Tumokai No 1. to mua to. Wehiwehi to muri. Na Tumokai ha to mua,

' Ktf Tamaauahi.'""' .: '■■' " Eangikatoiwaho. ■■•■■-■■ ".Huiwhenua. '" Eongotukiwaho. ';'."' ". Porourangi. " Enoka Te/Potaeaute. '" .',.■'•, " Arapeta Te Potaeaute. ' ',;'•■'•;.■' \'y Na te* teina na wehiwehi, '■■'■' Ko Teakau.' ■ .". Hiiiwhenua. "" Eongotu'kiwaho. " Porourangi. '• Enoku Te Potaeaute. ".Arapeta Te Potaeaute. "Ko Porourangi ano. '.' " Hau tomua ko Ueroa to muri. Na te Hau na to mua, . Ko Eakaipo. . " Eakaiwetenga. " Tapuatebaurangi. " Tawakeurunga. " Hinekehu. " "Whaene. '. " Teataakura. " Tuwhakairiora. " Tuterangiwhiu to rnua ko te to muri. Na to mua na.Tuterangiwhiu, Ko Makahuri". ".' " Terangitabl " Te Ikaatu. : " Paauinea. " ' " Tangiawha. '''.'' ■ . ■ " Hinetinakura. ' " Enoka Te Potaeaute. " Arapeta Te Potaeaute.. Na Te Aoteraroa na te teina, Ko Wehiwehi. " Tumokai No. 2. . " Eangihikaia. '• Te Tumaru. " Meri Mahinaroa. " Arapeta Te Potaeaute. Na te teina o te Hau, na Ueroa. Ko Tokerau. " Lwipupu. "■ Kahungunu. " Kahukuranui. " Eakaihikuroa. " Eangitawhiao. " Hinekahukura. - Kaapihoromaunga. " Wakapawhero. " Hinemaurea. " Euataupare. " Tuterangiwhiu. " Whiunga. " Whakarongomaiwaho. " Tapuhi. " Pono. " Te Koaohinui. " Te Tumaru. "• Meri Mahinaroa. " Arapeta Te Potaeaute. Ko Porourangi. " Eongomaianiwaniwa.. " Tumoanato mua ko Tamataua to muri Na Tumoana. Ko Hinemahuru. " Taikorekore. " Tutewanaatai. " Mokaituatini ■■ " Hinekahukura. " Te Eangitawaea. " Te Wioterangi. " Hinemania. " Eongotukiwaho. " Porourangi. . " Encka Te Potaeaute. *' Arapeta Te Potaeaute. Na te teina na Tamataua, Kc Eakaimataura. " Earo. * " Te Huukui. " Marui. - " TeAkau. " Haiwhenua. " Eongotukiwaho. " Porourangi. " Enoka Te Potaeaute. " Arapeta Te Potaeaute. Ko Houmaitawhiti tenei. " Tamatekapua. < " Kahumatamomoe.

" Tawakemoetahuna. " UennlftmairaTotocga, " Rangitflri. " Tauruao.. " Ruaihunui. " Te Aau. V Taanemiti. " Taanerakaia.. " Te Ataotfongo. Tuahiawa! " Tamawhero. v " Hauruia. " Te Waka. Hurunga. " Porourangi. " Erßjka Te Potaeaute. " Arapeta Te Potaeaute. He nui atu nga uri me nga mokopuna a enei tipuna ipa tenei rangatira Arapeta Te Potaeaute, kaati kaore e taea e au te whakarapcpoto ona paanga katoa ki roto ki tenei take kofcahi -ehara hoki i te mea kai au anake nga take korero mo roto ita tafcac pepa matakitaki iboo koutou kanohi e nga Iwi katoa ki ote rangatira ki ona taatai whakapapa tipuna tawhatawhata ana e ki ana ko tona tipuna ko (Hakahaka) 100 ona t&u nuku atu ranei. . Na kc te take i'tukua atu ai e au kid, panuitia te matenga o tenei kaumatua he inohio tonu noku he tino rangatira teuei tuarua he mea naku kia mohio mai ai ona whanaunga ana tamariki me ana mokopuna e noho mai ra i tua o nga paem/iunga me nga uru-tukituki-pohatu-o-Aotearoa mete Waipou namu. . He tamaiti wahine ano ta tenei kaumatua kei te ora ko Merearihi Potae ano te Ingoa, kua whiwhi tamariki, kua whiwhi mokopuna ama konei pea e whakatfapi fce tuunga rangatira o tenei kaumatua. (whakahua te waiata.) E haara koe koro i te mea no raro, no runga rava koe no te taahunui o Poiourangi he kura tongarsrewa na Hauiti koe na