TE PUKE Kl HIKURANGI. PEREHI. Kereitaonei Tihema 30th 1899. Waahi Tekau-Mawha o te NGAKAU POURI.

Puke ki Hikurangi, Issue 21, 30 December 1899, Page 1

TE PUKE Kl HIKURANGI. PEREHI. Kereitaonei Tihema 30th 1899. Waahi Tekau-Mawha o te NGAKAU POURI.

Kua tata te huri ki muri nga mahi o te tan tahito me ona korero, me nga hiahia tikaha o te ngakau, hei kawe atu ki runga ite turanga Mema o te Tai-Rawhiti mo te Paremata o te Koroni, tenei ake nga ra ka panuitia mai kite Iwi te tamaiti i whanau mai i roto i nga va o teka, o te whakakino ote whakahawea, o te puru ki roto ki nga taringa me nga ngakau o te Iwi, kei tahuri kite whakawhanau ite tamaiti e mohio nei te Iwi, kite whanau mai taua tamaiti kei a ianga tikanga kaha, hei awhuia i te Iwi i roto ite Honore mete ora, ahakoa reka noa nga whai-korero a nga tangata tutaki i te kuaha koi whanau mai taua tamaiti, kaore te rua mano me ona rau me nga whakatekau i wareware kite tamaiti ate Wabine kua kitea nei e ratau ana mahi, me tana aim marae, me tona reo karanga kite manuhiri, me nga rawa-kore, mete hunga e mate ana, nga repara, nga tun, nga kopa, nga matapo, nga turingongengonge, te huuga i roto i nga urupa, ka whakaarahia nga tangata e tangi tika ana ka whakamarietia. Ko tenei tamaiti ka maha ona whanautanga, ka Kaumatua ka hoki ano kite kopii o tona hakui whanau mai ai. Tenei taku whakaoriori mo te tamaiti ina tae kite ra o tona Iriiringa, e rongo ai te Iwi i tona Ingoa e karangauia ana i runga i Aotearoa mete Waipounanni. E tipu e rea ka tipu koe hei tangata ka ruru e koe i te kete tuauri hei amonga mou kite putake o nga korero-; e whakarewaina ra ki runga te pakihiwi he hikitanga he hapainga he amonga he arewa...he tauira, tukunga o kai heketanga o kai ka heke nga kai ka heke kite pukenga ka heke nga kai ka heke ki te wananga...a ruru...te Ika kite puu rnatakahi kai te ara tiatia kai te ara to ngakengake uru o Tangaroa kite karapinepine i uta...ra e, manawa mai hoki te whatu korongata aunei ka whanatu ki rnoana ka whamga ka whakatu te uru o Tangaroa kite karapinepine i tai ra...e...manawa mai hoki te whatu korongata aunei kia nenewha nenewha ka taia te matau a Tonganui ko pikitua ko pikiaro ka whiwhia ka raweakae..a..:e whenuanui ka ea...he...aha te manu he tiiti te manu he aha te manu he rakorakoa te manu he aha te manu ...e...he takahi karerangi, ka tau ki fc&huna tapu. Tapikitia e koe te mahanga kite kawai ote kete ko Tarainoho ki a Rouri ko Tarainoho ki-a Arotea te huki toto e te

tahe t0t0...e...Tara...e...kai enei nga Amoamohanga. Hei whakamaharatanga ki to koutou Tipnna kia te Wii. Apopo te tahi o Hanuere 1900 ko te tau tahito ka ata parea ake, engari ko nga tikanga pai o roto o taua tau me tango mai ki roto 1 te tau hoou haere tahi ai me ona mahi, kua iu tonu to tatau Kawanatanga, hira atu hoki te kaha i to mua, e mahara ake ana matau i runga i te whakaaro tika pono, kaua e waiho te mea kaha hei hoa riri mo te mea kore kaha, engari me whakapiri te ngoikore ki raro i te' mea kaha, heoi nei te mahi ma te ngoikore he kimi i te oneone pai, hei turanga waewae mo te Iwi, e kiia nei he Maori he Awhekaihe, ki ta matau titiro tika pono me piri pono nga Iwi Maori kite Kawanatanga e tu nei i tenei wa, ko nga riri me nga hiahia me haere tonu atu ki a ia, kua oti teneikupu koia te Matua o nga Iwi e rua i runga i enei Motu, ko aua riri me nga hiahia me haere atu i runga i te rangimarie mete pono, ko nga tohuiohu me nga wbakaatu huanui a n°a tangata i hiahia nei kia whakaturia ratau ele