TE PUKE KI HIKURANGI. [PEREHI.] Kereitaone Hune 14th 1899. HE NGAKAU POURI.

Puke ki Hikurangi, Issue 8, 14 June 1899, Page 1

TE PUKE KI HIKURANGI. [PEREHI.] Keitaone re Hune 14th 1899. HE NGAKAU POURI.

Ko te tokomaha o nga Maori o nga Motu e rua, me o raua Motu ririki i te tau 1853 e 56,400, tae mai kite tau 1893 ka kitea e tatau kaore i piki ki runga, engari i heke ki raro, ina hoki no te taaanga i te tau 1890, te tokomaha onga Maori me nga Awhekaihe, nga Maori tuturu e 89,857, ko nga Awhekaihe e 5762, ka huihuitia e 45.G1G, ka wahia nga Awhekaihe e 3503, kai te taha Maori, a 12259 kai te taha Pakeha, ahakoa he roa enei tau, timata mai i te tau 1853 tae mai kite tau 1896, ka 40 tau kua heke rawa to tatau kaute, kua whiwhi nei tatau ki nga mea papai katoa, nga kai. nga kakahu, nga whare, nga moenga, nga rongoa, me era atu taonga • p.ipai e tipu ai te tangata Maori penei i te iAikeha, te Iwi nana eaei mea katoa, e tipu nei a ratau tamariki, kua tae nei to ratau tatau ki runga noa atu. lvaati nie penei ake r.a matau whakamarama, e toru enei kni e Kainganuitia ana e te Maori, he waipiro, he tupeka, he tikareti, he t'ii, m.> korero ake tatau ino te tupeka, mete tikareti, e Kainganuitia ana tenei auahi.e nga taane e nga wahine, me nga tamariki taane wahine, ko ta te Pakeha tikanga ino tenei kai mo te tupeka, ma nga taane Kaumatua anake e kai, kia rite ra no nga tau o nga tamariki taane, ka kai ai ite paipa tupeka, kaore rawa nga wahine e kai, me nga Tai-Tamahine, ni te kitea e nga matua e kai huna ana ka whiua kia tino mamae, kaore e kitea nga wahine Pakeha e kai haere ana i te paipa i nga rori, i roto ranei i o ratau whare, ko ta te Pakeha korero kite kai nui te wahine e hapu ana i te tupeka, ka heke te # kaha o taua tupeka ki roto i te kopu 0 te wahine hapu, tae rawa kite tamaiti i roto i tona kopu pa rawa kite ate wtoarowharo o te tamaiti, he paitini te tupeka i te kainga tuatahitanga o te tangata i te paipa tupeka, e mate ana e haurangi ana etahi, e ruaki ana etahi, kia waia ra no te ngakau ki te tupeka ka pai ai, ko nga tamariki Maori katoa e tae ana ki nga takuta, ka kitea e ratau kai te ate wharowhro te mate, kite kiia e te takuta kai te ate wharowharo te mate, be nui te pakeke o te mate o tena tamaiti, mehemea kua kii te takuta kua pau taua ate wharowharo, e kore tena Tamaiti e ora. Kote kaha o te tangata mete Wahine, kite kai tupeka tekau pauna tupeka i te tau, kaati me tango mai e tatau kia 20,000 mano, 1 roto i te 45,616 he hunga kai paipa tupeka, tekau pauna tupeka ma te tangata i te tau, e ono hereni mo te pauna tupeka, e £3 i te tau ma te tangata kotahi, ka uhia atu ki te 20,000 ka puta mai e £60,000 pauna i te tau, mo te tupeka anake, ka rua anake enei pouri, ko te mate e pa ki nga. tamariki, me te nui o enei moni. Me tango mai e tatau kia 15,000 mano he tangata kai tikareti, ko te kaha o tc tangata

kite kai tikareti, kotahi kopaki tekau nei tikareti ki roto i te ra kotahi, he hikipene te utu mo te kopaki kotahi, kaati e 352 nga kopaki i te tau, ko te utu£S „ 16s, kai runga i te tangata kotaiii tenn, me hiki e tatau ki runga i te l.">, 000 mano tangata, te moni urn 0 nga tikareti £132,000 mano mo te tikareti anake, ka huihuia ki nga utu o nga tupcka £192,000 pauaa i te tau, ka riro te nuinga o etiei moni ma te Kawanatanga, hei utu takoha, e kore e kiia kaore tatau i te utu takoha. Kite whakaaro ake, kaore noa iho he ukanga o tenei kai e kainga nuitia nei e te Iwi Maori, na titiro kite nui o nga moni e utua ana e te Maori mo teTupeka, mete Tikareti, kua whikaia i runga ake nei mo te tau kotahi, mehemea e ata whakaaro ana te Iwi ki a whakamutua te kai i enei auahi e homai nei 1 le mate mo tatau, me a tatau Kehungaimnga, kua whakamaramatia i runga ake nei. ka ata titiro, ka ata whakaaro mehemea enei moni e whakapukaitia ana ki tetahi waahi motu-hake,eu-3;">,ooomano tnngata kai auahi penei, he nui nga painga e puta kia ratau. Tuatahi. Ka taka te kupu a nga Rata e korero nei mo te mate, mete heke haere o te Iwi Maori ki raro reinga. Tuarua. Ka whai-okiokinga tenei '•>'). 000 mano tangata, ka huaina to ratau Ingoa, ko te huihuinga kimi i te ora mo te tinana o te Maori, mete Awhekaihe, ki ta matau titiro tika, kite taea tenei te whakarite e te Iwi, kaore he pai i ko atu, ko ngatoenga i mahue atu o roto i te tangohanga mai i te 85, 000 mano tangata kai auahi, 10,016 tekau mano e ono rau tekau ma ono, me waiho era hei tangata kore e kai auahi, Tupeka, Tikareti, engari nie whakapakai katoa ratau ko te So, OJO mano tangata i te moni, me hoki ake ra ta tatau whakaaro mo nga tangata inu i nga wai kaha, ko te korero a nga Pakeha whaiwhakaaro e tohutohu ana kite Iwi Maori i enei tau maha ka hori nei ki muri, tae noa mai ki tenei tau, kia whakamutua te kai Waipiro a te Iwi Maori, he kai kino taua wai, he wai patu tangata, kua kitea e tatau, he tika te tohutohu a o tatau hoa, na ratau hoki tenei wai, ahawoa he niea mau mai na ratau ki enei Motu taua wai kaha, kaore ratau i ngoikore kite tohutohu ia tatau, kua kite tatau, he tika taua tohutohu a o tatau hoa Pakeha, kua nui nga tangata o te Iwi Maori i Aitua i runga i taua wai he kaha te inu a te Iwi i enei tau ka taha nei ki muri, kite whakarongo a nga taringa mete titiro a nga konohi i roto i enei wa, kua iti haere te rongo mete kite o nga konohi, engari kite mahara ake, tena e mutu rawa te inu a te Iwi Maori i tenei wai kaha, kore rttenga noa iho, e kore e mohiotia ake, e hia mano tangata e inu ana i tenei wai kaha, kaore hoki e inu i nga ra katoa o te tau, penei i te tangata kai Paipa, kai Tikareti, e kaha ana te Maori inu wai kaha kite nc-ho ki« torn kia wha marama ka inu ai, ahakoa tangata inu nui. he hunga itiiti nei e inu pia i nga wiki katoa, kaore rawa i penei mete kaha c te Iwi kite kai Paipa, Tikareti, ma te moe tonu ka mutu, oho ake ano i te ata tu, ko te mea tuatahi ko te Paipa, ko te wai kaha, e kore e taea te ki ake, koia nei to tatau tino