Ruataupare naa i. Kahuri taupoki iho tenei ko roto ko te Kuumaiti, te taonga nui o roto he poroporoaki he aroha kia ora tonu koe i to tatau ariki atawhai i roto i nga paanga whiu e rere ana i te takiwa. _ . Na te anua nei aueee na wai ranei, naku ra " Na Te Kooro Kiriahuru. Waikapakapa. Te tamaiti tungawari o te Tairawhiti. NU PAREMATA. TaranakixHune Ist 1903. Kite Etita e hoa tenei etahi kupu torutoru nei hei tuku atu mau, hei titiro iho kokj ma hoa aroha, hei matakitaki iho hoki i nga o raahi i puta i tenei wa ote tau, he nui te whakamoemiti o te ngakau ki tetahi tikanga i mahia e Peneti ki Taranaki nei. he kohi moni hei awhina i to kura kotiro kua tu nei ki Akarana, e hoa ma ka nui te tumanako ote ngakau kite kaha o to tatau hoa o Rev. Peneti, kite kimi 1 tenei mahara hei awhina i tera taonga o tatau, he nui hoki te •whakamoemiti o te ngakau ki nga Pakeha o taua takiwa, tane wahine rite tonu te kaha kite awhina, kite tautoko hoki ia Peneti ratau ko tonaKomiti, heoi e nga hoa kia titiro nui tatau ki tenei tikanga nui e mahia nei eto tatau hoa hei painga mo te katoa. Heoi na to koutou hoa aroha, Inia Tuhata; HE MIHI.

Waimarama Hune 11th, 1903. Kite Etita o "Te PukeKi Hikurangi." E hoa tena koutou ko to komiti e mahi maina i te taonga o te Iwi, kia ora koutou i roto i te Ariki. . . . Tenei he kupu i kitea ino 1 roto la "Te Puke Ki Hikurangi," no reira ka piita mai fce neakau whakamoemiti ki toku ngakau, 1 toku kitenga iho i nga kupu a to tatau kaumatua a te Keepa Rangipuawhe, 1 wkakatakoto nei kite aroaro o te hmhuinga topu o nga upoko Kaunihera, me nga kai tohutohu KLuriihera tena koutou, me koe hoki e te Keepa Rangipuawhe, tena koe 1 roto 1 te Ariki nana nei i homai nga kupu marama ki roto i ton mangai, kia whakapuakina te tika mete pono, mete taha mam, mete tana katau, mete upoko i runga i te tmana, ko-

tahi koia nei i mihi ai mo tenei maramatanga iiui faia tukdanei e ton waTrua kite aroaro o tatataa minita,. e ki nei tenei kupu i ta matariki hotoai tanga i te ora tno_te tangata pai ana kaore he kupu. ,kaorc> he whakatuma, kaore he; tirotiro kaore he hurihuringa, neoi anb he whakawhaiti tonu i' te ora ki runga kite pataka tu ai , hei ora mo nga tauiariki, mete kupu a Hori Maitawhiti eki nei koe tenei hoki tetahi kupu katuaia i te rauparaha te rakau ka hinga kite whenua katahi ka wahia e rua nga taha he waka ke tetahi taha he waka ke tetahi taha, kataria ka oti aua waka, ka huaia nga ingoa ko waikahua tetahi, ko waikatohu tetahi, e rite ana pea tenei ki to tatau taonga kotahi ano te take, wahia am i roto e rua nga taha, katahi ka huaia nga ingoa ko Kaunihera Whenna, ko Kaunihera Marae, no te mea ko te tono a nga kaumatua i te wa e ora ana ratau, e tono ana kia paahitia he ture mo nga Maori, i runga i te Tiriti o Waitahgi, tuturu i te ture a te Kuihi, 1 hainatia ai e ia tona ingoa ki roto ki taua Tiriti, a, tae noa kite tau 1890 ka tinaata ano te titiro a nga kaumatua, i taua Tiriti a tae noa kite tau 1897 ka tukua te inoi a nga kaumatua o te Iwi Maori kai te mohio tatau ki nga kupu o te inoi, mete whakautu ate Kuini, maana Minita i tenei motu e whakaoti, koia