I\vi°hei Mema, me waiho ake te mahara ki nga whakahaere a tenei Kawanatanga whakatikatika ai whakahaere tahi ai, ahakoa tatau i waiho nei, kua puta hoki te kupu a te Hetana Pirimia i taana whai-korero i Poneke i te poo te ono o nga ra o te marama nei, i penei tana kupu, kua°hoki nei ano ia ki tona turanga Honore i te kaha o te Iwi kite tautoko i tona Kawanatanga, mete whakahoki mai i nga Mema i mohiotia e ratau tena e mabi tika i _ nga ritenga mo nga Iwi e rua, e noho huihui nei i Niu°Tirem, mea ake nei ka kotahi te reo me nga tikanga katoa, e kore au e whakamauahara kite hunga c korero kino nei moku, e tawai nei tae noa atu ki nga Nupepa e hapai nei i te Apitihana, me nga korero kino mo matau kua tu nei ano'matau, ko nga whawhai me nga korero kino katoa ka murua ki raro i te kupu pai. Te Iwi me titiro tatau, no te Hunga lti tenei kai whakahaere, kua panuitia e te "Puke" i enei wa ka hori ki muri, ara he mahara ake ki tenei kupu, kua whakataka e ia te hunga kaha i nga nohoanga, a whakateiteitia ake ana te hunga iti, he aha hoki tatau te whakaaro ai ki tenei kupu, i to mea ka 9 tau e tu ana te Kawanatanga nei, kua tu ano mo enei tau e toru e tu mai nei i mua i o tatau aroaro, e riri nei te hunga nunui o te Iwi Pakeha mo to ratau hinga tonu i roto 1 enei tau e heke atu nei kite tekau ma rua 12, ki ta matau nei mahara tika pono me paihere te Iwi Maori ki roto i tenei Kawanatanga hei hungaiti, me waiho atu ma nga tangata nunm o te Iwi Pakeha nga kupu whakaiti, whakatutua mo ratau ano, engari me huri te titiro a te Iwi Maori mo nga mea anake e pa ana kite Iwi, ahakoa te Ngakau Pouri mete ngakau koa me haere tahi tonu enei te ngakau riri mete ngakau hohou rongo me haere tahi enei, ma.te wa e titiro e whakau e kaupare kite tuhanga, ma te muru ma te horoi kite wai o te matauranga o te rangimarie o te mahaki o te ngakau ta?t, ma enei e kaupare atu te ngakau taikaha mete whakaaro hikaka,

mete konohi titiro ko i nga mea tika, mc nga whakaakoranga tekateka noa, e pupuri nei i te Iwi ki roto i te pouritanga haere ai. Ka mihi ka mihi Wi Pere, Mohi Te Afcahikoia, Hurinui Apanui, Numia Kereru, Tare Mete, Tamati Tangihia, kua hori ki muri nga tnauiuitanga ote Iwi mete koa ote ngakau, ite wbainga atu kite taonga hora atu o te Tai Rawhiti i tukua mai nei e o fcatau hos Pakeha, kua ohangia hoki ki nga Rangatira me nga Kaumatua mete Iwi o tenei taha, e kiia nei ko te Tai Rawhiti. Tena koutou me a koutou whakaaro i tautoko ai nga Iwi me nga Hapuia koutou, me a koutou mahara, heoi kua aio tenei te Moana, kotabi te tangata o koutou nana i tango te utu wkakahore, me hr.ri aks nga kupukupu o mua atu i te 19 o te marama nei, heoi te mea hei whakaarotanga ma o koutou ngakau ko te topii ko te Huia-tangata-kotahi, ko Raurukitahi kite kupu a te tangata o koutou i riro nei i a ia te utu Honore ate Iwi, kei a ia nga kupu kua tu tonu tenei Kawanatanga, mehemea i tu ko te taha Apitihana penei kua rereke nga tikanga me nga mahi, awhitia atu te Kawanatanga e tu nei, a ka awhi mai ia kiatatau. Te Iwi tena koutou, kai nga ra o Hanuere 1000, ka panuitia mai ki a tatau te tangata o te Tai-Rawhiti i riro ai te matau a te Iwi, hei to mai i nga mea e hiahiatia nei e tatau i roto ite Paremata o te Koroni, i raro i te atawhai o to tatau Kuini, me tika tahi tatau kite Torona o tona atawhai. kia tapatahi o tatau ngakau, kia marie o tatau reo, me whai tatau i nga kupu a te Mema, kua tu hei reo mo te Iwi kite Paremata ote Koroni o Niu Tireni Amene. '•Te Puke Ki Hikurangi."