mate, i hoki ai te kaute o te Iwi ki raro, be takitahi nga tangata kai nui i te wai kaha, e kore e niohiotia te nui o nga moni i utua ki te rama, engari ma nga Iwi me nga tangata kaha kite inu e korero. Ivaati me korero tatau mo te Tie inumia nei, ko tenei wai ko te Ti, i rato katoa to Maori kite inn, nga Taane, nga Waliine, me nga tamariki, i nga ra katoa o te tau, me tango ake nga tamariki kohungahunga, e ngote ana i te u o ratau whaea, kia ">OOO mano i roto i te 4.;,G1G toe atn e 40,616 he tangata inu Tf enei, 10 pauna Ti ma te tatangata kotahi i te tau, e rua hereni mo te pauna, 2,'- £1 pauna, kotahi pauna e utua ana ete tangata kotahi i te tau, ka lioatu ki runga kite 40,G1G mano, ka kiteae tatau £4O,GIG pauna i te tau mo te Ti anake, kaore nei ona tine painga kite Iwi Maori, lie Ti ano a te Iwi Maori e inumia ana i enei tau maha lea taha nei ki muri. he Kawakawa, he Manuka, lie Piripiri, he wai Ti, kaore he moni e pau, kaore hoki he mate e tipu ki roto i te tangata, me nga tamariki. Ko ta te Pakeha tikanga mo taua wai mo te tii, ara nga Pakeha rangatira whaiwhakaaro, ko ana tii he kookoo, he kawhe, he t;i he miraka hei whakahanumi, ka kai ratau i te ata he kookoo he kawhe he miraka hei whakapai, ka tae kite tina ka kai he wai Maori he pia hei whakahoro mo a ratau kai, ka tae kite kainga ote ahiahi, katahi ano ka inu tii, ko nga Tamariki e kore e tiikuna kia inu tii, he miraka anake ma ratau, ko nga tiipaata e rua horoinga i roto i te wiki, e kore te Pakeka e pai kia kitea te pango o te tii i roto i te tiipaata, me era atu mea e o ana te tii ki roto, eki ana te Pakeha he paitini taua pango e mau nei i nga Panikena, me nga tiipaata, mehemea ka kore e horoia ka hoatu e taua pango he mate ki roto i te wai, ka inumia ete tangata ka noho he mate ki roto i tona tinana, ma nga ate pakari anake e inu te tii, ka rua enei take e titiro ai tatau ki tona ahua o tenei wai o te tii, ko te hanga mate ki roto i te tangata, ko te nui ote moni e pau ana mo tenei wai, kaore nei ona painga ki paku ki riha ki ngoto ki nieroiti, ka wha enei mea rite tonu ta ratau hikoi, ko te Tupeka ko te Tikareti ko te Wairama ko te wai tii, kite pukaitia e tatau enei moni i utua nei kite tii, tena ano tatau e kite i te pai mo tatau tinana me a tatau uri, ka huihuitia nga utu o nga Tupekarne nga Tikareti kite utu o nga tii, ka kite tatau i tona nui, £192,000 mo nga Tupeka me nga Tikareti Tupeka 1110 te kotahi tau. £192,000. Tii. 40,616. Huihuinga. £232,616. Kaore i mutu. PukeKi Hikurangi." Wairarapa Wairnaori. Nga reta tuku mai kia. PANUITIA. Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi." E hoa tena ra koe.

Mau e hari atu nga kupu e mau ake i raro nei, hei matakitaki ma te konohi, hei whakaaro ma te ngakau, oku hoa Maori e tiro hura mai ra i roto o nga kokonga rnaha o te Tai-Rawhiti o Aoteoroa Niu Tireni, koia tenei. E oku hoa, he whakaatu tenei mo tetahi mate e rongona nei e taiau, kua pa kia Wi Pere, te Mema Maori o te Tai-Rawhiti, a e kitea ana hoki e iatau i roto i te Kahiti, e Maketetiu una etahi o ana Whenua, a no te putanga o aua Kahiti a nga Pakeha hei • Makete i aua Whenua, katahi ka tonoa e Wi Pere kia nukuhia, a kia tukua mai hoki man a ano e ata hoko, a whakaae ana nga Pakeha nona aua Whenua. I muri iho ka whakaturia he tangata hei tiaki hei whakahaere hoki i aua W henua, a no te rironga ki taua tangata te niana whakahaere, katahi ka roherohe taua Whenua Ki a pakupaku. koia tenei te ahua, ko taua l.'oraka 190 nga eka, konga wawahanga, koia tenei e 2—e 56 —7 —l0 —22 23 50 54 te rarahi o nga oka, no te wa i Maketetia ai. tae ana kite £4B pauna mo te eka o runga, £l2 mo te eka o raro. • °Xa kia toru nga tau ka utu ma: aua moni kite kai whakahaere o Wi Pere, a ko te 1 tareti o taua moni katoa e £3OO pauna i te tm lotahi, a kia toru nga tail e utu ana nga tangata kai a ratau nei aua roherohenga, katahi ka utua katoatia mai te moni o te hcko. Na e hoa ma, e hara ia W i Pere ake tenei Whenua, no te Pakeha tonu atu, engari na Wi Pere ke i nama atu kite kai tiaki o nga tamariki a Purumuwhiira, ko nga utu l w'nakaritea hei utunga atu ma Wi Pere kite kai tiaki o nga tamariki a Purumuwhiira, £1,600 pauna, ko te ltareti o tenei moni, £lO pauna i te £IOO pauna, huihuia, £l6O pauna ia tau, no konei ka hokoa tenei \V henua, no te Mai \etetanga nei, ka kitea ce nm o te utu, ki ta matau nei whakaaio hoki, kai t:» £l2 pauna. mutu mai kite £2O pauna mo te eka papai o tenei W henua. Ko tenei Whenua hoki, kaore l tino whakapaia, kamii te Wiwi e 20 nga eka be Manuka. 10 nga eka he ngahere, e 5 nga eka he tahuna kohotu, ko te waahi o te moni nei, ma nga tamariki a Pi'i'iiinuwinua, te hunga u.) ratau nei te Whenua, i mua ai ka utua am ki a ratau. ko te toonga hei utu atu l eialn o ng i* Whenua a Wi leie e takoto t akuaiiei no te kitenga nei o te kai-whakahaere o Wi Pere kite liui o nga utu o tenei tu whakahaere, ka mea tana kai u'iiakahaere kia hokoa katoatia nga piihi Whenua pakupaku a nga Pakeha eta Koto nama ana ki t.iua \Vi Perj, liei utu i nga Whenua nanui me nga liipi a nga Pakeha i namaia nei e taua \\ l Pere, apiti atu hoKi ki ngimonii namaia, whakapai i aua Whenua. ka hmhui ai te kaute katoa, e f I-1.000 pauna, ko te nuinga o enei moni, no nga Whenua a nga Pakeiia i namaia ra e ia, ina koa ko Makauri e 400 nga eka, i-.o Poututu e 8,000 nga eka me nga nipi e 2,000 ko te utu o ene: Wnenua me nga hipi, kaore ano i rite ia Wi Pera id nga Pakeha uo ratau nei nga Whenua me nga liipi, ina koa ko te 400 o nga eka o taua .Makauri, kr.a "\\awahia. koia tenei, taki 50 —o0 —50 'SO taki 100 100 nga eka kiia wehenga, otira iiiehemea ka hokoa enei roherohenga o Makauri, teraa Wi Pere e wiini i te 8,000 o Poututu, me nga hipi kua eke inaianei kai te 3,500 kai runga i taus Whenua e taka ana. Ko te Whenua a Wi Pere o nga tamariki a Purumuwhiira kua koa nei, e 26 rawa nga uiaero atu i Kihipane ki reira, koia i_ miharotia ai e nga tangata o konei te pikinga o te utu o tau Whenua. Na ko tetahi waahi otaua nama a Wi Pere, ko nga Whenua o te Riihi Roia, no tetahi e 8 nga eka, no tetahi 11, no tetahi e 4/, no tetahi e 75 nga eka, kote utu katoa mo enei, e £2,400 pauna. No tetahi Pakeha ano, e 4,550 nga eka, me nga hipi e 4,000, ko te utu mo tenei, £6,700 pauna., no tetahi Pakeha ke ano, e 04'nga eka, ko te utu o tenei, e £1,260 pauna, na kua utua tona kaute katoa, a ko te toenga o tona nama apiti kite ltareti, £12,640 pauna. Na he Wbenu ano no tetahi Pakeha, e 323 nga eka, ko te utu o tenei, e £BOO pauna, otira uiehemea ka hokoa nga piihi pakupaku nei, ka wiini a Vv i Pere i te Whenua e 8,000 nga eka, mete 4,550, mete 323, mete 7t>, mete 64 o nga eka, ka hui ai, he wiini mo