tenei ko Kaunihera Whenua me Kaunihera Marae, a, koia tenei kua tu te huibuinga topu ki Kotorun, ki t.e Marae i manaakitia ai te mokopuna a to tatau Kuini atavvhai, a, Kua tuturu uei i te huihuinga topu o nga Kaunihera hei whakahaerenga i ana tikanga, tenei hoki te mihi iho nei mete titiro iho kite kupu ato tatau Minita, eki nei kite rere te tangata ki waho whakahe mai ai, a. kai whea he rerenga mona i te wuruhi kai kino, e ki ana au ka tik» pea tenei kapu e ki ana hoki tetahi waiata. Kai whea he rerenga mo te tangata kai runga kai raro kai nga hiriwa o te ao ka mau te kanapu kite rangi topu kai kaka tea ki te tahatika roa ki Waitara mo te tauiariki e ngunguru kau noa nei e ei. Koia au i ki ai ka tika tenei kupu kaore he rerenga mo te tangata • te koura, i te hiriwa, notemea ko te tau maha o te hoari a te Kaunihera e iwa rau e iwa tekau mawaru, koia nei te weeti o tana hoari, me tona kaha e ki nei ko te toenga o te whenua o te tangata maori ka riih ; tia atii i runga ita te JKaunihera i pai ai, na e hoa e te Keepa teria koe he nui te mihi o toku ngakau mo o kupu i whakataUototia nei e kce kite aroaro o te minita me nga Kaunihera. Ko te oriori 2 ko nga kakahu marena, 3 ko te nama o te whare. 4 ko te rarangi tuarinia 0 te ture a te Atua, 5 kua rite te taha ki to papa 6 kc to whaea, 7 kia pai te arahi 8 e rua nga taha o te tangata 9 kote upoko te man a o te tinana katoa, 10 ko nga Iwi Maori te taha maui, 11 ko te reo Maori, 12 ko te reo Pakeha, koia tenei nga take uunui i kitea iho e toku hinengaro, no reira ka whakamoemiti toku wairua kia koe e tangi maina kite Iwi Maori kia pai te arahi he tauhou ki tenei huarahi e haerctia nei, e hoa te Keepa tena koe kia ora tonu koe hei whakapuaki i nga kupu marama. Heoi na to mokai i roto i te Ariki. T. T. Orihau. TE WHAWfIAI A HEKE. WAAHI 111 (Ko te korero o te whawhai i waenganui ia Hone Heke me Iwi Pakeha, kite Tai-toke-rau i te tau 1845, he mea korero na tetahi o nga kaumatua rangatira o Ngapuhi kia Tiati Maninga, he mea tuhituhi hoki kite reo Pakeha.) Na, i taua po ka okioki nga hoia ki Okaihau, a, hei te atatu hoki ka kokiritia te pa o Heke, no te taenga kite ata ka whakatutu nga hoia, me nga Heramana, me era atu Pakeha, i muri i nga ropu Pakeha, ko te ropu a te Waaka ratau ko ona tangata, heoi katahi ka haere te matua o te kokiri, engari kaore rawa matau i roa e haere ana, ka kite matau 1 efcahi mea e amohia ana, katahi ka ui atu matau he aha ena mea? katahi ka whakaatutia mai .he Kauhoa, ara, he amo mo te hunga e hinga ana ki roto i te pakanga, me nga mea hoki e taotu ana, heoi katahi ka pouri nga Maori, notemea e haere ana enei ropu hoia. kit 6 kakari mete waha haere ano i nga Kauhoa, hei aino i nga mea o ratau e hinga aha ki roto i te pakanga, katahi ka whakahe-