Waipawa. Tihema 1, 1«99E hoa e te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" kia hua te pai, te hari mete aroha ki a koe, i runga i tau mahi ata whakatere marie i tou Waka, ka pai te whakatere. ka tohungia te whakaheke i runga i te Kauika. ka u pai :;i uta, ka orate kau hoe, ka orate Waka me ona Whakairo, ka whakamanamana to kai hautu, ka koa te ngakau o te Iwi ka har;, a, ka whakamoemiti te tangata ata whakatere i te Waka, a, ka mau tonu te whakawhetai, te tumanako, ki tena tangata mo nga wa pera. He ahakoa mau pu ano enei kupu i runga i nga mahi nunui, e wetekia .11 te putea a te whakaaro nui, hei taonga mo te iti roe te rahi. He Tangata Atahua. Ma wai e whai te tangata ataahua tona mata? tu ke te tangata atahua, tu ke te tangata whakarihariha. Ocira ko te mea bet whakatau mo runga i o raua ahua, ko to Wahine atahua ko wai ka jpiri, ko wai ka tata. Pakaru ana te Oko 0 te hiahia, korohiti ana i waho te Uenuku, me tetu kauati. Ko te mata kau 0 te tangata atahua e tirohia atu ana, ko te reo he taikaha, ko nga mahara me nga w T hakaaro he tata maro, mo te atahua kau o te mata, te hiahiatanga kja

piri kia tata. Otira ko te hiahia oteWahine atahua, kite tangata whakarihariha, tu ke ano, kite maringi mai nga ngutu o te tangata whakarihariha, i te hori o te Wahine atahua, ano te rite kei te WaimanawaWhenua e koropupu ana, tangi ana tera te au raatao i roto i tona riu, a, me ia ano e takare ana kite hia inu, i te ra tikak« o te Ramnati, tangi ana tera te au o te reo reka i roto i te riu o te Wahine atahua. Ano te ngau o nga kupu whakangawariwari kei te hau whakarua e whakaheke ana, l te toinairangi kite rito o te kakano, ara to rite ki nga k'amo o te Wahine atahua. Khara kau e te hoa he whakamaiamata kau ake ki to taonga, e re re nei kei runga :i,no i to atahua te rere o terangi o te korero. kaore ano i tino eke kite rangi o nga ngutu o te autaia whakarihariha kua korerotia _i runga ake nei, hoi whakapatato i nga taringa e turi ana, hei huaki i te whatitoka o i.e" tatau e tutaki ana, mete hunga e moe hewa ana, i roto nga iaonga o "Te Puke" tenei te kanohi kei te matakitaki ki nga iaonga o roto o te Wharo Wananga o nga lwi whakaeke, ka hua nei, ka tupu nei, ka tiketike nei, ka ora nei, ka Rangatira nei. i mua. i te aroaro o nga lwi tupu. Na te Kaupapa ano kua marama i tukua ai koo e ;!lia.u. kia waihape noa i runga i te Moana marino o tenei tikanga tanhou. E korehoki e tika ki o tana whakaa.ro ngatahi te rongo kau o te taringa i te reka o te honi, a, ka waiho hei waihape ma o tana ngutu i te Moana papaku o to tatau nei tikanga, engari kia pakanga te honi kite arevo, ka mohio to. aaua revenga o te reka kite whakapakara a te walia, katahi ka marama kua taea hoki te mohiotanga i kainga e te niangai. Ko tenei lie Kaupapa nm to Kaupapa, kua matauria kua kitea e tu iti e te rah:, ahakoa ra kei te hinga whakatuara tonu mai te lwi, kia kaha te whukaa.ra atu ki runga. I kapi ai aku mahara ko to tino take o o take ko te Whenua katalii, ko te kakano ka run, ko te rito o roto kua pirau ka torn, ehara i te mea ko te hua i ngingio, engari ko te rito kua ])ira:i. K kore tenei take e taea c o tatau matauranga te whakatikatika i runga i to Latau aronga, kua, pirau nei te kaka.no tangata,, ara, i runga i to tatau Maoritanga me nna tikanga ina tahuri atu tatau whakamuri. kite pera hoki tatau, te tukunga iho kia tatau ka kohatu. (K tu mn.i nei ano te Waliine a liota he kohatu) Kaati kua pa nei o tatau ringa kite Parau he aim tatau ka tahuri whakanmri ai ano. Kua ana. .-.tu a Ihipa, kua, tata nga moko to poto kite Koraha, a, ko nga Papa tea pea ka tutu!;: ki te ao e roivngia ana e te wain mete honi, mete Whenua e pai ai, e tipu ai, e ora ai, e hua ai te kakano. He tika ano kia rapurapu o tatau mahara, kia whai i runga i nga kupu me nga tikanga atawhai i te tinana pera i to Jwi Pakeha. kua whakamaramatia e ki Te Puke" te rapu i te ora mo te tinana. He ahakoa he korero kau i nga mahara hei arai atu i te mate kua ngau kite tinana, ahakoa tenei ano te matauria nei ko te Atua te Ariki o te maara, a. koia ano hei mea kia tupu te hua o tana maara, kei to baere mai te wa e karanga ai tera ki tana ohu. whatoro kite toronaihi tapahia te maara kuamaroke. Otira