Wi Pere, e 13,012 nga eka, me nga hipi, e 7,500 i te mea hoki he utu nui mo aua Whenua pakupaku nei, tera e tae kite £SO kite £4O pauna mo ia eka kotahi. Otira kite kore e rite i aua Whenua pakupaku nei, tera ano e apititia ki o a Wi Pere ake, ara nga Whenua pakupaku aWi Pere kaore nei i roto o te Ture Rahui Whenua Maori o te Tai-Rawhiti, engari kai raro ano i tona Ture Motuhake. Ko nga Whenua oWi Pere me tona Wahine me araua tamariki, ka Riihitia katoatia, otira ko nga Whenua e waiho hei kainga nonoanga, ko te Ivaraka, e 84 nga eka, ko i-iepongaere, 13S nga eka, ko Pukepapa, 100 nga eka, ko Makauri, e 5 nga eka, ko Whataupoko, e 1-A- nga eka. Ko nga Whenua o Wi Pere, hei paarnu hipi mana, ko Mangatu, e 20,000 nga eka, ko e 4,55q nga eka, ko Puhati. kotiko (No 0) 1,900 nga eka, ko Pukepapa, 1,485 nga eka, ko Repongaere, e 900 nga eka, ko Poututu, e 800 nga eka, Okahuatiu, 0 700 nga eka, Manukawhitikitiki, e 450 nga eka, ka hui ai nga eka o enei Poraka, 30,785 nga eka, ko nga hipi kai runga i ctahi o enei Whenua e noho ana, 18,000 nga hipi, ma nga hua ano o enoi hipi e whakaea haero etahi "waahi o te taumaha o nga Whenua Pakeha i namai nei e Wi Pere. Na e hoa ma, no runga i tenei tu ahua o nga Whenua o nga Pakeha i riro uiai nei ia Wi Pere, katahi ano matau nga iwi o konei ka mohio, e, kai te ora ano ia a Wi Pere, ko matau nei hoki ko nga Iwi o konei me nga Pakeha e mahara ana, kai te mite a Wi Pere, he nui hoki o ana kauhoutanga ki a matau mo tenei tu ahua i roto o nga hui e tu ana ki konei, kaore matau e whakarongo atu, ko tona Ligoa hoki ki a mat.iu nji, Ti moti »vaha huka, ina koa ka niarama mai oku hoa kite titiro mai i tenei ora oWi Pere, na konei tona kaha e tono nei ki a p.iahitia te Pure Poari nei mo te Tai-Rawhiti, kia whi■whi ai nga Iwi Maori i nga Whenua Pakeha 1 runga i tenei tu ahua, ara ite moni paku mo te Itareti, ka penei ano nga Whenua e taumaha nei i nga moni o te pefcke o Niu Tireni, i ruia nei e te Kamupene ki nga Whenua o te Tai-Rawhiti, meheuiea ka paahi te Pire Poari nei, ka ora aua Whenua, i runga i tc iti o te Itareti, ina koa ko te Itareti o aua moni o te peeke, he £lO pauna i roto o te £IOO pauna. Engari kai te warowaro tonu oku taringa ki nga main a te ngutu e ki nei, na Wi Pere i mate ai nga Whenua i te Kamupene o te Tai-Rawhiti nei. E hoa ma, mak" e ki atu, na tatau ano na nga tangata o aua Poraka i patu, ara na o tatau riiiga kamakama ano i Wiiakairo to Ingoa, na o tatau kaki horoau ano l horo nga moni a te Kamupene, mei whakarongo tatau ki ta Wi Pere Iki ai, kauaka rawa e tangohia he moni, engari uie tuku kia whakanohonohoia nga Wnenua e te Kamupene kite hipi, me tana wiiakapai, atewa e pai ai te Whenua, ka puta nga moni tika, e run wahanga ma te Iwi ote poraka, kotahi \vahanga ma te Kamupene, a ea noa nga moni a te Kamupene, nie oua Itareti i nga hipi i nga whaKapaitanga, ka ea enei moni, ka makere atu te Kamupene, mei noho ki ta Wi Pere, penei kua kore he mate, engari kua puta mai he ora. Kaati ake taku whakamaratna, kai hoha ''Te Puke" kia mamma nga whakahe- a te tangata, kai whaia a muri i te mea, kai toku aroaro katoa enei mea kua tuhituhia nei e an e pukai ana, hei kona, na to koutou hoa. l'uta Nihoniho. Kihipane Mei 20 1899.

Ka marama ta tatau titiro kite whakamarama a Tuta Nihoniho, tetahi o nga kanohi 0 te Tai-Uawhiti, mo te hokongw. o te Karaka, e panuitia nei e etiihi hei he 1110 Wi Pere. tena aca titiro, he Maori nona tera Wheaua 1 te tuatahi, no muri mai ka rirc ia Puruma piira he Pakeha, katahi ka hokona uiai e vVi Pere i te Kaitiaki o nga tamariki a Purumapiira, e mohio ana a Xamahauki tenei Whenua, naana i roherohe i te tau lyß6, ka a ia ano te mapi e takcto ana, he tika no te Pakeha tera Whenua, ko nga YVhenua tenei e taumaha nei a Wi Pere 1 ana nama, kua korerofcia e Tuta i runga ake nei, mehemea i puta te Pire Poan i te tau ka taha nei penei kaa inau mai e tika ana kia hokona tenei Whenua, hei utu mona a'no, kaore i nga Whenua e papatipu ana, kua wchea e Tuta nga Whenua tutoru hei paamu tfipi ma Wi

Pere, ko ta matau whakaaro tika, pono, me mutu noa nga whekahe kia Wi Pere mo tenei ahua, ara mo te hokonga o te Karaka, mehemea e whakahe tonu aaa, tena e mahi. Kia mohio koutou e nga Iwi, ko nga Whenua i hokoa mai ete tangata i te Pakeha,. kai waho ena Whenua i nga ritenga ote Pire Poari, mete Komiti kua tu nei, e kiia ana ena Whenua he Whenua Pakeha, kai raro tonu i te Ture Pakeha. Ko nga Whenua i takoto mai i runga i te niana Maori, tae noa kite Kootitanga, k;i. taka ena ki raro ite Pire Poari, kite pai nga tangata nona, kite kore e whakaae atu. Heoi ano. "Te Puke Ki Hikurangi." Wairarapa Waimaori.

Kakariki. Mei 18th 1890. Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," o hoa tena koe me nga kai whakahaere o to tatau taonga, kia ora i to te Atua atawhai. hei te 1 o Hurae e haere iho nei tukua atu ai te hereni mau 10/- hereni. Heoi tena. No te Ho nga ra o tenei marama i mate ai a te Rutene Haerewa, i mau te ringa i te taura ote hoi ho toia ai akina ai kite whare whatiia ai te Kaki, e rua nga ra i ora iti ai ka mate, nui atu te pouri mona i runga i te kino o tona matt, he uri ia na Porourangi tuturu o Waiapu he momo Ariki, na Tuwhakairiora, kaati noaiho tena, kia mataara te mohio kei penei hoki etahi. Kaati ake ena, he karanga atu tenei naku kite Tai-Hauauru, ara, he whakaatu atu i aka mahara i a te Tai-Rawhiti nei, timata i Whare Kahika te iuva o Uawa, e tata ana ki te 100 teihana Hipi Maori kei roto i tenei takiwa, ko nga Hipi mano inano mano iho. kua oti katoa te whakatutu nga Komiti, hoi whakahaefre mo ia teihana mo ia teihana, ka hoki mai taku whaikorero kia aku teihana.. timata i Tikitiki teihana, Haronga, Waiomatatiu:, Ahikouka No 1, Ahikouka No 2, he tiuo kaha he tino pai te whakahaere a nga Komiti o enei teihana, ko Apirana Turupa te 'i'uunana o nga Komiti nei, koia hei homai i te marainaianga mete ngawaritanga kite ngakau hikaka, e hui ai te whakaaro kia kotahi, na i roto i enei teihana e rua nga teihana ka tino puta, ara, kotahi ko te nama 2 ka "> tau l ki ai te Iwi i nga hua o a ratau taonga, te nui o te Whenua e 4520, te nui o nga liipi tckau ma tua mauo, te nui o nga Wuuru i te tau e £'Boo pauna, ma nga moni Weta lo ka eke kite mano me tc haw-he, ko te moni e peia una kite Iwi Kainga e£o pauna ma ia tangata, ko te nuinga o te moni hei whakapai i te Whenua. ko te nui o nga tangata o te Whenua nei 100. Kaati tena, ko te nama 1 ng i eka e 2,200. nga Hipi 4,030, kua hawhe te Whenua te whakapai, ko ona moni e puta ana i te tau e £SOO pauna e whakapaua tonutia ana kite whakapai i te Whenua, i tenei tau ka tonoa ete Komiti e rua tana Paraoa, kotahi tana Huka, he whakaaro ki nga Kaumatua, ara, he Penihana. Kaati kei te whakahaere ia Komiti ia Komiti, tera atu te roanga o aku whakainarama kei hoha te "Puke," he whakaatuatu tonu hoki naku i te ahu Whenua o te Tai Rawhiti nei, tera aru etahi ora o te Tai-Rawhiti nei. ko te Kau, ko te Hoiho ko te Poaka, me- nga kai ote Whenua nui atu, tera koa koe e ki aue te mahi a te kaurehe nei, hei aha ra maku ona teihana i panui ai ia, ana atu ra ka whakaatuatu tonu atu au i oku ahu Whenua, te "Puke Ki Hikurangi" kei hoha koe kite tuhi. Na toWhanaunga. Urikore Ki-te-Ao.