he nga Maori, mete ki hoki ko enei hoia e haere.nei ka mate' katoa ina waiputia m<u ;".ka haere atu nga rangati cb, Maori ki nga rangatirao nga hoia whakahe ai, mete whakaatu atu hoki ki aua rangatira Pakeha, ko tenei tqhu ko te mau amo i roco i nga ropu pakanga he tohu aitua, katahi k.a kata inai nga Pakeha, mete mea mai hoki» haere matau kite riri, a, kite baere mai he "Iwi hei uca-rin, kaore e kore te mate o etahi, a, te tuakiri ranei, no konei, e tika ana ano kia rite nga mea hei amo i te hunga e hihga ana ki rolo i te pakanga; ka mea atu nga Maori kia hinga rano te tangata, katahi ano ka maharati&ra ai kite amo, kaati ko tenei raahi e mahia nei e koutou, he tono mate, ka ki atu ano nga Maori ki nga Pakeha kia makaia atu aua Kauhoa, heoi kihei rawa nga hoia i wbakarongo mai ki enei korero a nga Maori, katahi niatau ka mea atu, ehara tenei i t* haere kite taua, engari e haere tonu atu ana kite mate, heoi ko te wehenga teuei o nga Maori i nga Pakeha, haere ana ratau ki runga i te hiwi e kiia nei ko Tauinata Kakaraniu enga n ko te Waaka anake me era atu tangata e wha tekau i piri tonu ki nga Pakeha, ka korero matau kia matau ano, waiho ma nga hoia te pakanga. i tenei ra, a. kite coa ratau, hei reira tatau awhina ai i a ratau pakanga e tu mai nei, na, Ka tae atu nga hoia me nga Heramana kite pa o Heke.. ko te tino matua o nga hoia i noho tonu ki mua, kotahi rau o hoia i haere ma te taha katau o te pa, a huri ana ki muri, noho ana kite taha o te moana, ko muri o te pa o Heke kaore tonu kia oti, kua tu ano he taiepa, engari kaore ano kia tu he Pekerangi. Ko te waahi tenei o te pa hei kokiritanga ma nga hoia, i taua wa hoki ka mauria c nga hoia he pu rakate, whakaturia ana, whakahangaitia ana te ngutu kite pa, i konei ka matakitaki atu tenei i te Maori nei, kuku rawa hoki i te hau, he wehi mo«.te Iwi i roto i te pa, ahakoa e kakari mai ana kia matau, engari he Iwi kotahi matan no Ngapubi, ka penei atu matau, era ratau e mate rawa i te pu nei, kaati i te pakutanga toatahi, tau atu ana te rakete ki tua atu i te pa ka rua, ka torn nga pakntanga o taua pu, kaore rawa he mea kotahi i tau ki roto i te pa, katahi ka tangi o matau mapu, a, oraora ana hoki te ngakau. A, i te mea kaore ano kia tangi te pu nei, ka puta mai a Heke kite kuaha o te pa, he matakitaki ki taua pu, mete inoi ano, na, no te rua o nga pakutanga o taua pu, ka karanga atu a Heke ki tona Iwi he aha te kai e pahure i -a- ia, heoi waihotia ana tenei kupu hei whakatauki. No te pakutanga o nga pu tuatahi, mataku katoa nga kuri o roto i te pa, a, putaputa ana ki waho mete pahupahu haere i waenga koraha. Kotahi te tangata i ona ki waho o te pa he ware kihsi rawa i tatutu tona oma, a,' tae noa ki tetahi kainga ko Eainainu te Ingoa, tupono ana i taua po kua tae mai a Kawiti ki taua pa ki Kainamu no te kitenga o taua ware ia Kawiti me tona Iwi, katahi ia ka karanga atu kia ratau, kai nga hoia tetahi pu kino, te rahi o te tangi, mete nui hoki o te mura e puta mai ana i te ngutu, ka mea atu a Kawiti kia ia, kai te mohio anau ki nga ahua katoa o nga pu, ko nga pu katoa he patu, koia nei te ahua o nga pu. Engari kite puta mai ano ia koe tetahi kupu, ka pakaru rawa ia au to upoko ki taku toki, haoi ka mataku te ware nei oma ana, kite pa o Heke, ka whakaatutia atu ki nga tangata o te pa, kua tata mai a Kawiti me ona tangata. I te mea kua pau nga rakete o te pu a nga hoia te puhipuhi, katahi ka tutu nga hoia hei kokiri atu kite pa o Heke, i tenei wakaputa ohorere mai a