i runga i te ahna o to tatau ora e korerotia nei. e kore tenei toronaihi e pa mai kia tatau, engari kite hunga i tutuki marie k' te pakaritnnga o to hua mete kakano. Ina hoki kua oti te whika o to tatau oranga i tenei ao, ko te whika tenei e GO tan e toe mai net ka ngaro to lwi Maori kite '.no. No nga ra o Hurae nei i put* ai • tenei whika, i whikaia e te Hira te Rangatira o nga Kura i runga i tenei Motu, i tangohia e ia i te kaute o nga tangata Maori e heke ana, ara, e ngaro ana i roto i te kaute topu o te Maori, o nga tan kua pahemo. K ki ana ia, kite penei tonu te heke koia tuturu tenei te whika o to tatau ora ki tenei ao, kite eke tenei whika he tokomaha o tatau e ora nei i naianei, e tae kite mutunga 0 tenei ao-, ara, o tenei whika GO tau. Te Kanohi Papatea. Kua korerotia e ahau i runga ake nei ko nga Papatea e tutuki kite ao hou, e rerengia ana e te waiu mete honi, me ki e ahau 1 konei, ko a tatau tamariki e ako nei i nga matauranga mo te ora o te tinana, koia nga Papatea, ko ratau pea e tutuki, i whanau hoki ratau kite Koraha, ara, kite takiwa o waenganui o nga lwi e rua i runga i tenei

Motu a e kore tenei e hapa, kei te whai tonu hoki i runga i te ruri o nga wa me nga taima, ara, te mate mete ora. E nui rawa ana te whakawhetai o toku nagakau mo te putanga ake o tenei tikanga i nga tamariki o te Karoti o te Aute, kia hanga ratau i tetahi Pa kohatu mo tatau. hei Whawhai atu kite Tamwh'a e v/halcaheke nei i te lwi ki te po, mc nga whika a te Hira kua korerotia i runga ake nei. He tika hoki kia tautokona e tatau, kia tapiria ano hoki a i-atau tikanga hei pareparo mo tatau, kia taea ai e tatau te tu ki te'riri. I tae mai ano a Apirana Ngata, kite whakamarama i a ratau take kia matau. Pai tonu nga take me nga whakamarama. Kaati ko okn whakaaro i whakatakotoria atu e ahau ki tona aroaro. Tuatahi : Me whakarero e tatau tenei Motu, ko o tatau paanga i tenei Motu me tuapu. ara. me whakawhiti ki tetahi atu Motu. mehemea ranei ko Hawaiki, ko Hamoa, ko hea Motu ranei, He mea whakaaro naku ki nga otaota Maori kua ngaro i nga tar.i hou, ko nga maim Maori kua ngaro i nga manu hou. ko nga wai pai o mua kua mate te kaha, ko nga awa momona te tuna kua hauaitu. ko nga Whenua pukuwai o mua kua maroke, ko nga rakau kua mate. Waihoki ko tatau ka penei ano te mate i te kaha o te momona o nga, lwi whakaeke, rite tain ki nga tamtam, tupu ake kua titohea. No reira kite heke- tatau kite Whenua hou tena c momona to tatau tupu, a, ko te lwi kainga ka titohea. Tuarua. Ko te Kiki Pooro. kia, whakamutua i roto i te Kura. me nga lwi Maori katoa i runga.. i tenei motu. kite kore e rongo me hanga kite Ture. He nui atu nga tinana kua whakapaea i mate i ta.ua mahi, kaore tana mahi i rereke atu i te Waipiro. Ina hoki kite haurangi te tangata. kua mutu tona niohio he taputapu ano tona tinana, wa.ihoki ■kite tae ki runga, i te Karauna., kua kuhuna ko nga ka-hu Kiki Pooro, kua timata, te Inurangi o nga mahara. kua mutu hoki te mohio he taonga tona tinana., he mea wnakamiharo nei tona hanganga i roto i to Kopu o tona Whaea, mete tupu o ona Wheua. 1 te mea kua timata te Pnrei, kua haurangi ano te hunga matakitaki, kua tupeKepeke noa, atu i waho, kua kore c mohio atu no taputapu nga tinana e kawhaki ra i te Pooro. ina to tetere o te waha kite karanga kia whatiia te kaki, a. ka ai a In/ noa iho nii alui) te wh.ati rawa ake te kaki, a,, kite kino te hmganga. ka mea, terakahoki. teraka hoki. He kete paka, ta, te haurangi, he kete paka ano ta te Kiki Pooro. he meke ta. te haurangi, he meke ano ta te Kiki Kooro, he whakaanau ta te haurangi, he whakaman ano ta te Kiki Pooro. Tuatoru. He mahi nui na nga Wahine te hoioi kaka i waho i te matao, me horoi i roto j te Whare, kua kite ahau i te whakaaro kore o te Wahine. I te mea kei te tata to ratau taima e whakaheke ai. ka puta., ratau ki waho horoi ai i roto i te matao. i te nui o te matao ka tntakina tetahi wahi o te pahe'ke ki roto, kaore l pan ki waho, a, kote wahi i noho atu i roto ka whakamaroke i reira. kua tupu hei kiko i roto i te nohoanga tamariki, no reira ka Pukupa te Wahine. He mate nui tenei kua pa ki nga Wahine o te lwi Maori. Tuawha." He pai ano tenei, me Marena nga Wahine Maori kite Pakeha. Engari me hanga