E wjaakanui ana e whakamoemiti ana mat.tu kia Urikore Ki-te-Ao, mou itautokomai kite tono ate "Puke Ki Hikurangi," kia whakaatu mai nga Iwi i a ratau mahi ahu Whenua, koia tonu tenei I whakaatutia mai nei e koe, mehemea i pau nga wharangi katoa o te "Puke" mo tenei ahua. ara ino nga mahi ahu Whenua, e whai atu nei te ngakau kite ora a te Pakeha mo te tinana, te Iwi o Ngati Porou, ki a ora, ki a ora ; E hoa e Urikore tena koe, kua mau te kaute o nga Hipi, me nga Teihana, i whakaatutia mai e koe kai roto i te pukapuka nui, a te "Puke Ki Hikurangi," me nga hua o aua Hipi me ta koutou mahara, ara, a te Komiti ki nga Kaumatua o tou Iwi, koina nga hua ote aroha, e korerotia nei e te P-utea whakairo, ka pai ano

korerotia nei e te Putea whakairo, ka pai ano to u kaha kite pupuri ito u oneone, e kiia nei he hinu no nga Tipuna, mehemea ka pena he mahi ma te robe o te Tai-Rawhiti, puta 110 a mai kite Upoko ote Ika, huri noa ite Tai-Hauauru te Tai-Tokerau whiti noa kite AVaipounamu, kia puritia te aha e te Iwi Maori mete Iwi Awhekaihe, ka whiwhi ano tatau me o fcatau Uri kite Honore nui i enei tau e heke ilio nei, puta noa i o :\itau whakatipuranga, • kia kaha koe kite whakaatu mai ahakoa Hipi, Kau Hoiho, Poaka, Witi, Oii, Taewa, Kumara, Taro Kaang.i ahakoa pehea te nui o te whakaatu e kore to Maunga te "Puke Ki Hikurangi e lioha ki te td, he oneone to tatau Maunga te "Puke Ki liikurangi," ko nga hua e puta mai ite oneone mete weraweni, ka niohio ia lie ora tuturu tena mo ana Mokopuna, ko tetahi pai oto whakaatu, hei kukume i etahi o tatau Iwi kite whai i tena tikanga pai ova, kotahi rau ena teihana Hipi, kua tu he Ko7iiiti hei whakahaere e tika ai nga mahi. kua tu ko Apirana Turupa hei liamana, tino pai atu hei kanohi mo nga Komiti, kaore he pai i mahue atu, koi ana te hiahia o te "Puke, ko nga Tai-Tamariki kua whiwhi kite matauranga o te whakahaere pai, hei rama tena ki tona Iwi, me era atu Iwi i runga i nga Motu nei, mehemea ka pena a Turanga, te Mahia te Wairoa Heretaunga, tae mai ki konei penei kua tu te pa o te Tai-Rawhiti. Ko te tono a te "Puke,' kia tukua mai e nga Iwi katoa a ratau mahi ahu \\ henna, hei whakahoki i nga ngakau o te Iwi, ki nga mahi ahu YVhenua a o tatau Tipuna Matua kua ngaro atu kite po. •'Te Puke Ki Hikurangi." "Wairarapa \\ aimaori.

Ki Te Etita. o "To Puke Ki llikurangi," E pa tena ra koe. Tenei ano etahi utanga mo to tatau Maunga, me uta atu ano i konei, abakoa kino he kino na Te Ar.ripo, iti lie iti whanatu kaua e whiua kite wai. W. li. "Winiata. E whakamoteho maira i runga ite Tuatua Hauanu mete titiro kurehu iho ki Koturahirahi, kite waabi Tap a ona Tupuna. E tangi whakawairurutu ma;ra mo tana Whenua, mehemoa ko nga tahcke wai o Papaokauniatna te inaringi o te roimaU. E Hika kaati noa rate tangi, ina hold ua o korua ringaringa huruhuru ano ko ton Taina ko Te kakahu Pahuru, i boko eaa VVbenua, Poroporoaki ana te rironga am i te ringa ote Ingrihi, e niea ma he Paewaka llikareti te atu ki ran ote Iw; nei, he utu takakau Aviti tera hanga, pewhea ra tou whakaaro kia Tame Pohara, e wharetau na ki on a kainga, pewhea ranei to mahara ki to Pakeke kia Erueti Te Kopa, e tangi aurere maira i Maraekura, maringi a wai te roimata, mete mea tonu ko te rere a Kapaterangi, e whakaroro ana ki roto ki Hotohoto. e tangi ana ra mo ona Whenua, i tunua na e koe ki te ahi, e mai oha noa maira ki tona Maunga Tapu Ki "Hikurang:," mo reira nei .tenei Pepeha, ka Rukuruku aTe Hangitawaea i ona kakahu, titiro atu ra ki Waitahaia, kite pikitanga i Karauwhakamae. Na to ringa huruhuau na ano i boko kia Kewha, E ia, E ia, kowai to take ki tooku kainga ki Waitahaia, kaore ano ranei koe i rongo noa ote timatanga mai ra ano, no nga Kuripaka-a-uetuhiao tena W henua, a ko maua ko Tata o ratau ur* e ora nei, e tono mai na koe kia boki atu ou tuakana, nga whetu whakamarama o W aiapu, tena kai whea boki be Whenua bei noboanga, kua pau na boki e koe te bokoboko, be hiabia pea nou kite kai Paraoa, i hokoa ai e koe te Whenua, te ai ou mahara. He Kouka, he Koareare, be Aruhe nga kai a ou matua, be Kakahi te kinaki, me kai ano koe i ena kai. Taau parae Kouka ko te Kaiwhitikitiki, i whakatauaki ai toou Tupuna a Hore, e tena rawa pea nga ahi potaetae Kouka ki whakaora mate, te kainga mai na ete waha tangata ke. Ko te parae hoki tena i tu whakapakari ai te Taiaha Kura a to Pakeke a Tauinataua, cho rawa ake i te ata, aka Popohatiwatiwa mehe motumotu Matai, ite ngaunga ate Tuokura, o roto o nga awa-a-wai ki Makatote ki Pukaranui, te poauau rere, Kotia ana ete kokiri a Tame Pohara, makere ana te kai i tc waha o Hikareia, na kona i tapaa ai tena Ingoa Hapu kia koe, ko Te Awemapara, mo te Puruwhare ote Taiaha, taau roto Koarsare, ko te Mataniho kai tona puau, he wai Makutu na toou Tupuna na Tuitui, ko Kopua ko au tau

roto Kakahi, ko Mangapekapeka, kei tua atu he wai Kiekie Tawhara, ko te waaki tera i vvhakapapaka ai te Meremere Paruwhare a to Pakeke, ta whana Kahukura t:*ngi aaa te Whatitiri, Ru am te Whe iua, he toa tau.i ia he uri tuku ilu, no nga Kuri Piika-a-ue-tuliiao ko Te Huta Pikina, ko iio.ie Koa. ko Henare Mahuika, an.i uri e oj\i mai nci, no rjira lioki i tap.iia ai to ratau Ingoa Hapu ko Kahukura, a mohoa noa nei, uie whawhati atu e au taau kor-ro, i tap Le nei lcoe i taku Papa Parengo i Mataikaro, ma nga Tihei Taruke ote Paripari, whakahokia atu ena tangata kiMataahu, kai kona te waahi i ki.a ai e to raua Tupuna e te Haema, nanao ana te kai i raro i nga Kuhaa, kite aw a hok; a to raua Tupuna a Kartiai kei ko ano, kaore te Ranpatu ato raua Tupuna i eke niai ki taku Papa i mutu tonu atu i Waikato, i ki ai a Karuai i reira, e rua nga Tai nei iau anake, Taireia, Taikarangaroa, ko aku Parengo na toku Tupuna mai ra no u.i Tinatoka, tae noa mai nei kia au, ko taku miiti kinaki tonu tuna o aku kai i ora ai au e noho atu nei, ana tetahi kai Waikawa, e kainga mai na e nga tangata ware o Maui, i pa hoki ki kona Te\ Taiaha a toku Tupuna a Tinatoka. Kaati ko tenei e Pa ka angi atu oku kanohi kite pu ote Tonga, kite Ao Kapua e re re niaira i runga o Kahuranaki, kei raro a. Te Atahikoia. E tama tana ra koe, tenei au kua kite ito Panuitanga mo tou hiahia, kia pikitia e koe te turanga Mema 11:0 te TaiRawhiti, Kaati ki taaku mahara, pai atu koe kite noho ite Pakipaki, kia tata ai koe kite mahl i nga tuna o te awa o Awanui, te noho ranei ki .Vlaimarama, kia tata ai koe kite Toenii Tangahangana mau lniotuokura, ki te hii ano hoki i nga Tauiurc o nga Takutai one ki Waipuka, hei kinaki Kohakoha mau, ina hoki ko koe na ano te kai mau mau hae ,- e ongapahi pukapuka a Mangakahia mete kai whakahaereo Gona poti i uiua ake nei te tukunga koto hoa te poa i raro ia\va atu, e ngaringari oku Muna, i tetahi te pahi, i tetahi te tuatoru, kaati koia au i mea atu ai, tukua mai toou pooti ki raro, e moliio aua au, tera koe e kai i te'puehu 0 nga waewae o Hikareira i tenei tunga pooti. Kurehu te titiro kite auahi ahi e puta ra i runga i Waikokopu, he ahi tabu Pakake pea na te whanau, na Tame Puru, 11a Hairo, na Taare Ringawhero, na nga toa patu Tohora, kai te mihi atu au 1110 to kouiou toa, ko te mahi hoki tena i akona e to koutou matua kia koutou, Taare Ringawhero, ka nmtu tonu te mea e mau ia koe, kaati te porearea kite 10110 pooti 111 ou, titiro hoki, i tarai ano koe i I te pootitanga kua taha ake nei, pan katoa ia koe te haere te takiwa pooti, kore rawa koe i tata, riro ana ano ia au te pooti mete hekene, whakatauki, kite anga to whai ki nga Pokiha e rua, e kore tetahi 0 raua e mau ia koe. Hcoi. Naku na Hoani P. Rae-ho. liekeretari 0 te Pohutu. Maruhou I'd ilei 1899.

Mercer Waikato. Mei 7 1899. He whakaatu ki nga huaanga i nga waahi matara, mo te Take i kore ai a Waikato e tae i te ra i powhiritia ai e nga Rangatira o Xgati-Ruatiui, me Ngaraura. Koia tenei:— I te 27 o nga ra o Aperira, ka timata te pa mai o te mate kite tamaiti a te Wherowhero, a te taina o'Mahuta, ko Tu Tawhiao te Ingoa o taua lamaiti, i te 9 o nga ra o Mei ka mate, e 20 nga tau te kaumatua o te tamaiti nei, ka hui katoa mai nga Iwi o tenei waahi ite tangihanga a Hauraki, te Akau 0 lvawhia, tae atu ana ki nga takiwa katoa o Waikato. Heoi kikai i nui te mauiae o Waikato ki tona mate, i te Tupapaku ano e takoto ana me nga Iwi e hui tonu ana, ka tu nga kai-whakahaere o te Kiingitanga kite whakahaere i tona Take, ara i te powhiri a ngaßangatira o Ngati-Ruanui,me Ngarauru, ia Mahuta me Waikato, kia tae atu hei powhiri mo te aranga mai hoki o tena Tupapaku o Taiporohenui, i te mea, kua maha hoki ona tau e takoto ana i roto i te Uurupa, a katahi nei ka ara mai ite mate, ite putanga o taua Take powhiri kia tae a Waikato ite aranga o Taiporohenui, ne nui nga kaumataa o Waikato i poroporoaki, ite mea, ko tetahi tena o nga Pou-Whenua i nga ra ia Potatau, tae mai ana kia Tawhiao, a ko te waahi hoki tena i noho ai a Tiaho, te kotiro kaumatua a Tawhiao, ko tenei kotiro, kua

mate, i mate atu ano kite Kuiti, ite hokinga tonutanga inai ia Ngati-Ruanui, e mohio ana a Ngati-Ruanui ki enei korero. Heoi ka takoto nei taua Take, whakaac katoa a Waikato tao te haere, whakarite tonu iho i te ra e haere atu ai ko te 25 ano o te marama nei, he tika atu i Mokau, ka puta atu ki Waitara, naku tonu i pat a atu te waea kia Ngarangi-kafcitira. Koia tenei. Kia Ngarangi-katitia, kai Patea. Ivua oti te whakaaro a Waikato mo te haere atu, ka tika atu i uta, ko te2s tera, ko te Wherowhero te tangata o taua haere, nie ona Iwi. Tahuna Herangi. I te aonga ake ote ra i tukua atu ai taua waea, ka tae mai a Kaihau mete waea a Timi Kara, whakaatu mai, ko te ra ote Pirimia e tae atu ai, ko te 30 o nga ra ote marama nei, ko te haere mai ate Pirimia, he mea whakarite i te hui i tu ki Akarana i te marama o Maehe kua mahue ake nei, kia tahuri raua ko Mahuta kite whakariterite i tetahi huarahi e puta ai he ora ki nga Iwi Maori, na taua Take, ara na taua waea a Timi Kara nei, ka pakaru nga whakaaro o nga kaumatua,, ka whai tonu kia tutuki taua haera i runga l te powhiri a nga Rangatira o Ngati-Ruanui, me Ngarauru, ka mea nga mohiotanga tamariki, e kore te haere kia Ngati Ruanui e whakakepia, ka waiho tonu kia puare ana, e rua nga ra epakangatia ana, ka mea nga kaumatua, ta Mahuta mahi, he kite tonu ia te Pirimia, kaore lie Take pal kia oti uoa ia raua mo te Iwi, no reira, pai atu te haere i te powhiri a nga Rangatira o te pito whakarunga, i te mea ko Ngati-Ruanui, ko Ngarauru, ko te Atiawa me \Vaikato, kotahi ano enei Iwi. me to ratau mate, kotahi ano. mate tangata, mate \\ henua, koia nei te mamae o uga kaumatua kite korenga e inana o taua powhiri. Kaatikai te toete ra etaeai alio a Waikato ki Taipoiohenui, henu mei hipa. te Aitua o taua tauiaiti i mate nei, peiiei ku i tae ano a Waikato i te ra o te powhiri. Heoi he mii rawa te raruraru i pa king i Iwi o tenei waahi, i te hikinga o r,aua haere, koi na taku whakamarania i te Take i kore ai e rite taua haere, ko te Aitua- katahi, ko te waea a limi ka rua. Heoi ano. Na Tahuna Ilerangi. P. S. Kia Tamahau, e pa tena koe, mo to tono mai i te nama 4 o te Pepa nei, kia tukua atu e au nga rongo korero cie nga mahinga Whenua, me nga mate o te tangata, me nga ora o te tangata, e pai ana kia watea au i aku whakaaro ka tuku atu ai.

Maungapohatu. Mei 12 th 1809. Ki to Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," tena ra koelne tou Ivouiiti, me au Tamariki me Tamahau hold mete Iwi katoa, kua morebatia nei tatau, morehu Whenua morehu tangata morehu kupu a o tatau Tipuna, tena ra koutou nga morehu tangata, nga kanohi ora i te Ao a o tatau Ko'roua Matua kua nro atu nei i a Hine-nui-te-po, kua noho mai nei ratau 1 te nohanga i angatira pai, kaore nei he« varuraru he maharahara, e pai ana he taonga 110 te Ao katoa tenei taonga a Aitua, no nga Eangatira no nga tutua no nga Sabine Tamariki, otira no te Ao katoa, kaaii nga mihi aroha atu kia ora tonu koe, ma te Atua koe e tiaki, e atawhai e whakakaha e whakamarama ake ake Amine. E boa utaia atu enei kupu ruarua ki runga i to tatau "Puke," kia marama ai te titiro a nga tangata matau ote Ika roa ato tatau Tipuna a Maui, e takoto nei Aotearoa raua ko te Waipounamu, hei taunutanga mai hei katanga mai ma nga tangata matau ote Motu nei, e hoa ma kaua e kata, kaati tonu apanana Kamnatua, na koutou na nga Kaumatua me nga Pukenga, ko tenei he Tamariki au e mau nei nga whakatauaki a o tatau Koroua, he tangi to te Tamariki, he whakama to te Pakeke, tenei e hoa e Pu kua kite iho te kanohi i nga kupu e utaina nei ki to tatau "Puke," hei titiro ma te kanohi hei hopu ma te ngakau, e hoa tenei kua huri te taringa ki te tangi ote reo ote Tai-Rawhiti, eki nei kia mau kite ahu Whenua, a kia mau ai nga toenga Whenua i raro i o tatau waewae, tenei te whakatauaki a o tatau Koroua, he toa taua ma te ahi e kai, he toa rere Moana ma te wai e kai, he toa piki rakau ma te pakiaka e kai, he toa ahu Whenua he toa tuturu tena, he tutanga te unuhia ka mau tena toa ake ake, e hoa ma kia mau ki tenei toa mo tatau

Menid mo Wi Pere. ae kua kite iho nga kanohi i ana whakamarama katoa, ae kai te pai an ara, tenei Iwi a Tuhoe me ona Hapu, kia tu tonu a Wi hei Menia, kai te kaha matau katoa kite pupuri i tona pooti, kia taea ai te mutunga c ana kupu i whukatakoto ai, kite aroaro o nga Iwi mete Parematahoki, e kore matau e eke atu hoki ki tetahi Mcma ke atu hoki, e hoa e Pu mo to mihi mai mo te Ture mo Tuhoe, ae kai te tika to mihi, i tau nei te rarangi 71 o ue "Tirifci 0 Waitangi," taku utu e hoa e kore pea e toe i tenei Iwi i a Tuhoe te taka kino, he Iwi hae a Tuhoe, mehemea pea kotahi te ra i whanau ai ka pai, ko tenei no nga Takirau etahi. no nga Tamatea etahi, no reira ka kino etahi ka pai etahi, koi nei e kino ai tenei taonga e mahia nei e te Motu nei, heoi ena kupu. Kia Wi Perc e koro kia kaha te hapai i o kupu, a kaore kau he mate ote Motu nei i ahu mai i te Tai-Rawhiti, katahi tonu kia te Kooti te mea i tipu alu i te Tai-Rawh;ti nei, otira i whanau mai ano i nga huarahi o te Tai-Hauanru, engari i puta mai ano ia te Kooti te Kotahitanga e tu nei, e Koro kia kaha tonu koe, kaati te whakarongo Ki nga matauranga o te Tai-Hauauru ina tuhera te Paremata, heoi nga kupu. Xa to koutou hoa aroha. Na Tukna Te Rangi. Tatakangahau.

Kauangaroa Fonlel • Mei 20 1899. Kite Etita o ''Te Pake Ki Hikurangi." E hoa tena koe, i runga i te pono mete kaha, te lnriga i whiriwhiria mo te mahi i ii.ya mahi o te taonga ote iti mete raw a kore, he morehu hoki tatau inaianei, kaati iho nga mihi, tukua atu nga kupu ruarua nei kia ki te iho nga rohe pooti Mema o te tai-Hauauru, no te 12 o Mei /99 i huihai ai teaei Iwi Angawairiki ki Kauangaroa Whang,leliu, e e tata ana ki Whanganui, 1110 nga mahi a te Whakapono, no te mutunga o tena, ka whakahaerea te korero Mema, a, koia tcn:»i kua whakaavohia e matau ki a tu, ko Eruera Wliakaahu, hai Mem:i mo te Tai Ilanauru kite Paremata o te Koroni e tu mai ra i Poneke, e nga rolie pooti Jleuia o te Taillauauru, tukua mai o koutou pooti mo Eruera. Whakaahu, koia iK j i hoki hei mangai 1110 tatau, hei waha atu hoki i o tatau mate, kite aro;ir<> ote Whare etu mai ra mete Kawana. Ki a tan iho te atawhai oto tatau Ariki O Iliu Karaifci. Kaati iho nga kupu, na o koutou hoa. Te Ao Turoa Whin. Pitika Poni Wahio. Me eta hi atu.

E mihi utn ana nuitai 1 kia koe c Turn Nihoniho, mon i whakaatu i to mahi ahu Whenua o Wi Per.;, te taonga o matoa nu;t;a nei e to tatau maur.ga oneone o "Tn Puke Ki llikaurangi" e tu nei i ruuga i t-ona matua ia Papatuannku, i puta luai to tangata to kararehe, mo nga mea ngooki. nga ma mi o rere ana i to takiwa o te rangi, mo ie Whomva, me ng.i nianu o tore ana i to inoana, mo nga Ika nunui, nga Ika ririki o noho ana i roto i to moana-nui-akiwa, kia ora, kia ora, hoi tautoko, hei whakaara i nga ngakau o nga tamariki toa, ngakau pakavi kite vhai i to ahu Whenua, hei whakaoho hoki i nga matua kia tiakina te morehu oneone hei turanga waewae mo nga tamariki. ahakoa kotahi eka, kaua e penei te kupu, kua pau te Whenua i te Pakeha, titiro atu kite Iwi o te Atua e noho nei i Aotearoa, kaore o ratau Whenua nunui, kai roto tonu ratau i te whare e ahu Whenua ana, ahakoa i whakamararatia ratau kite ao i runga i o ratau raruraru ki to ratau Atua, kua mahue to ratau Whenua tuturu, e korerotia nei e te putea whakairo, ara e nga Ivaraipiture Tapu, kai te tiakina tonutia ratau e to ratau matua i te waahi ngaro, kua korerotia kia tatau kai roto te Ao i o ratau ringaringa, mo te nui o te moni, na nga Hurai nga nioni kai runga i enei._Motu e nama nei tatau, e kii ana te "Puke Ki Hikurangi," he ahakoa kai waho te tangata e ahu Whenua ana, kai te Moana kai roto ranei i te Wbare, he ahu Whenua katoa, i puta mai hoki te moni i roto i te Oneone, he Mokopuna nana, kite pai te whakararata a te tangata ahu Whenua i taua Mokopuna ka piri ano, kite kino te whakararata ka oma, e kore e hoki aiai, tiakina a koutou moni e nga tangata kore Whenua, ka hokp ; mai.he Whenua mo.koutou i te Ivawa-

natanga, i nga Pakeha noa iho ranei whakamatautia, ki a kaha, ki a toa, ki a pera ano mete kaha o tatau Tipuna kite hoe mai i o ratau Waka, i heke nui te werawera i o ratau kiri, ko te tupato mete ngaKau wehi, to ratau tino taonga u noa mai ratau ki enei Motu, ki Aotearoa mete Waipounamu, me o raua Motu nriki, he aha ra tatau te tango mai ai ite taonga nui o tatau Tipuna, i te tupato mete ngakau wehi, he Uri tuturu nei hoki tatau no ratau, ki ta matau whakaaro tika, pono, kite tangohia mai e tatau te tupato mete ngakau wehi, ka u ano kite tauranga te Waka o te ahu Whenua, ki a ora korua ko Uri kore Ki-Te-Ao, me tuhi tonu mai korua i nga nnihi ahu Whenua me ona hua. Te "Puke Ki Hikurangi." Wairarapa, Wai Maori.

Te Wharau Hune 5 I<S99. Kite Ktita o ''Te Puke Ki Hikurangi." E boa tena koe me on hoa mahi i to tatau Nupepa. E hoa, panuitia atu enei kupu ki nga lwi ki nga Hapn, ki nga taane ki nga Wahine ki nga Tai-Tamariki me nga Tai-Tamaahine lioki, e noho tohatoha mai nei i runga i nga Motu e rua nei, i Aotearoa mete Waipounamu, tena koutou katoa. Tenei a wau nei te titiro iho nei ki roto ki a tatau Nupepa, ki a "Te Puke Ki Hikurangi" mete Tiupiri, e panui nei o tatau Kangatira, me o tatau kai whakahacre, nga tangatamatau kite t.tiro i te mate i te ora mo te tangata, 1110 te Whenua, a oki ana hoki ratau, ma te mahi Ture ka Whiwhi tonu tatau kite ora, mehemea ka whakakctahi tatau kite kupu kotahi, e - torn hoki nga kupu hoi Ture, kua whakatakotoria ki runga i nga Motu e rua nei. (I. 1 ) Ko te Poari Whenua Maori. (2.) Ko te Mana Motuhake. (:».) Ko te Kaunihera. Engari na te to.'unga i wehewehe ai a ratau kupu, me tatau hoki me nga kai whakarongo, kai titiro hoki ia ratau kupu. He mca ake naku nei, tena me titiro hoki tatau ki enei tikanga e toru, ka whiriwhiri, a ka vhakakotahi kia kotahi te kupu, kia kotahi ai te tangata, a me haerc te titiro i roto i nga kupu kua panuitia nei ki roto ia tatau Nupepa e rua, ia "Te Puke" mete Tiupiri. kai reira katoa nga kupu a o tatau Kangatira, me nga kai whakahaere, nga taogata matau e whakauiarama ana i te tika i te he mo enei kupu e toru, 1110 te Poari Whenua Maori. Mo te Mana Motuhake. Mo te Kaunihera. A ahakoa taupatupatu a ratau kupu whakahehe whakakuare, aha ranei, hei aha ma tatau ma nga lwi, me nga llapu era kupu, engari tangohia ko te kupu marama, ko te kupu tika, notemea kua kaha rawa te whakahehe a te Apitihana o' te whare Parimata o te Koroni ki a tatau kite lwi Maori. Ko taku wbakaaro ake, me kotahi tatau kite "whakaae i te Ture Poari Whenua Maori inaianei, i runga i taku titiro ki nga "whakamarama, kanui te pai, te marama, ma koutou e titiro kite Nupepa o "Te Puke" No 8 wharangi 2, kai kona nga whakamarama a Wi Pere, mo te Poari Whenua Maori, i::c te whakamarama ano hoki i ona whakaaro, ki taku titiro kanui te pai, he vaahi oranga mo te Whenua, mo te tangata, kai roto i te Poari Whenua Maori, kua kite hoki an i te Pire Poari Whenua Maori a te Heta na te Pirimia, e mau ana i te Whakaupoko, te ntihi kia te Kuini, ko taua Pire, e rite ana nga kupu kite vhakatikatika a te hui i Papawai, he iti nei nga waahi i tapepa o taua Pire, a mehemea e kotahi ana te kupu ma tatau ma nga lwi i runga i nga Motu e rua nei, penei kua rite tonu kite whakatikati ka o te Pire i Papawai. Ki taku whakaaro ko tera kupu a tatau, ko te mana motuhake me haere ki Jngarangi, mehemea tekau pea tau e ngaro atu ana a ka hoki mai ai, na, e noho atu ana ano te Poari Whenua Maoai hei tiaki i te tangata, i te paku Oncone hoki. He maha e nga lwi e nga Hapu, nga ritenga marama i mea ai au, ki a whakaaetia e tatau katoa tenei Pire Poari Whenua Maori. I korero ai au i enei kupu, mo te ra kupu, ki a nukuhia mai mo tenei tau paahi ai taua Pire, ki a tirotiro nga lwi i runga i nga Motu e rua nei. A, ko taku whiriwhiri tenei, e panuitia nei e au

a tenei ake ano etahi, baunga hoki te Komiti o te Tai-Rawhitj, kua tumau tena i roto i tenei tau, me ona ritenga katoa. Kite kotahi nga Iwi o nga Motu e rua nei, kite whakaae i te Pire Poari Whenua Macri nei mucu rawa tena, katahi ano tatau tahi ka whiriwhiri i nga tikanga pai, mo tera kapu a tatau mo te Kaunihera, ki a paahitia ete Paremete hci Ture mo tatau. hei boa mo te Poari, hei tiaki mo te tmgata mete iti Oneone. E hara e nga Iwi, e nga Hapu, i te ngabau ake kite k'i ki a whakaaetia tenei Poari Wbenua Maori, engari he-mararna ake ki nga whakainarama a o tatau kai korcro e korero baere nei, e panui haei'e nei, ki a mohio ai tatau ki nga tika i roto i a tatau Xupepa. Kaore au nei i roto i nga mahi a nga tangata o Wairarapa e panui haere nc-i i a ratau kupu, ko t«ku tonu e biabia nei e tumanako nei ki a oti tonu tetabi Ture nui mo nga Motu e rua nei, i tenei tau ano. Heoi ano. Wiremu Taiepa Whatakorari.

Kakautau Poutapota. Whangaehu. Mei 24 1599, Ivi to Etita o to "Puke Ki Hikurangi," Ki a ora koo 1110 o hoa whakahaere i ta tatau Pepa, ma te mea i te waahi ngaro koutm o tiaki me au hoki i konei me toku Whare katoa, o hoa he tono atu ano tenei naku ki a koo, ki a tukua mai ano a te "Puke Ki Hikurangi," ki aau mo te tan k itahi, kua mutu tenei kopu. E hoa ka nui toku kite i nga korcro o roto 0 to "Puke Ki Hikurangi," ko nga kororo a otahi e ahua taunu ana kite Tai-Hauauru. ara ki nga tangata, e hoa ma hoi aha koia i mono ki ai tatau kite whakahehe ki a tat.-iu, hcoi ki aau nei waiho tonu, kua tika ta to taha turaki koi raka he Ture, kua tika ta t>taiia tautoko koi raka he Ture, koi uei kei roto 1 toku whakaaro e noho ana e kii ana otahi e r cru nga Hoiho, kotuhi no to Tai-Rawhiti. kotahi no Kaihati, kotahi no Ngapuhi, e hoa in l kua kite iho au i roto i te " fiupiri," kua k irati to Ng ipuhi, e rua pea nga Hoiho . hei oma ko to Kiihau, ko to Wi P<>re. kite wiini touhi o enei Hoiho. heoi ra kin mutu, kua riro lioki ta:ia Hop?ta 1 a ia. Moivhira Pa.Tau.

No te f5 o nga no te marama nei, k;i tao in a i te wiic ji to Honoro Timi Kara kia Tamahan, k:ii to toreina o to ahiahi ia tao atu ai ki Keivitaoue, haere atu ki Nepia, to Wa.iroa, Turanga, i to tatanga, ki to wa mo to ti.reiua ka ha«. re atu nga kaumatua kite teihana tatari ai ki to manuhiri, Paratope Matenga, aA. H. Kumeroa, me Eruha Te Mauri, ka tao mai te toreina, ko te Honoie Timi Kara mo tona Hekeretari me tona hoa Wahine, ka arahina mai kite whare o Tamahan, ko tona Hekeretari mo tona hoa Wahine, i haere atu kite Hotera e noho ai ratau, ka tae mai te Honore Timi Kara mo nga kai arahi ki to whare, ka ru ka mutu. kanoho, ka whaikorero a Tamahau, haere mai o Timi, tenei nga morehu o Wairarapa te noho nei i raro ilo kupu kua oti te hoatu kia koe, me tou Kawanatanga i te tan 1896. no Papawai ka tukua atu a Wairarapa moana kia koe, na nga Ivaumatua i tuku mai maku e tuku atu kia koe, me tou Kawanatanga, korua ko Tamatoa Pokaiwhenua i haere mai, tukua whakarereiia atu, oti atu ona Tuna, ona Ika e tore ana i roto, me ona manu e hoe ana i runga, kaore he waahi iti i puritia mai, no ta tatau hui parae hei whakaoti rawa i te tukunga o Wairarapa moana, ka tae mai a te Hetana, Tiniuaki o te Kawanatanga, ki taua hui parae, ka tukua te moana me nga tangata, nga. taane nga Wahine me nga tamariki e Tunuiarangi ki raro ki tou Kawanatanga, oti atu, a e kore ano e hoki ki muri, kaore tenei tikanga i kitea i te \va e ora ana nga kaumatua me nga Rangatira o tenei Whonua e kia nei ko te Upoko ote Motu, i runga tonu ratau i te whai ki nga mahi i puta mai i runga i te Motn, pau noa atu ratau kite mate, no te taenga kia matau, ko tenei ahua, no te tau 1897 ko to kupu i korero ai i to whakahokinga mai ia Kapene Tunuiarangi mo nga tamariki, i whaka-hoiatia nei e koe In i kawe atu i te mana o te Iwi Maori kite Taituana Tiupiri o to tatau Kuini atawhai, 1110 ona Rangatira, me ona kai -\vhakahaere, me tona Iwi e noho mai nei i runga i tona moutere honcre nui, haere mai e Timi, i hara mai koe i nga Iwi o te Motu, i nga Rangatiratanga mete hunga iti ote Iwi Maori, ka

pai, hauputia nga Iwi me o ratavi oneone, me nga hiahia ki roto ki to koutou whare ka tata nei te tukera, e po>vhiritia atu nei e matau ko te kupu nei, kaore e pai te mangumangu hei Rangatira oneone, engari me riro katoa atu i te kiri ma, kua puritia e nga tangata o Wairarapa te 22 o nga raoHune, hei pupnri i te ra whakahari a te ao katoa mo to tatau Kuini e kiia nei, ko te ra Tiupiri. kua rite nga hoia o Hamua, e 43, kua tae mai te reta a tamaiwhakakitea, tetahi o nga kaumatuao Hamua, kia tuku reta atu au kia koe mo nga pu, me uga kakahu, i te mea kai te ngaro a Karaitiana, a Kahungunu, me Nireaha kite hui ki Porangahau, ka tae mai nei koe, ka oti tenei. Kia ora koe. Honore Timi Kara. Ki a pai to tiak'i i tou tinana, kua wainvirie koe kite hoki mai, waiho ma tenei tii ia matau nei e mahi nga main, kua oti ngi mahi nunui i mohiotia c koutou hei painga hei ora, mo nga Iwi kua ngaro atu, o tuakana nga Rangatira me o koutou matua Kite po, ko tatau i mahue ake i a ratau, kua puta noa atu taku hiahia ki a haere mai ki a kite i a koutou, heoi na te nui o aku raruraru i kore ai e liohoro taku haramai, i tae au ki nga karanga hui a te Iwi kite ra waahi kite ra waahi o te Motu, kai te pai a Ngapuhi ki taku titiro atu, mete mea kai te _ata titiro tnarire ki nga kupu me nga mahi, ko Yuiikato kai te pai, kai te ata titiro mete ata vvhakaaro ki nga mahi, ka mutu pea te wa potatutatu o nga whakaaro me r.ga ritenga, e tauwehe ana i nga Iwi e r;ui, kua atu hoki kite karanga a Ngaranru, me Ngati Ruanui, ki Tai-porohenui, kua whakaaetia tetahi huihuinga ki Parihaka i runga i nga korero i whakataua i tana huihuinga, taku kupu i reira, ae, ka whakaaetia te hui ki Parihaka, me whakaae mai hoki ki a matau tikanga, katahi tonu te Kawanatanga i penei ai te mahi nui, mete haere i roto ite Iwi Maori, ko ta matau mahi he titiro, ko te tangata poto ka kumea ake ki runga, ko te tangata roa ka whakahokia iho ki a rite ki te tangata poto, koia te tino riri o etahi, kua puta te kupu Mangumangu, kaati waiho ake tenei rno tona wii, na te mea eta ana tenei Kawanatanga i mohiotia ai a Ilohepa, meheiiioa ka a ra mai he Parao hon, kaore e mohiotia a Hohepa. I hoki mai au i Whanganui, e korero ana k; aku Turi, ki nga Ivopa, ki nga Matapo, ki nga Wahine e mamae ana, me nga Turoro, ki nga Repera, me nga Pani, nga Poueru, mete hunga iti e tu nei te Kawanatanga kite whakaara ia retail ki runga, kai te tu mai nga Parihi i tawhiti mard tonu nga ringa' kite Rangi, me tana korero kaua hei rite tera tangata ki a aa te nui, te roa, te kaha, ki a taea e au te mutunga mai o te tiketike, ko te tangata iti i taupoki tona konohi kite Whenua, katahi ka moto i tona Uma, mete tangi, mete aue nui, ahau whakaorangia,_ he nui aku korero i Whanganvi kite Iwi Pakeha, me aku whakahe mo matau hoa pakanga, i puta aku kupu nui mo Rahera ue kai arahi o te Apitiihana tena e nui te riri o nga Pepa, kua oti te kupu mo nga Hoia Maori o W airarapa, ka tata te puta te K&hiti ka tukua nga pu ki nga Ivaumatua o Hamua, i ama mai o te 22 o Hune, engari ko nga kakahu kaore e oti i taua wii, he mahi roa tera, ma ratau e titiro noa etahi kahu, engri ki a rite katoa, ka tae mai au ina watea, kai te 23 ka tuhera te Paremete o te Koroni. kua oti i a tatau nga mahi mo Wairarapa Moana whakaotia iho he ra huihui mo tatau, ko te te 18 o nga ra, o nga Hanuere katoa, i tino whakaarotia tena e nga tangata o Wairarapa, me ona rohe katoa hei ra tuturu, i runga i te whakaotinga oto koutou Moana, i tenei wii kua ara ano he ra nui ma tatau, ko te ra 22 Tiupiri o to tatau Kuini, i whakahaerea a l ' e tatau nga Tamariki o tenei waahi, hei kawe atu i ;e mana ote Iwi Maori ki era Rangatira, te take mai o tatau ora, ko to tatau ra o Wairarapa Moana, me apiti kite ra Taimana Tiupiri o te Kuini, me tiui ki a kotahi kite 22 o Hune, puritia tenei ra e koutou, ake tonu atu, i roto i o koutou whakatipuranga, hei whakamaharatanga kite ra nui i eke ai te Iwi Maori kite Moutere o te Rangatira, o te Matua Wahine o te Iwi Pakeha, hei pupuri hoki ite Tiupiri cto tatau Kuini atawhai, ahakoa kite tupono matau kite Aifcua, e kore koutou e warewaretia te Iwi Maori, engari kite pera matau e kore e roa ka ara ano, kite kore ka tu tonu matau. Ko te hui

mutunga tenei, e tae ai te Kawanatanga ki Parihaka, kite kore e oti he tikanga pai heoi ano. Kai te pai te Tai-Rawhiti, puta noa i ona Rohe, he hunga torutoru nei kai te maharahara, ki nga hae, ki nga mauahara o te ngakau, mana te hukapapa e rewa i te mahanalanga o te ra, ki a ora koutou. Ka haere a Timi kite Hotera e noho ai ia, no te ata te 7 o nga ra ka haere atu ki Nepia. 10. 30, o te ata. Te ' Puke."