Kawiti me ona tangata kotahi rau e wha tekau (140), heoi katahi ka huri atu nga hoia kite whawhai kia ratau, i tino pipiri rawa tenei whawhai, engari i ahua raruraru nga hoia i te tuatahi i te kaha o te kokiri mai a Kawiti me ona tangata, katahi ka whakahauhautia e nga rangatira o nga hoia, kia kokiri atu nga hoia me nga peneti, ka hinga i konei e 20 nga tangata a Kawiti mate rawa, he maha hoki i tuakin, ka hoki whakamuri nga tangata a Kawiti, mete whai haere atu hoki o nga hoia ia ratau tae noa kite huarahi e Bhu ana kite Ahuahu, ne maha nga rangatira o te Kawiti i mate, a, mate iho tana tamaiti, hei rua tenei mo ona tamariki i mate ki roto i tenei pakanga, na ka hoki mai nga hoia ka whawhai kite pa. whewheo haere ana te mata,' ka mahi nga- toa ia ratau mahi, na ka whakaaro a Tapore, kia ara

tona Ingoa, katahi ka ki' atu ia kia rua tekau nga tangata hei aru i a ia kite kokin ki nga hoia, katahi ka puta atu te 20 tangata nei me to ratau rangatira, totika touu atu ta ratau haere. tae noa kite parepare o nga hoia kaore rawa tetahi o ratau i hinga, katahi ka eke ratau ki runga-tonu o te parepare o nga hoia, katahi ka waiputia e ratau kia ratau tupara, ara, ka tunua tonutanga atu ki. nga konohi o nga hoia a ratau pu, ka whati nga hoia i konei, heoi ka tahuri a Tupore me ona tangata kite .mau i nga paura me era atu mea a nga hoia, heoi ka hokia mai ano e nga hoia te kckiri kia Tupore me ona tangata, ka whati nga Maori, ka omaoma ki roto kite pa, tokorua o nga Maori i mate rawa, ka taotu hold a Tupore i te waewae, engari i piki tona Ingoa he toa, katahi nga hoia ka whawhai tonu kite pa a tae noa kite ahiahi, katahi nga hoia ka hoki ki 0kaihaa, mete mau ano i o ratau tupapakn, mete hunga hoki i tuakiri, engari ko nga taugata kotahi tekau o nga hoia i mate ki Tauuiata 'Tutu i te whawhai kia Kawiti, i mahue tonu atu i nga hoia. Ka noho ko Hekc te toa o tenei whawhai, kihei hoki t> na pa i tahuri i uga hoia Pakeba, heoj nana i tanu nga tinana o nga hoia Pakeha i mate, kaati kutahi te hoia o nga Pakeha i taotu, mahue ana-i ona hoa, no te ata katahi ka kitea e etahi taurekareka tokcrua, taua hoia katahi ka whakahoa atu raua ki taua Pakeha, ka riro i a raua te pu a taua Pakeha, katahi ku mauria e raua taua Pakeha kite Roto, ka kopirotia te ihu ki roto l te wai, a, mate ibo taua Pakeha ki reira. I te ata o muri mai i te whawhai ka hoki nga hoia ki Kerikeri, katahi a te Waaka me tona Iwi, ka haere hei hoa whakapiki mo nga hoia ki te mau i o ratau mea i taotu. i haere hoki a Hauraki me ona tangata I'd kite whakapiki ano i nga hoia, ko ona tangata 100 ran i waiho iho ki Okaihau, i runga i to ratau whakaaro iho kua mutu te whawhai mo taua wa, engari no te taenga mai o te Waaka me nga hoia kite Kerikeri, ka korero uga rangatira o te Wa,.ka, kia whawhaitia e ratau a Kapotai ki Waikari, i te takiwa o Pewbairangi uotemea ko nga hoa tuturu tenei u te Kawiti, katahi ka whakapuaki i c ratau whakaaro ki nga rangatira o nga hoia, _ a, whakaaetia ana, he mau tonu no te rin o nga hoia mo te korenga e -hinga i a ratau te pa o Heke i Taumata Tutu. No te taenga o te Waaka me ona tangata ki