kite Ture, kia kaua a ratau I'ri e Marena tuarua kite Pakeha, engari me Marena kia ratau Awhekaihe ano, i roto i o ratau whakatupuranga, a, me ki ratau he lwi Maori no Niu Tireni, a, ko nga mea kua Marena o a ratau Uri kite Pakeha me ki era he Pakeha, a, me Rehita rawa a ratau tamariki. Ko te kotahi ran tenei o nga tau i whakahaerea ai te kawe mai i te Eongopai ki enei motu. He mea whakamiharo rawa te kupu nei. (Te hua o te kupu nei.) Haere koutou kite Ao katoa, Kauhoutia te Rongopai. Na te hoa o te kupu nei i Pokepoke tetahi lwi hoou, kua tupu ake nei i Niu Tireni, na te Ingoa lwi i tino whakamarama te -wehenga i te lwi tupu ake, ara, lwi Awhekaihe o Niu Tireni, ka wehea i konei e te whakahuatanga i te lwi. No reira kite mohio mete whakaaro ake e kore tenei lwi e heke kite iti, e taka ranei ki roto kite whakahaweatanga. Engari he lwi tupu he hono no te lwi tupu, ara, te Maori, e kaha ai ano te tupu penei mete rakau e h'onoa ana e mau ai ano hoki te kupu nei, te lwi Maori o Niu Tireni. He-lwi whai whakaaro hoki matauranga nui. ina taea te wa e rite ai mo

nga matauvanga nunui e whaia nei kia man, a, ko nga tikanga i pehio ai tatau i raro i nga. tikanga whanako mete Ture, ka taea e ratau i roto i o ratau whakatipuranga. Haaunga ia te Mana Motuhake, i raro i te Tiriti o Waitangi, ka Kauria hoki e tena te moana ;i te tan iwa ran e tu mai nei, a, ka matau te lwi ki tona tukunga iho. He ahakoa he korero kau taaku i akn whakaaro i konei, ma nga \va ano e ahu mai ana o whakaatu te pono o aku kupu. Hei Wbakaritenga. Me korero e ahau i konei tetahi moomoea, whakamiharo. I rane aNepukaneha i tetahi m.oe. he Whakapakoko nui. otira i ngaro whakarere te moe me tona tikanga ano hoki o to moe, a, na Raniera i whakaatu te. moe mo tona tikanga. ko te moe tenei, titiro rawa, atu koe c te Kiingi ko tetahi Whakapakoko nui, ko te Upoko ho Koura, ko nga Pakihiwi mete tinana, he Hiriwa, ko te hope he Paraihc, ko nga waowac he Rino, ko nga raparapa he Rino tetahi wahi he Uku tetahi wahi, kaati mo whakapoto ake i konei, kei tc kite tonn tatan i nga, whakamaoritanga, i te upoko 2 rarangi 30—4;", a, ko te tutukitanga o tana moe. koia tenei. (1.) K iwa tekau tan i noho whakarau ai a lharaira i raro i te Kiingitanga o Papurona. ko te mutunga tena o te mana o te upoko Konra n Kiingi 2-1-10. (2.) E rua ran nga, tan i noho whakarau ai a lharaira, i raro i to. Kiingitanga o Pahia, ko te mutur.ga tena ote mana o te Hiriwa. (:;.) E torn ran mawha nga tau i noho whakarau ai a lharaira, i raro i te Kiingitanga'o Ka,riki, ko te mutunga, tona ote mana, oto Paraihe. (4.) V> ono rau, e ono tekau ma ono nga tau i nolin whakarau ai a lharaira i raro i te Kiingitanga o Rooma, ko te mutunga tena ote mana ote Rino. Kaati kua tae tenei ki to waahi o te moe kei te toe, a. kei runga tonn tatau i te waahi o taua moo e toe nei, ara, ho Kino nei tetahi waahi he I'ku tetahi waahi, ko nga raparapa. tenei wa tonn ia tatau nei' o tana "W hakapakoko. •E tu ta.ta ana te wa e huri mai ai te Kohatu ma ana nei e tukituki to Whakapakoko, mongamonga noa te Koura te Hiriwa to Paraihe U- Rino te I'ku. kua hinga nei te Whakapakoko, ko wai te Rangatiratanga te Kiingitanga ranei e tu. tirohia Raninra te upoko :i, li-io. kaati ka waiho atu -.-ahau tona tikanga ake ote moe, mete waahi kei te toe ote moe. Me kon-ro whakarite aliau mo tatau, ina lioki kua koivrotia e ahau i runga. ake nei. te r.oro i te Ma.na Moiuhake kite Moana. !'- rite ana to tatau Tiriti kite Whaka.pa.koki), a, ko te Maua-motnhake te Upoko Koura o taua Tiriti o Waitangi, tarn ISJO. (1.) E rua tekau tau i muri mai ko te Tiriti ki Kohimarama, ite tau 1800. E rima nga tau i noho ai tatau i i tenei mana,, ko te mutunga tenei o te" mana o te Koura.. ;2.) Ite tan 18l>">, ka noho tatau i raro i te mana o te Kooti Whenua Maori, ka nohoui o Ngapuhi nga tuurn Ateha, huihui o nga lwi e rua i runga i tenei mota, ka mutu te mana o te Hiriwa i konei. (:-).) No te tau 1807. ka noho tatau i raro i te mana o te Paremata nui o Niu Tireni, mete Kawanaianga huihui o nga lwi e rua. i nga lwi katoa, te mana whakaae mo tenei kia'tomokia te Whare. kia nohoia nga tuuru taea noatia tenei ra, ko te mutunga tenei o te mana o te Paraihe. (4.) No te tau 1872, ka noho tatau i raro i te mana o te Paremata Ariki huihui o nga lwi e rua, i Niu Tireni, taea noatia tenei ra, ko te mutunga tenei o te mana o te Rino. Na kia marama mat koutou, kua noho tatau e te lwi i raro i te ahua o te kupu Avhakauru-uru, he Rino nei tetahi waahi, he I'ku tetahi waahi, ara, kua whakauru-uru te lwi. ki raro i nga tikanga, me nga Tare whakatinana, me nga Ture taonga. He mea whakaae marie e te lwi, i raro i te ra e whiti ana, i roto ano hoki i te Paremata huihui o nga lwi e rua, i runga i te tikanga pooti o nga lwi, puta noa i nga motu, Aotearoa me te Waipounamu. No reira kaore pea lie tikanga nui e piri ai tatau ki runga i nga • mana o to tatau tikanga, kua hurihia hoki tatau e tatau ano hei Paru, ara, hei mea ngahorohoro, metemea tonu e te lwi ko te hurihanga tenei o te Ao. E whakatauaki nei, ete hunga whatata te mate. Hei konei ra ite ao turoa, kaati, ko te tino Take, i ngakau nui ai ahau ki Le whakamarama, mo te ahua o to tatau tikanga, he mahara ake me kore noa e rere atu

tetahi korakora, hei tahu i te wiki o te rama, i roto nei ia koutou, e tino nui ai te mura, e tiaho ai ano hoki te maramatanga i roto i_te Pouritanga. Notemea kei te matau iho abau kei te arahina koutou, e o koutou kai nrahi kia taka kite Pari. Hei kupu whakamutunga niaaku kia koutou, e te Iwi me mutu rawa te titro whakamuri, te whakaaroaro atu kite Mana-motu hake. Na te ohoo te raauri o te Kuini, kite kupu nei, toenga oneone, noreira i whakapangia ai o tatau ringi kiapupuri kite Parao, ki tc kore o tatau ringa e w haw ha, heoi ra na tatau ano tenei mate i tiki atu. Notemea ko te tikanga kei muri tonu l tenei. ko te tango e te Kawanatanga ma ana rawa anake e tiaki o tatau toenga Whenua, i runga ano i te kupu whakatuiu a te Kuini ki ana Minita i Niu Tireni, ahakoa hinga, ara, atu ranei he Kawanatauga kua whakaniaramatia e ahau, ko te Take i ngahorohoro ai nga mana o to tatau tikanga, ko ta tatau uakanga i nga tatau o nga Whare whakahuihui o nga Iwi e rua, ko te Koiwi kau kei te tu, me nga waahi i takahia rawahotia, ia tatau mete Ture, koia tera kua kua i runga ake nei, ma o tatau Uri e hura aua takahanga i muri ia tatau, kaati pea i konei te waahi kia koutou. e te Iwi, he aha ia kei n<m whatu mete ngakau tnpato, te whai tonu i te hiku ote korero, ahakoa ki o koutou kai hautu. Te kai arahi matapo. Kia koutou ki nga kai haulu o te Iwi, tenei waahi o akn kupu. Ite mea kua tuku koutou i a koutou kupu mohio me o koutou Matauranga, hei huarahi mo te Iwi, me nga kupu pohehe mo nga Iwi e tautoko ana, i te koha tuarua a te Kuini mo tona Iwi Maori, e rere nei i roto i te "Tiupiri" o koutou Matauranga. E nga kai arahi cte Iwi, me nga raro Etita, hui tahi kite huuga kua whakaturia i Waitangi, hei inaUnio te Iwi, ki roto i tc Paremata nui o te Kovoni. I te ngakau nni ano ahau kite hura me kore c mau noa i a au he tino mea e piri tau ai ahau hei tautoko i a koutou whakaakoranga kite Iwi, a, kihai i mau i a an. Heoi i.e mea i mau i a au, he mea. kau i te Iwi kin pohehe, kia taupatupatu noa iho, kia kore e matau ki nga tikanga e tika ai, e he ai e oti atu ai ranei ki te'mate. No reira te nui o toku hiahia kia whakamaramatia e koutou nga tino take e tu, ai, e kaha ai, e puta ai a koutou wawata korero purakau, a, kia penei ta koutou whakamarama kite Iwi. 1. Kei te mana-koro nga tikanga i meatia ki Kohimarama, i te tau iSiiO, me nga tikanga i mana-kore ai. "2. Kei te mana-kore nga Karauna Kareti, i whakataua e nga At-ha i te tau 18G6-G7, taea noatia tenei ra, me nga tikanga i rnanakore ai, e hoki atu ai nga Whenua kite Papatiputanga, e pa atu ai ano ki nga mana tuatahi. 3. Kei te mana-kore te pooti ate Iwi i te Meina mo te Paremata nui 0 te Koroni, inai 0 te tau 1867, taea noatia tenei ra, me nga take i mana-kore ai. 4. Kei te mana-kore nga Ture i paahitia e taua Paremata me tona Kawanatanga, me nga take" i mana-kore ai, mete watea o te Iwi me 0 ratau taonga ki waho 0 aua Ture. 5. Kei te mana-kore te pooti Pire a te Mema, i tukua atu e te Kotahitanga kite Paremata nui, me nga tikanga i mana-kore ai, o nga mea i paahitia e te pooti o taua Mema i roto i te. Whare. 