Pewhairangi katahi ratau ka haere kite whawhai kia Kapotai, i haere ratau ma roto i to awa o Waikavi i runga waka i runga hoki i nga poti, engari i ohiti rawa ta ratau haere, he_ whakaaro no ratau. kia mau ia ratau a Kapotai e moe ana, kaati i te ruea ka tata. atu ratau kite pa o Kapotai ka oho ia ratau nga parera, ka rere ana parera ma runga i te pa, na reira tonu i whakaoho a Kapotai, ka whakaaro ratau na te hoa-riri ra>va i whakaoho enei parera, katahi ratau ka mau kia ratau pu, ka whanga atu kite taua, kihei i roa ka tata atu nga hoia, engari kaore ano kia awatea, katahi ka karauga atu nga tangata a te Kapotai, mebemea he tangata Maori koutou e haere mai nei i te po, tena haere mai kia whawhaitia e matau koutou. engari mehemea he hoia koutou, ina to matau pa, ka hoatu e matau kia koutou, no to ratau mohiotanga he hoia era, katahi _ ratau ka puta ma muri o te pa. ka mahue iho te pa mo nga hoia, hei utu mo Kororareka. katahi ka murua e nga hoia me nga tangata a tc Waaka te pa o Kapotai, ka patupatua hoki nga poaka, a, tahuna atu hoki _ te pa, kite ahi, katahi nga hoia ka noho ki tetahi waahi vvatea e tata ana kite pa. Katahi ka haer? ate Waaka, aMohi, a Rapa, me a raua tangata e 300 rau ma roto i te ngahere, kite whai i te Iwi o Kapotai, no te mohiotanga o te Iwi o Kapotai, kai te whaia ratau e te hoa riri, katahi ka riri ia ratau ; heo: ko te huringa mai o Kapotai ki te whawhai kia te Waaka me ona hoa, tino kaha rawa atu te riri i konei a nga taha e rua, a, he roa hoki te wa e whawhai ana i roto i te ngahere, i haere a Hauraki me ona tangata 13, rna tetahi huarahi ke ; ka tutaki ia ia, tetahi tamaiti rangatira o Kapotai me ona tangata e 60, he taitaraariki rangatiraanake raua, engari ko to raua hiahia nui kia rangona o raua Ingoa, heoi timata tonu atu ta raua pakanga kia raua, kaati kaore rawa a Hauraki me ona tangata 13 i titiro kite ao marama, engari i pau katoa o ratau whakaaro kite riri, phi tonu ta raua kakari kia

raua, ka paku ana te pu a Hauraki, hinga rawa he tangata, nawai ra, ka tokopaha nga tangata o taua Iwi kua mate, heoi whati ana ratau. Katahi ano ka karanga atu a Hauraki ki taua Iwi, "e rere i runga i nga pariraa ote Kereru ; hei kai i nga hua o nga rakau, kua riro iaau tc whenua." I tenei wa ka karanga atu tetahi o nga ware a Kapotai, ko Hauraki tenei he tino tangata rangatira, koia hoki te rangatira o te Hikutu, ote Rarawa,me Ngaati-Kuri, na no te rongonga o Hari rangatira o -Kapotai, katahi ia ka karanga atu ia kia Hauraki, ka mea e eke ma runga i nga Ika ote moana, kaore hoki he whenua mou i konei, katahi ka whakatata nga tangata nei tetahi ki tetahi, otira kua oti noa atu e Hauraki te puru tona pu, ka he ko nga tingara, he kore _ kaore e mau ki runga i te pu, mahi noa ia kia mau he tingara mo tona pu kore rawa i mau, kaati ia ia e penei ana, ka paku mai te pu a Hari ki a ia, ka tu te mata ki tona uma puta rawa i te tuara, heoi kore rawa ia i hinga katahi ka whakamaua e ia he tingara ke ki runga i tona pu ka mau, katahi ka puma atu" hoki eia tona hoa-nn, ka tu te mata o tona pu ki nga kaokao puta rawa l tetahi taha, ka hinga a Hari mate rawa, na, te