6. Kei te mana-kore te noho ote Maori ite Whare Ariki, mete whakaatu i nga tikanga i mana-kore ai. Kia poto ia koutou te whakamarama, notemea kua puta o koutou matauranga, e whakaako nei, kei tua o nga Maunga nui me nga Tai-papakirua, a, ko matau ko te Iwi kei te araia mai e nga Maunga nunui, me n<*a Tai-papakirua, kua oti ake nei te whakararangi hei whakarnaramatanga ma koutou, hei mea e puta atu ai te Iwi kia koutou etu mai na. Notemea ko a koutou korero, he korero whakamatapo i te Iwi, he korero no te hanganga mai rano o te ao tuatahi, i mua atu o te ao tuarua, i whakatupuria ai ano te tangata mete kararehe, ki runga ite inata o te Whenua, no reira ka pororaru te Iwi ki nga tino mea kei mua i te aroaro, ara, taua mea nei ko te mate, e rere ana kite hopu i te tinana pra hei horoman<*a mana. Ehara ano ia i te mea ko wai taua mate a he tinana pehea ranei tona. Kaore ia ko 0 tatau kai-whakahaere tonu e kume ana kia riro te Iwi hei tautoko i ta

enei, i ta tera, a, pororara noa iho te Iwi. * Ina hoki i te tau 1898, he Poari te mate kino i pa ki nga Iwi katoa, toi ana nga taringa i te rongo o te mate ka tata. E tipi haere atu ra i nga taha-tika o teTai-Rawhiti, hei mea pea e pororaru ai te Iwi kite Mem a hou. He pai me whakamarama ano ahau kite Lvi. Kei te pohehe rawa atu te kauhau a Mohi ratau kona kai-whakahaere ki a koutou mo te Poari. Na ratau ke ko te Tai-Hauau.ru te Pice i takoto kite W hare i tenei tau he Pire Kaunihera, te kiko o roto he whakapuare 1 te hoko, i te mokete, i te 'putanga nei o tenei Pire," ngaro ana nga waha o nga kai-whakahaere o te Iwi, marine ana te Moana, te pokarekare te aha, kua rite paa ki ta ratau ora, kua puare hoki te hoko. Ina hoki he kati rawa atu ta te Poari i fce hoko, (ha mama ana te waba o nga kuihi tuatabi, ka hamama noa mai hoki te nuinga o te kuihi) E oku hoa kia man ra ki nga whakarerenga iho i whakaakoua ai tatau, kaua i nga matauranga o te ahiahi, kua tata tena kite hau torn o te po. Engaringari hei to te ata hapara, ka kitea hoki te tun pona, ka rangaihi te haere. Hei kenei mutu ai. Na to hoa pono. Ihaia II u tan a. Kua mutu te hui a nga Tamariki o te Kareti o te Aute, me o ratau Kaumatua mete te Atirikona Wiremu, mete Tatana te kai whakaako o te Kareti, mete Wiremu Minita o Whanganui, me Peneti Minita oTaranaki, me Apirana T. Ngata to ratau Roia me to ratau Kuki. to ratau kai whakahaere ko Apirana T. Ngata ko Reweti Mokena Ko^ere. No te 0 o nga ra ka tae mai raua kite whakahaere i nga tikanga o te Marae, mete whakapai i nga mea e takoto hapa ana, no te Turei te 12 ka tae mai nga Tamariki me 0 ratau Kaumatua me nga Minita, ka mene mai hoki nga Kaumatua o Wairarapa, me nga Wahine nga Tamariki kite Marae. ka tae mai hoki te Waea mete kupu a Timi kia haere atu a Tamahau kite Teihana o Kereitaone tatari atu ai kia raua ko te Minita o nga Kuni ki Kereitaone i t.aua po, no te ata te 13 o nga ra ka tae kite Marae mete Popa te kai whakahaere o nga Kara, ko te ra hoki tenei i tuhera ai nga mani o te hui o te Kotahitanga o nga T;nnariki o te Kareti o te Aute. No te ata o tenei ra katabi ano nga Kaumatua ka whakatau Marae, kia te Atirikona Wiremu me ona hoa, me a ratau Tamariki, t-io noa kite 10 a m. ka tae rnai hoki a Timi Kara me tona hoa Minita, mete Popa; me etahi atu Pakeha, mete Mea o Kereitaone, mete Mema hou o te Paremata a Honepi, ka whakatuheratia te whare, ka tu a ce Tatana kite patai kite Minita o nga Kura mo etahi tikanga e hiahiatia ana kia whakamanaia mai e te Kawanatanga, mo tenei Kotahitanga o nga Tamariki, e kaha ai ta ratau pikau i a ratau tikanga mo te Iwi Maori, nana ratau i tuku kite kimi kite whakaako 1 nga matauranga c ta iwi Pakeha, me era atu Iwi nunui i te Ao, i tipu ai o ratau hua kite ora tinana, mete tipu o te tinana tangata kite tokomahatanga, he nui nga kupu a te Minita o nga Kura i whakahoki ai mo nga patai a te Tatana, me ta matau mohio atu ano e whakaae ana te Minita kite whakarite i nga hua mo aua patai ki a ia, engari kite Pinmia me ona hoa, hei whakaoti inga tikanga-mo aua patai, na Apirana T. Ngata i whakamaori mai nga patai me nga whakautu kite hui, ara kia inatau, haunga hoki nga Tamariki o te Kura me nga mea o ratau kua puta ki waho, ko ratau nei nga pukenga o taua huihui Tamariki, ka mutu te korerc a Waaka te Minita mo nga Kura. ka tonoa a Timi Kara e te Atirikona kia tu kite korero, ka tu a Timi he nui ana kupu mihi ki nga Timuaki me nga Tamariki, he pai te whai korero a Timi i korero Maori tonu taana whaiki, i pau katoa nga tikanga pai mete peehi haere ano ana korero i nga ritenga e peebi nei i te tipu mete ora o te Iwi, ka puta' taana kupu kaha kia p'ebia tenei wai te Waipiro ki raro, kia tino whakamutua e te Iwi te hiahia atu ki taaa wai, otira ki taana titiro kua iti rawa te inu a te Iwi, kaore 8 kitea flruitia te haurangi i roto i te Iwi i naianei pera i nga wa o mua ake nei, no konei ka mahara ia mehemea ka rite te whakaaro o nga Kaumatua o te Iwi, kite peehi i te Pia mete wai Rama i nga takiwa katoa o te motu nei, tena e njutu rawa te kitea o te haurangi,

mete inu i roto ite fcvi, he mea nui hold tenei kia whakaaio kotahi nga Kaumatua o te Iwi kite peehi i tenei wai,mete whakaavo ano ki nga mahi hei painga mo te tinana tangafca me nga Tamariki e pihi ake ana ki te matauranga o tenei \va, hei hapai atu ki roto ki nga w hakat ipur anga e heke mai ana, hei whakawerawera i nga poho o nga Matua me nga Tipuna o voto i tenei wa, lie aha hoki te pai kite titirotonu iho ki o tataa tinana, engari kia rua he titiro ma i-atau, ko to wa ia tatau nei mete wa roa etu mai nei i maa i o tatau aroaro, ma o tatau Uri nei e piki atu taua takiwa roa, ka mutu te Hekeretan o te Koroni. Ka tu ko te Popa tc kai tirotiro ongaKura 0 nga Motu e rua nei, he mea panui ana korero i roto i te pukapuka, he mea tuhituhi a ringa, he roa te wa e korero Pakeha ana i nga tikanga Maori mete whakarongo nga Timuaki ute hui me nga Ivlinita hoki o. te Kawanatanga nga Tamariki o te Kareti o te Aute, ko te ahua o ana korero o a te Popa, he whakamarama i etahi tikanga ki nga Tamariki, otira e kore e tino taea ake te koreio 1 te mea he reo Pakeha, mana e puta mai te Maoritanga, ka mutu te korero a te Popa. ka korero atu hoki nga Kaumatua, he mihi ki te taonga o nga Iwi o nga Motu e rua, i whakaaetia ai e nga Kaumatua i enei tan m<tha ka hori ki muri, ko nga hua tenei o ta ratau whakaaetanga, kite tuku i a ratau Tamariki ki nga kura, kua tae nei kite 82 nga whare ako i te inatauranga, hoou e mahia nei ete Iwi Pakeha i o tatau aroaro, kua neke atu nei i te 2,000 nga Tamariki Maori Awhekaihe e akona ana i te tau, tcra atu etahi o nga kupu a nga Kaumatua o te Marao i korero kite Timuaki ote Kotahitanga, me ona hoa me nga Minita o te Kotahitanga. heoi ka mutu te korero ka nekehia mo te po 7. 30- p. m. I taua haora ka tuhera, ka mahi te huihui i tana main, he reka kite whakarongo atu, ko Apirana kite whakamaori mai i etahi, ko nga korero ma ratau anakt i to ratau reo, Taite 14 he mea Inoi te tiuiatanga ote korero mete mutunga, Paraire 15 ka mutu i te korerotanga o te po, ka nekehia te bm mo te tau 1901 mo te kamga e kitea ai hei tuunga mo te hui, no te ITaterei 10 ka haere nga Tamariki ki Kehemane kia kite ia Takitimu Whare whakairo, Ratapa 17 he Ilakarameta ki Aotea, Mane IS ka pakaru te hui, ka hoki ki o ratau kainga ake, he pai te hui nei he rangimarie, engari kaore i pan mai nga tangata me nga Tamariki o Wairarapa, he tupono kite wa raruraru ki nga. mahi, engari ko nga Kaumatua whai kupu i pan katoa mai me nga Wahine, i te tereina o tell. 15. a.m. ka tae kite Teihana, ka poroporoaki a te Kumeroa raua ko Morehu, kite Atirikona me ana Tamariki, ka mutu ka tu mai te'Kaumatua he mihi iho ki nga morebu o Wairarapa, mo te koa mi; te ora o tona ngakau kite kaha o nga tangata o Wairarapa kite awhina ia ratau ko ana Tamariki me ona hoa, ka mutu te Kaumatua ka whakahuatia tenei Himene e te Hev Peneti, ka ki katoa nga Tamariki. KIA NOHO TE ATU A KIA KOE. [God be with you till we meet again. ; (Saxkey.) -449. (1) Kia noho te Atua kia koe Mana koe e arataki; Mana koe e whakamaru Kia noho te Atua kia koe. Kite ra...ano, Kite ra...ano, Ki nga wae o te...Ariki. Kite ra,...ano, Kite rd...ano, Kia noho te Atua kia koe. (2) Kia noho te Atua kia koe Hipokina iho koe; Whangaia koe kite Taro Kia noho te Atua kia koe. {?,) Kia noho te Atua kia koe I nga wa o te mamae; M«'na tonu koe e awhi Kia noho te Atua kia koe. (4) Kia noho te Atua kia koe Kia tau te rangimarie; I nga takiwa katoa Kia noho te Atua kia koe. "Te Puke Ki Hikurangi."