kitenga o Hauraki kua mate tona hoa, katahi ia ka mea, ka mate au, he ahakoa i te hanga kua ea tona mate, heoi ko tona aata hinganga kite whenua ka rere mai hoki tokorua oiia tangata, ka mauria ia ki muri, a, ka riro hoki a Hari i tona Iwi ia Kapotai te mau. Kaati ka puta mai te kokiri a te Knpotai, he ngaki i te mate o co ratau rangatira, kaati ko nga tangata o te Hikutu e ora ana e 8 tonu, a, e kore hoki e taea e ratau te whakatete te hunga tokomaha. heoi ko to ratau whatinga tenei, he roa ratau e haere ana ka mau ia ratau nga tangata amo ia Hauraki, katahi ka mea ake a Hauraki kia ratau, me buna ahan e koutou ki roto i te raraube, kei mate koutou, engari ka tae atu koutou ki Laku whanaunga kia te Waaka me tona l\vi, ka ki atu kia haramai ratau kite tiki mai i a au, heoi ka hongi iho ratau ki aia mete tangi ano, katahi ka haere etahi o ratau kite kakari kia Kapotai, a, ko etahi kite huna ia Hauraki no te ngaronga o Hauraki, katahi ratau ka moa kite rere, kihai ratau i puLa, i te mea kua kiirapotitia ratau e te hoa riri, kaati na runga tonu i te kaha o Kaipo raua ko te Pake i puta ai ratau (he taina enei no Hauraki) kaati tae rawa atu nga tangata nei kite puni ote Yvaaka me Mohi me Repa, kua mutu ta ratau whawhai, katahi ka haere atu nga taina o Hauraki ka ki atu. kua mahue atu to matau hoa a Hauraki kei ro ngahere, i taotu. kaati kite mohio iho era e riro ia Kapotai, kaati ka pouri a t?. Waaka me Mohi, katahi ka haere atu ki nga rangatira o nga hoia ka mea atu, me ata whanga marie koutou i konei, kia haere ahau kite whakaora ia Hauraki, kaati no te korenga he kai-whakamaon, kore ana nga Pakeha e mohio mai ki nga korero a te Waaka, tetahi kua eke katoa nga tangata a te Y\ aaka me nga hoia hoki ki runga waka, no re'ra kaore e taea, haere ana ate Waaka-me nga hoia ki Kororareka, mahue ana a Hauraki ki ro ngahere, katahi ia ka takoto i reira a tae noa ki waenganui po, he po makarin he po hau hoki, me tona maharahara era e pa he Ingoa kino ki tona hapu, mehemea.ia ka mau ora. Kaati i a ia e takoto penei ana, ka kite ia i te wairua o tetahi o ona tipuna. Ka mea atu ki a ia, e ara whakatika, kai mau ora noa'iho taku mokopuna, ka mea atu a Hauraki, be tangata noa iho ahau, ehara i te mea e pera ana ahau me oku tipuna, he hawhe atua he hawhe tangata, katahi ano ka mea mai te wairua, kai te hinengaro te kaha ote tinana, whakatika, a, ka whakatika a Hauraki ka haere, he roa ia e haere ana i taua po, ka kite ia i tetani waka i te taha o te awa, katahi ia ka eke ki runga, ka hoe haere ia, ka ahu atu ia ki Pewhairangi, ka roa ia e hoe ana ka totohu tana waka, katahi ia ka kau ki uta, tona unga ki uta ka tata hoki ia t) hemo, maringanui i tupono he kainga Pakeha i reira, katahi ia ka mauria e taua Pakeha ki roto i tona whare buna ai, kaati i te awateanga ake o taua rangi, ka tae mai nga tangata ate Waaka kite kimi%aere ia ia, ka kitea ia i reira, heoi mauria atu ana ia ki Pewhairangi, a, hoatu ana ia kia mania e nga takuta o nga hoia, kaati kihei i taea e ratau te whakaora a Hauraki, heoi mauria ana ia e tona Iwi ki tona kainga i Hokianga, a, mate tonu iho ia ki reira.

(Taria te roatjga.) HE PANUITANGA KURA MO NGA MAORI. Kua riro mai i nga Tarati o nga Rahui o Papawai o Te Kaikokirikiri, te kainga o ri Tangekereti ite Ahikiore (Clareville) hei tuunga mo te wha»*e kura mo nga taitama o te Iwi Macri. Kote'Timaaki o tenei kura_ ko S. G. Compton B. A. o Mann era Kareti Kemureti. Ko te Timuaki mo te wa i mua mai o te taenga mai c te Mahita tuturu, ko te Roratana, Minita i noho ra ki Papawai i mua. Kahore he utu mo nga kai ma nga tamariki, mete whakaakotanga hoki i a ratau ki nga mahi o te kura, me nga mahi hcki ote Whakapono, me nga mahi hei oranga mo te tinana. Eugari nga kakanu, ma nga matua ano o ngi tamariki e hoatu he kahu mo ratau, i nga kahu ano e tao ana mo te noho kura. Me terete fcuku mai i naianei tonu, nga Ingoa o nga tamariki e rite ana mo tenei kura, kia Aporo Hare Kumeroa, Tiamana o te Kaunihera o Rongokako. Na. kite tukua mai nga Ingoa o nga tamariki, mewhakaatu mai hoki nga tau oia tamariki, me nga kamahe hoki i paahi ai ia i etahi atu kura. MO NGA TAITAMA 0 TE TAIHAUAURU Ka kimihia te mohiotanga o nga tamacik; taane o te Taihauauru i ia wa, i ia wa, a, ka whakaputaina be tikiti (Scholarship) ki nga raea o ratau e puta ana i aua uiuinga mataeranga, hei kawe i a ratau ki etahi atu kura noho utu kore ai. Engari kite rite te moh otanga o nga tamariki tokorua, a, no Ngaati-toa teiahi o raua, ka hoatu ke ki a ia te tikiti, notemea ka mahia mai enei tikiti i roto i nga moni o te Rahui o Porirua. [K:a mohio ano nga matua o nga tamariki, e tuku mai ana ia ratau tamariki ki tenei kufa, ko nga tamariki Maori katoa e Uru ana ki tenei kura, ka ata tirohia marietia e te takuta, i mua atu o tona urunga mai ki roto i tenei kura, kite kitea ete takuta, he mate tona, a, he mate ranei kai roto i a ia e t:pu ami, e kore rawa ia e whakaaetia kia uru mai ki roto i tenei kura. he weh? no nga kai whakahaere kei tupono he raruraru kite kura ina pangia nga tamariki e te mate.] HE PITOPiTO KOKERO. No te 20 o liga ra o Hurae nei i mate ai a te Poopi (ara a Rio XIII) Timuaki o ta Hahi o iiooma, he tangata nui atu tenei, e koropiko ana nga Kiingi me nga Kuini ki a : .a, ko ona tau kai ko atu ite 90, taihoa ka panuitia atu nga korero mo taua tangata. No te poo te Turei te 28 o Hurae nei, i pau ai te tepara a Tamahau i te ahi, ko tana t?para kei Papawai, e inohio ana nga Iwi nei ki taua t3para, kotahi tona hoiho l \vera ki roto, ko taur- hoiho katahi tonu ka hokona mai eia i te Pakcha, mauria atu nei ki roto i taua tepara tu ai e rua tonu nga po ki reira ka pau nei i te ahi, pau atu hoki tetahi ona Pereki me et»-hi ona hanihi, me era atu mea hoki ana i te ahi. TAUIRA POTO. ONGA TURE 0 TENEI PEPA. (Ture 1.) Ko te utu mo te pepa o "Te Puke Ki Hikurangi" .i te tau 10/ hereni. (Ture 2.) Kite tono mai ite me penei te ahua o te Ingoa ki waho o te kawa : Ki Te Etita. "0 Te Puke Ki Hikurangi." Box 20 Greytown Wairarapa. • (Ture 3) Kite tuku moni mai koutou, ko te Tauira ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota Poutapeta anake. (Ture 4.) E rua putanga o te Pepa i roto i te marama (Ture 5.) Ko te Pepa tuatabi, tuarua ranei e tae atu ana ki ie tangata, me tuku mai te moni. Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikuiangi."