Untitled

Puke ki Hikurangi, Issue 19, 29 November 1898, Page 1

Ko te Pito whakamutunga tenei o nga korero, i puta i te Nama 18 o te "Puke Ki Hikurangi," e ki ra i raro o te mutunga o aua korero, kai Poneke ano tetahi Pito o nga korero nei, kaore ano kia tae noa mai, engari mehemea ka tae mai ka tukua atu ano kia koutou, koia tenei ka tukua atu nei. Kaati iho tena. He whakamarania atu. tenei kia koutou, ara, mo te waahi whakamutunga nei, o aua korero, i puta nei i te Nama 18 o te "Puke Ki Hikurangi," ara, mo tenei waahi, ka huri ake he kupu inaianei ki nga Iwi o.te Tai-hauauru, ara, ki nga kai tautoko o te Pire. A he mea atu kia koutou, kai te he taua rarangi, e hara i te mea no nga kapa te he, engari noku tonu te he, no te kai Taa, koia ka whakatikaia taua rarangi e penei ke ana te tikanga o taua rarangi:— Ka huri ake he kupu inaianei ki nga Iwi o te Tai-rawhiti, me etahi o nga Iwi o te Tai-hauauru, ara, ki nga kai tautoko o te Pire, me nga whakatikatika i Papawai, ko nga kupu whakaatu enei kia koutou kafcoa, ki nga Rangatira, ki nga Hap//, ki nga Komiti. Tane, Wahins, o ia wahi, o ia wahi, te ia koutou katoa, me nga Komiti o Taraia me Hinepare, tenei ano matou kei ts m:hi atu ki nga Komiti o Hinehauone, o Hinerangi, ine Tamairangi, nga Komiti kaha kite awhina kite manaaki i nga Hui o te Kotahitanga mete hapai tonu i nga mahi mo te Iwi maori, kia ora kia ora tonu koutou, teaei kua ngakia te maara, kua mahia ona mahi katoa, i whakahaua ai matou ki konei ngaki ai, kua whakatokia hoki ki nga purapura i kowhiria mai e te Iwi, kei tona wa e tipu ai ka kitea ai tona ahua, pehea pehea, heoi ra, i te mahi kua mahia, me pehea hoki, no te mea e toru rawa nga ohu, e tiri nei i te maara, ko te Iwi Pakeha, ko te Iwi turaki i te Pire me nga whakatikatika, ko matou ko te hunga whakatikatika, ka mohio mai koutou, ko te ahua tena, a tera e purepure te putanga ake ona hua o tenei maara, heoi ko te hiahia o te ngakau kia tae a tinana atu ki o koutou marae whakaatu ai i enei mea. katoa, kia kite kite hoki, kia mihi mihi kia tatou me o tatou mate, engari ko te uaua i kore ai e taea, ko matou he tangata wehewehe, no nga takiwa o te Motu nei, koia i tukua atu ai enei kupu, hei rongo korero mo koutou katoa, hei mihi atu hoki kia koutou, tena koutou nga Tane nga Wahine me nga Tamariki, nga morehu aitua. Kua tatate mutuoteParemata, henui nga Pire itelwi Pakeha anakeioti etahi, ko etahi i putu noa iho kaore he tino Pire whai-tikanga i paahi mo te Iwi maori katoa, engari mo nga Whenua maori i roto i nga takiwa mahi, Koura, ka puare katoa mo tera mahi, tuarua ko te Ture penihana koroua kaore noa iho e whai-tikanga mo nga koroua maori, no te mea e whiwhi katoa ana i te oranga Whenua, ko te Pire Poari nei anake te Pire nui kite Iwi maori i roto i tenei Paremata, a kite whakaaro ake tera e neke atu mo tetahi wa, kei te turei e haere ake nei, mohiotia ai te Ripoata a te Komiti mo taua Pire, a ka panuitia atu ano hei mohiotanga mo koutou, me whakaatu ano matou i konei i te whaka-

pai o to matou Komiti, kia Paratene Ngata, kite manawanui mete marama, mete ngawari, kite pupuri haere i nga whakahaere me nga tikanga o to matou taha, puuiau tonu ki runga i ta te Hai i Papawai i wba"karitea mai a: kia matou, me to ratou manawanui ko ona hoa ko Hoani Ruru, ko Peni Te Ua, o te timatanga o te Paremata a tae noa ki naianei, me Hiraka Te Rango, hui atu kia Tuta Nihoaiho, mete Whanau Apanui me Ngaitai, e noho nei i konei, me Tamahau Mahupuku ratou ko nga rangatira o Wairarapa tae noa atu ki Tamaki, tena koutou, e mohio noa iho ana matou, e kore te. Pi'*e Poari nei, me nga whakatikatika e paahi i tenei Paremata. kua tata tonu hoki te mutu ate Hatarei e hacre ake nei, kaore he taima hei rnahinga, he pai ke mehemea ka neke atu mo tera tau kia uru ai a tatou ake i whakatikatika ai, kaore he pouri mo nga whakahe ate taha turaki, e pai ana ta ratou, ara, me waiho atu-ano o ratou takiwa ki waho kia riro ma o ratou whakaaro ake e rapu te mea e hiahiatia ana e ratou, kaati ano o tatou whakaaro mo t3nei Pire ko a tatou i kite iho ai, mo o tatou takiwa ano, kaua hoki tatau e tami i o ratou hiahia mo o ratou takiwa ake, no tatou ano hoki o tatou nei Whenua, no ratou ano o ratou Whenua, otira kei rnnga tonu tatou i te huarahi nui i herea nei tatou me o tatou Whenua me o tatou mana mete "Tiriti 0 Waitangi," a ka tiakina ano tatou i naianei me o tatou Whenua, ii Iwi, puritia nga Whenua tahuri kite mahi, kia manaakitia mai koe e nga hua o te Whenua, me nga tomairangi o te rangi i rnnga i te whakawhetai kite Atua. Heoi Na te Komiti o te Tai-Rawhiti, Hoani Ruru, Peni Te Uamairangi, Hiraka Terango, Tuta Nihoniho, M. M. Kahungunu, Paora Ngamoki, WaikuraTautuhiorongo, Tamati Ru, Haka Tautuhi, Tamahau Mahupuku, H. Rangitakaiwaho, Paratene Ngata. Hon. H. Tomoaua. -Wi Pere. M. H. R.

Korero I Te Aroaeo 0 Te Pirimia. , Oketopa 21st 1898. (a) I runga ite Whiriwhiri ate Komi-ti ote Tai-rawhiti, ka tukua atu e Paratene !Ngata he tono, kia Timi Kara, e biahia ana raatou kia kite i a korua ko te Piriinia, i tetahi wa watea o te Hatarei. A i whiriwhiria hoki e te Komiti ko Paratene Ngata, ko Tamahau Mahupuku, ko Hoani Ruru, me Wi Pere, hei kawe atu i a matou kupu kite Pirimia. A i te 22nd ka tae atu ratou kite aroaro o te Pirimia, me Timi Kara, na Tamahau Mahupuku, i whakatakoto atu nga korero, Tamahau Mahupuku, ka mea? E te Pirimia kia ora tonu koe, me to hoa Minita me Timi Kara, no te Hui i Papawai tae mai kite Hui i Poneke nei, to tatou kitenga i te timatanga o tenei Paremata, a, katahi ano tatou ka kitekite i tenei ra, kia ora koe. Ka korero atu au mo te Pire inaianei, ara, mo runga i nga whakahe a te hungaa turaki i te Pire, he penei tonu ta te Maori tikanga i mua, he whakahe, ka whakahaerea nga rori i tenei Motu,. ka korero nga tangata mohio

ka mate te Wbenua, ko nga kupa a nga tangata mohio, ka tuakina te puku o te tangata ka mate, waihoki kite tuakina te puku ote Whenua ka mate, ka rongo te Iwi Maori, ka whakahe katoa nga Iwi o te Motu nei, ko te take tena o tj Whawhai ki Waikato, wahi iti kua Whawhai ki etahi wahi o te Motu nei, whakahaere tonu te Iwi Pakeha, no te otinga k* kite te Iwi Maori i te pai, ka mutu te whakahe. Muri mai ko te Waea ka whakahe ano te Iwi Maori, ka ki ka riro te Whenua, he wahi iti ka Whawhai ano mo tena tikanga, mahi tonu te Pakeha, no te otinga ka kite te Iwi Maori, e, he tino taonga pai rawa ka mutu te whakahe. I muri iho ka mahia te Reriwe, ka whakahe ano te Maori, ka ki ka mate te Whenua, ko Wi Parata te niema i"taua ta'kiwa nana i huri te oneone tuatahi i te timatanga mo te mahi i te Reriwe, ka whakahe te Iwi Maori, ki a ia, koi ana te take i kore ai ano ia e Pootitia mai mo te w r hare. Ahakoa ana whakahe whakahaere tonu tenei whare i ana Ture a oti noa, no te otinga ka kite te Maori i te p oi o te Reriwe ka matu te whakahe. Hi pena ano mo nga kuri, i whakahe ano te Maori, ko an ano te tangata kaha o toku takiwa, kite hapai i enei whakahe, i runga hoki i nga korero mai a nga tangata mohic. ko enei whakahe no te otinga o nga mahi i whakahetia ra e te Maori, ka kite te Maori i te pai ka m:itiT te whakahe. I ce wa i mahia ai te ''Tiriti 0 Waitangi" e riii* tekau marima ano nga tangata nana i haina i tana wa, no muri mai i hainatia ai etahi I>vi, hui k'atoj e 512 i haina ki taua Tiriti 0 Waitangi. ko te nuin a o te Iwi'Maori i whakahe kacoa. I taua wa i tae'pea te Iwi Maori kite rua rau mano, e 512 ano i haina o ratou, he nui nga tan e whakahe'ana na kona ka whakaturia te Kiingi Maori, hei whakahe i taua Tiriti, ka ara nga whawhai o te Motu nei hei pjehi i taua Tiriti, hei aha pupuri tonu te Pakeha i temanao taua Tiriti a, no naianei katahi ka kite te Maori, aue ko to ratou ora ia tenei, na e hapai na tena Iwi tena Iwi i taua Tiriti i naianei. He pera ano te tikanga o tenei whakahe, a , i te taha turaki i te Pire, mehemea ka paahi tenei Pire, ka kite te Maori i te pai, ka mutu nga whakahe. Kaati ko ta matou take i haere mai nei kia kite ia koe, he tono atu n«, matou kia koe, paahitia tenei Pire mo nga Iwi o te Tai-Ra-whiti i tenei Paremata ano, kite neke atu mo tera tau ka pau nga whenua. Ahakoa tekau mano tangata e whakahe ana, na etahi tangata kotahi, tokorua noa i whakahan atu kia whakahe mai ratou, kaati ko te mea tika me wehe atu o ratou whenua ki waho, paahitia tenei Ture mo te Tai-Ra-whiti, ara, mo nga Iwi e tautoko ana i te Pire. Hoani Ruru, he kupu ruarua aku he tautoko atu i nga kupu a Tamahau kua puta . atu ra, he wahi ano i inahue, ara, he maha nga Whenua i whakataua he Ture here ki runga kia kore e hokona, no muri mai ka tono ano te Maori, kia wetekia nga here o" aiia Whenua a hokoa atu ana, he pena tonu te mahi i nga wa katoa, ina hoki i mahia he

Ture e te'Parahihi i te ivi 1886- E ruatau e tutaki ana te hoko, ka \vh ikatika ano te Iwi Maori, ka whakahengia taua Ture, ara,e nga Iwi ano o te Tai Hauauru e whakahe nei i tenei Pire. Te hinganga o taua Ture ka hob;.. qga Whenua, pau atu, ko te Pire nei e Bahui ana i nga' Whenua Maori, kaati me tino Bahui rawa mo ake tonu -atu, aha,koa e kore pea tenei Pire e paahi i naianei, otira ko te hoko me tino tutaki rawa i te Tai Bewhiti, ahakoa.tekau mano te hunga whakahe e toru mano ano te taha kia matou, otira ko taku kupu* hoatu taua ki a ia, ara Wehea atu o ratou takiwa ki waho, me pahi tsnei ; mo matou mo te hunga tautoko. "Tera atu te roanga." ;3?aratene Ngata, ko aku knpu katoa mo te Pire nei kua poto katoa atu kite aroaro o te Komiti, e tautoko ana au i nga kupu aku hoa kua takoto atu na ki to- aroaro, e tono ana hoki kia paahitia tenei Pire i naianei mo te Tai-Bawhiti me nga Iwi e tautoko ana i te Pire, notemea kite neke atu mo tera tau, tera pea e pakarukaru nga Iwi o toku takiwa i nga mahi whakararuraru a etahi tangata whakahe tenei ano tetahi mea nui e rnahara tonu ana au,. ..i.nga wa katoa, ara ko te tono a Ngati Porou kia rahuitia to ratou wahi ngahere maim hei oranga maou Maori hei painga mo ratou. He nui nga waahi o aua whenua kei te Kawanatanga me nga Pakeha, i taua takiwa ki te kore e whakaritea he tikanga tiaki i naianei, a ka puare tetahi o aua whenua e ngakia ai te ngahere, ko te ngaromauga atu tena o te manu i taua takiwa. Te Pirimia; kanui taku koa, mo taku kitenga ia koutou i tenei ra, me nga kupu kua puta mai ia koutou ki au, pena tofiu taku koa ' i nga ra etas mai ai nga rangatira Maori ki au, ma te nui hoki o a ratou kupu whakamahara mai ki au mo nga mea e pa ana kite ' Iwi Maori, ka marama ai au ki nga mea e '/liiah'iatia ana e ratou mo o ratou Iwi, meta--1 "ku koa i nga wa e tac ai au ki nga hut Maori, e rongo ai au i o ratou whakaaro. E tika ana nga kupu a Tamahau, mo nga whakahe a te Maori,.otira e hara aaa whakahe i te whakahe tika, he kore marire ano kaore i mohio ki aua mea e whakahefcia ra, ehara i te mea ko te Maori anake, he pera ano te pakeha i mua, he maha nga mea i wha-kahngia a muri iho ka kite he pai ka mutu te whakahe, i mua ka kite atu tetahi tangata i te mamaoa . e puta mai ana i te ngutu o te Tikera, ka : whakaaro ia he mea kaha tena hei whakahaere i tetahi mea nui, k.-i whiriwhiri ia ka oti, ka panuitia tana whakaaro mo taua mea, no te kitenga o te tini o te pakeha i te whakaaro o taua tangata ka whakahe katoa, ka ki he porangi taua tangata, no te otinga katahi ka kitea he tino taonga nui, ka mutu te whakahe, he pena haeve tonu te ahua, a, kei te pena ano i .naianei mo nga mea e whakaarohia ana, otira mo nga whakahe a te Maori, he pohehe marire ano ki nga mea e whakahengia ra, engari ko te he, he whakaturikore e kore ai e tae wawe atu ki nga painga mo ratou, kia mohio ra ano ka mutu ai te whakahe. Na mo te Pire nei, ahakoa kaore au e noho tuturu ana ki roto i te Komiti, i te nui oku raruraru, ki roto i etahi Komiti i roto i tenei Whare, otira kei te kite au. kei te mohio katoa au ki nga korero i roto l te Komiti, ahakoa i te ao, i te po, e whakaaro katoa ana au mo nga mea e pa ana kite Pire, ko nga kai whakahe kua puta a ratou korero kite Komiti, e kore hoki ratou e taea te arai atu, kia kaua e whakapuaki i a ratou kupu, mo nga take i whakahe ai ratou, engari me whakautu ano a ratou korero katoa e koutou, kia mau i roto i nga pukapuka a te Komiti ko nga kai whakahe, ehara i te mea e hapai ana ratou i te ora mo te Iwi Maori, engari _e tautoko ke ana ratou i nga painga ma te Iwi Pakeha, ina hoki i etahi patai i roto i te Komiti, "Ehara ranei i te mea ma te wehewehe o te Whenua kiia tangata kiia tangata, kia mau ki a ia ake;, te tikanga o tona Whenua, pera me nga Whenua Pakeha, kei a ia te tikanga kite pupuri kite tuku atu ranei ki ta ana i pai ai, pera ano mete Pakeha, ma tenei tikanga e ora ai te Maori?" " Ka utu atu te kai korero "ae ko te hiahia tena o te Iwi Maori" kia mohio koutou ko te huarahi tena e hohoro ai te ngaro atu o ■ koutou Whenua, ki roto i nga ringaringao te Iwi Pakeha, no te mea ka taimahapea tetahi tangata i te nama, ka hiahia ranei ki tetahi m'oni jmi, ka taea e ia te tuku atu te„ Whenua i runga i aua tikanga engari ko te hua-

rahi e mau" ai' o ''koutou' WheWa inaianei, ma te rifo o te mana ki tetahi.tangata pupuri ai, ara, kite Komiti kite Poari ranei, e kore ai e tutukite hiahia hoko o te tangata nona ake, e mau tonu ai te Whenua. Mo te hunga whakahe ahakoa fcekau mano te hunga turaki mete nui o nga kcrero kua puta- i nga kai-korero ki mua i te Komiti kaore i marama nga take i whakahe ai-ratou ko koutou te hunga fcoko iti, he kaupapa ta koutou kua takoto, ko nga korero o to -koutou taha, he korero marama hei tohutphu i nga tikanga e tika ai kia mahia hei Ture e pai ai kite Maori, ko te mea tika, ma nga take e whakatau te tika ki tetahi taha. Kia mutu nga korero o te taha kia koutou ka uru au kite Komiti, ka whakatakotoria e au enei kupu. (1.) Me paahi tenei Pire. (2.) Me paahi tenei Pire mo te Tai-Ba-whiti anake. Kite kore e whakaaetia ete Komiti ka ki au me whakatu he Komiti Maori mo te TaiBawhiti, ka araitia nga hoko i taua takiwa ma taua Komiti e whakaae e whakakore ranei nga tono hoko whenua e tae mai ana kite Kawanatanga, a ko nga whenua he hoko a te Kawanatanga kei runga ka tukua-ki taua Komiti te tikanga. Kite kore e whakaaetia ete Komiti ote whare tenei, he mana ano kei au mo te pera, heoi ano au i mea ai me tuku atu ma te Komiti e whakaputa mai kite whare, ka whakahaerea eaua, ka panuitia kite Kahiti tenei tikanga, ako era takiwa atu ote motu nei, ka mana tonu nga Ture katoa e mana nei i naianei ki era takiwa, ko enei tikanga hei wbakamatau maku kite Komiti, ma enei tikanga pea e whiriwhiri ai ratou mo te Pire kia paahitia. Wi Pere, ko taku kupu, me tino paahi tenei Pire mo te Tai-Bawhiti, kaua e whakaarohia nga whakahe a te Tai-Hauauru, notemea ko nga raruraru katoa o te Motu nei i puta katoa mai ite Tai-Hauauru, kanui nga tikanga e hapai ana te Tai-Bawhiti hei ora mo te iwi Maori, ko ta i - atau mahi he whakahe tonu kaore au e p.ii kia waiho tonu to Tai-It.iwhiti hei takahanga ma te Tai-Hauauru, me paahi tenei Pire mo te Tai-ftawhiti. (Tera atu te roanga.) Pirimia. Ko toku whakaaro kia pa tenei Pire kite motu katoa, note mea kite pa he mate ki nga Whenua o nga Iwi e whakahe nei, ina kapea atu ki waho, ka haere mai kite Kawanatanga inoi ai kia whakaorangia ratou i o ratou mate, engari: kite kore e whakaae te komiti, ka tono au mo te Tai Bawhiti anake tenei Pire. Paratene Ngata. E te Pirimia, kia ora tonu koe, nui atu to matou koa mo nga kupu kua puta mai na ia koe, katahi ano au ka mohio, tera e tau he ora ki nga Iwi o toku takiwa, me o ratou Whenua, note mea he Iwi nui kei toku takiwa me nga Whenua. kaore he Ture hei pupuri i aua Whenua e mau ai, a, e taea ai hoki te whakamahi, nga Whenua takoto noa, kaati i pouri au kite kore taima e paahi ai tenei Pire, a, inaianei kua marama au, ahakoa te nui o taku pouri i au e noho roa nei ki koue: mo tenei Pire, ko aku mahi nui moku ake, kua ma hue noa atu ki muri, ko toku hoa Wahine me aku Tamariki, kua mahue moa atu i au kite Whenua ke toha noa atu ai,- i runga i taku whakaaro ki toku Iwi, a inaianei i te mea kua kite atu au, kua whakaarohia matou e koe, no reira, ahakoa ka ono aku maraina ki konei, ano mete mea nei ka kotahi ano taku ra ki Poneke nei i te nui o taku koa, he ra pai tenei hei koanga moku, kia ora tonu koe. Ko Tamahau, me Hoani, me Wi Pere, i whakapai katoa ki nga kupu ma' a te Pirimia. Te Pirimia, kei te koa tahi tatou i tenei ra ki nga kupu kua puta nei ia tatou, me titiro to tatou ra. Katahi ka titiro katoa atu kite taha ote Buuma e piri mai ana te Maramataka, ka kitea ko te 22nd Oketopa 1898 ka ki mai ia, me tiaki to tatou ra me ona korero. Tera atu te roanga o nga kupu. Heoi ano. Na te Komiti ote Tai-Bawhiti.

Mo Te Pire A Te Pirimia I Boto I Te Komiti. Turei Oketopa Ist 1898. (b) I te nohanga o te Komiti kite whiriwhiri i te Pire a te Pirimia, ko nga Meraa o te Apitihana i korero i o ratou whakaaro, i penei te ahua, ko te mea pai me wehewehe nga

When.ua Maori kiia tangata' kiia tangata, me rahui nga Whenua hei oranga he mahinga ko nga Whenua i waho atu, kei te tangata * te fcikanga mo te pupuri mo te tuku atu ranei - i runga i-tana i pai ai, ko te' Pirimia i mea, i runga i .te kore taima, hei whakauru i nga me neke tenei Pire mo tera tau, a me paahi mo te Tai-Bawhiti, mutu ana nga korero, a kia puta te rippata o te Komiti ka Luku atu ai. Wenerei Oketopa 2nd 1898. • I ko«rotia te Pire whakawhiwhi Whenua mp; nga Maori kore Whenua, he maha nga korero tautohe, a nukuhia ana mo tera tau, heoi, kacrs he tino Pire motuhake mc te Iwi Maori, i paahi i tenei tau, ko te Pire mo nga Whenua e tiakina ana e Timi Kara, me Wi Pere, mete Pire tono Kaunihera Maori aH. Kaihau, mete Pire a Pirani, me etahi atu Pire, kua whakamoea kite moenga huruhuru takoto ai, heoi ano nga Pire i paahi, e pa mai aaa kite Maori, ko te Pire Pane Kuini, mete Pire Penihana Korouna, engari kaore noa he painga mo te Maori i taua Ture Penihana. Heoi. He nui nga Pitihana i oti ko etahi i whakaaetia ko etahi, kaore, ko te nuinga kua nekehia atu mo tera tau, a ko nga Pitihana whakaara whakawa tuatoru, kua peneitia te whakatau a te Komiti mo nga Pitihana kua whiriwhiria e ratcu, i runga i te taupatupatu o nga whakatau a nga Kooti, no reira ka tukua atu kite Tamuaki Kooti, 1 runga i tona mana ake i raro ite Tekiona, 43, o te Ture whakatikatika i nga Ture Whenua Maori, 1895, kia whiriwhiria eia aua whakatau mutunga mehemea i whakataua i runga i nga take Maori, me ona tikanga o te Maori. Heoi. Na te Komiti o te Tai-Rawhiti.

I Roto I Te Komiti Mo Nga Mea Maori I Roto I Te Paeemata. Te Komiti whiriwhiri. mo te Pire Poari whakanohonoho Whenua a te Piriinia. (11a m.) o te Wenerai Hepetema 28th 1898. I noho te Komiti i tenei taima, ko nga tangata Maori i uru kite ruma, no te taha turaki i te Pire, Te Heuheu Tukino, Taupo. Mohi Te Atahikoia, Waimarama. Te Rawh'ti Maaka, Waikato. Herepete Rapihana, Ngapuhi. Hare Parata, Wairarapa. N iniwa Heremaia. No te taha tautoko i te Pire i runga i te whakatikatika i Papawai. Paratene Ngata, o Ngatiporou. 1 whakahaerea, ko te laha ki nga kai turaki o te Pire i te tuatahi, ka tu ko te Heuheu; — Te Heuheu Tukino. Ka korero au i naianei mo te Pitihana i tukua mai e nga tangata tokowhitu, no Mangakahia te Ingoa tuatahi i runga whakahe mo tenei Pire. Hei muri ka pa he kupu maku mo te Pire, ka korero au i naiaaei mo te take tuarua. Tuarua. * I panuitia taua take e te Tiamana, kua kore he tikanga i pena ai te take.ote Pitihana, no te mea ko etahi o matou kua whakatikatika ite Pire i Papawai, i mahara matou ka uru taua whakatikatika kite Pire a te Pirimia, note putanga nei o te tino Pire ka kite matou kaore i uru taua whakatikatika note korenga ka mea matou he kotahi tonu matou. , . . Ka whakamarama au mote kupu i roto o te Pitihana mo nga tangata kua tau he Ture ki o ratou Whenua, ara; — Ka korero au mo. Wi Pere, tera ano. he Ture kua paahitia mo Mangatu Poraka mo Wi Pere tena Ture. Ko te tahi ko te Ture ote 1897 na te Pitihana a Wi Pere me ona hoa tokorima i paahi ai tena Ture hei oranga mo ratou Whenua. Na ko Henare Tomoana, ko ona Whenua kei runga ite tikanga riihi e man ana kei roto ite rahui o te karamu. Na kua Tonga matou ko nga Whenua o Tamahau Mahupuku kei te Kai : Tiakio te katoa e whakahaere ana, ara; — Koia tenei nga Rangatira i akiaki nga Iwi nana i mahi taua Pire i Papawai. Mo te kupu.mo nga tangata kore Whenua kaore e ahoi ia au te korero mo era.' Take 111 (a.) E whakahe ana au k,i tenei Pire no te mea ko tenei Ture. kei te tino iuku rawa atu i o.matpiL Whenua Ki te.PQari.^ Kei te Sex. 7.... p taua Pire e mea ana e rua Mema Mapri,.e i?ua Mema .Pakeha mete Tiamana, e' rua pooti rnana ka wha pooti

ma te taha Pakeha e rna ano pooti ma nga Mema Maori. Timi Kara, E he ana tena, kotahi ano te pooti a te Komihana. Te Heuheu, Kati i pohehe tena kupu aku tuartta o aku -whakahe, ko te tnunga mai ko taua Komihs-na hei Tiamana tera ifv.e whai kite taha kite Karauna anake, a ko tetahi ki ta matou whakaiaro tena' pea e taea te whakakore te' mana Maori i whakapUmautia nei kia matou, mo, matou Whenua. Ko tetahi ko te mana tono moni nama ote Poari, kihai rawa tetahi kupu i puta ma te Iwi nona te Whenua e whakaae, he tohu nui tenei, kua kore o matou mana kio matou Whenua. Tetahi kote horoinga a tenei Ture i nga take Whenua Maori. (1) Karauna Karaati (2) Tiwhikete ara Taitara, me titiro ite Sex. 13, tetahi ko te kupu (Fee- Simple) he tino horoinga atu tenei I o matou take Maori, kei te kite atu matou hei take rnorimoringa tenei ma ratou ia matou mo te nama moni aha acu, mo te whakanohonoho tangata. Ko nga moni ka riro ki nga ringa ote Poari hei utu i nga moni nama mo nga rori me ana mahi katoa, tena ka toe mai ranei, he moni ki nga maori kaore ranei? na kei nga tu Whenua pera me tooku Whenua, hiroki e kore rawa e rite nga moni nama i oku Whenua, tetahi ko nga wahi pai anake o nga Whenua ka riro hei whakanohonohoanga tangata ko nga Whenua kino maunga tupuhi ka mahue noa iho. Take 111 (c.) I homai e te ''Tiriti 0 Waitangi," te mana kite Maori mo ona Whenua, na e tino mea ana te Pire Poari nei kahoroia taua kupu o te "Tiriti 0 Waitangi," ite rarangi tua rua o taua "Tiriti." Kaati kei te mohio koutou ki nga kupu o taua rarangi, kaore pea he take e pa nui atu ai au. T. Parata. E pai ana kia panuitia kia uru ai ki to korero. Pakere, ka paauitia kite reo Pakeha, ko te Kuini o Ingarangi ka whakarite ka whakaae ki nga Rangatira ki nga hapu katoa o Nui Tireni, te tino Rangatiratanga o ratou Whenua, o ratou ngahere o ratou mabinga ika me o ratou taonga katoa. Heuheu. I tino homai tenei mana kite Iwi Maori, e mohio ana ano matou ki u- Sox 71. 0 te Ture 1852. I whakarite mai kia matou te mana Kawanatanga mo matou Whenua. Timi Kara. E rereke ana taua Ture, kia wehea etahi Whenua tino Maori, kua pahure ke tona wa. Heuheu. Kaore ano ena rarangi kia whakahetia e te Iwi Maori e te Iwi Pakeha katahi nei ano ka whakahetia e te Pire Poari. Otira ko nga Iwi Maori o tc Motu nei, he tautoko tonu tana i te "Tiriti 0 Waitangi" mete Sex 17 o te Ture 1852. Ina hoki i roto i enei tau e whitu, kua tu to ratou Runanga o te Kctahitanga o nga Iwi Maori. He mea ata tuhituhi marie taua Whakakotahitanga, hmhni nga tangata" i haina, e 87,000. I tenei tau i hui te Kotahitanga i te hui i Papawai, i whakatikatikatia te Pire a te Pirimia, kei konei te "Pire i mahia i Papawai engari kihai taua Pire i haere i raro i nga mana o taua Runanga, kaore i whakahaerea i te aroaro o te Pika o te Tiamana ranei o nga Mema ranei i kowhiria o taua Runanga engari he mea mahi i runga i te whakaae a etahi hunga i tahuri kite mahi na ratou i wkakatikatika te Pire ko etahi kaore i whakaae kite whakatikatika, ara, te taha kia matou, a Lena ta ratou Pitihana whakahe kua tae atu kite whare. Tera ano tetahi Pire kei roto i te whare e takoto ana ko te Pire i tukua e Henare Kaihau, e ahu ana taua Pire, i raro i te mana o te "Tiriti 0 Waitangi," ara te Pire a te Kiingi mo Waikato. Take 111 (e). Ko tenei waahi e whakahe ana ki nga moni hanga i nga rori i nga Tiriti i nga ruuri me era atu mahi kei te Sex 18 waahi 0 mete Sex-26 me ui atu au i konei, kia whakamaramatia mai te tikanga o cnei kupu, moni paru, moni whi. T. Kara. Nawai tenei kupu, moni paru. Pakere. No Ngapuhi tenei reo mo nga tu mom pera. T. Kara. He moni "koha" te tikanga. Heuheu. Me titiro te Sex 34 mo nga Initareti. E wehi ana matou i enei moni kei nga

Whenua penei me t6ku takiwa e kore rawa e hoki mai aua Whenua tera e pau tonu atu hei utu mo aua moni. Tirohia te Sex 42 ko te kinga na te Koroni katoa aua moni, he aha te take i kia ai na te Iwi katoa ara na nga Pakeha na nga Mangumangu na nga Tiainamana me era atu tu tangata i na hoki no roto katoa ratou o te Koroni, a ko aua moni no nga Whenua Maofi anake. Me titiro te Sex 8. Act 1894, mo etahi tikanga nama moni. T. Kara. He aha te paanga mai ki tenei? Te Heuheu; Mo te tikanga nama moni e taea ana i runga i taua Ture te nama te £250,000. ' Na kei te Sex (4) o tenei Ture, ko tenei Pire kua wharikitia ki raro i te mana o taua Ture, no konei ka mohio matou ko ena moni e £250,000 mano, ka taea ano e te Poari te nama, no reira ka ki au e kore pea e tae kite 5 tau kua riro katoa atu nga whenua Maori, kaore hoki te rarangi arai i taua tikanga i roto i tenei Ture. Me titiro te Sex 12, 16, 18, Act 1894 no konei ka mohio matou kaore he oranga mo matou i tenei Ture. Heoi ano aku korero mo tena wiihi o ta matou Pitihana. Take in (f) Ko te Poari ka tu hei whakawa i nga whenua Maori ko nga Mema Maori o taua Poari mo roto ano i taua takiwa me o ratou whenua, na e whanaunga ana ratou ki nga tangata o taua takiwa, ka pehea hoki te ahua mehemea ke tupono ki nga whenua e pa ana raua e kore rawa etiaki te whakatau kita matou mohio. Tetahi ka whakatau te Poari, i te tuatahi, i te whakatau tuarua ranei hei tino mutunga tena, ka pehea he huarahi e puta ai he ora mo nga tangata epa ana te mate kia ratou. Tiamana; ko tetahi Karaka tenei. Kei te roa ranei o korero e toe ana? Heuheu; Ae; Tiamana; tenei tetahi, tokowhitu rawa koutou e noho mai na, he kai korero pea koutou. Heuheu; ko au i whakaritea hei whakapuaki i nga kupu ote taha kia matou, kite mahue i au etahi kupu ma ratou e tu i muri ia au. T. Kara; Te mea pai e rua nga taha kia kotahi kai korero o tetahi kia kotahi o tetahi taha, ko nga kai arahi ma reira e poto ai. Tiamana; Mehemea ka pera kapai. Ka nuku te Komiti mp te 11 am. apepo. Te Hkuhex. (in Chief)., 11 a. in. 29/9/98. Heuheu. I niutu taku korero i te nama 111 (F). E tino mohiotia ana i runga i te Pire nei, kaore he Kooti Piira. Me titiro i te Sex. 21, o te Pire kaore hoki he whakamarama i i;oto i etahi rarangi o te Pire. Take, 3 (d) o te Pitihana kaore te Sex 47 i uru kite Pire i mua, ko enei Ture e mau ana i tenei rarangi katahi ano ka whakahangaitia ki nga tangata Maori, kaore matou e mohio ki etahi o aua Ture, na kona matou i mea ai he mate mo matou kai roto i aua Ture, ko etahi Tekihana Sex 9 waahi 11 ara te Ture arai i nga Mema ote Paremata, 1878. Ko tetahi kei te Sex 15, 18 waahi 5 Stx 35 me Sex 42 mt Sex :-;fi v;aahi tuawaru. T. Kara? He aha nga tikanga i ror,o i enei rarangi. Heuheu. E whakahe ana matou mo Sex 47 ara he maha nga waahi o era lure kua tangohia mai ki roto i tenei Ture, Kei te Sex 19 tetahi Sex 235 Act. 1892. Take IV. Mo nga utu mo ie Poari, ki ta matou mohio, he nui ke te utu mo ratou i to te Kuoti Whenua Maori. Me titiro Sex 8 me utu te Poari ki nga utu tau ma era atu utu tera e whakaritea e te Kawanatanga me tona Kaunihera. Me titiro te Sex 26 waahi tuatahi nga moni e tangohia hei whakaea i te whakahaerenga o tenei Ture. Tirohia Sex 32 waahi tuatahi, na enei Tekihana ka mohio matou kite nui o nga moni e utua kite Poari. Ko aua moni no nga Whenua Maori. Me ki au tera pea e tu e waru nga Poari, na e w T ha-tekau nga Mema katoa tera hoki e tu e waru nga Tari mo aua Poari me ona kai mahi, na, ena raruraru katca mo nga Whenua Maori e utu, Ko te Kooti Whenua kaore pea i tae kite tekau ona Tiati, ko nga Ateha he utu ra o ratou i o ratou ra e haere

ana, ko o rafcou Tari kei te tu katoa, ko ratou utu e hara i nga Wtuenua. moni engari no te Koroni. Moka; — No nga Whenua ano aua moni. Take V. Mo te Pitihana kia te Kuini. I hoatu e ia te kape kite Komiti. —E mau nei tana kape. — I runga i te Pire nei kaore i rite ki te Inoi a Wi Pere me nga rangatira Maori na ratou te Pitihana ko ta matou hiahia kia pena he Pire mete hiahia o nga kai Inoi. Take 8 (h) Mo te Sex 11#-12 mehemea ka penei he tikanga ki taku mahara ka uru katoa nga whenua ki roto i tenei Ture, ka taea e te tangata kotahi te haere kite haina haere i etahi tangata kuare hei hoa mona e tae ai ki te rua tekau nuku ake ranei tangata mo taua Pitihana, kite tae taua tono kite Kawana, kite pau nga ra e rua tekau ma waru kaore he whakahe i tae atu kua tau te mana o te Poari ki tena takiwa kua riro nga whenua katoa i roto i taua takiwa i te tono a taua tangata, a kite tae atu ranei he whakahe ka tirohia e te Kawana me tona Kaunihera ma te tika rawa o taua whakahe ka whakahokia rnai kia pootitia, ko tena tu mahi he mahi whakaara take tautohe i waenganui i nga Iwi Maori, a kite nui te pooti turaki ka kore e tau te mana o tenei Ture engari ka waibo tonu tenei mahi hei take pouri, kia ono mararna ka mana ano he Pitihana i muri iho ka pena haere tonu te mahi. Tetahi ko nga tangata kore whenua ka kaha ratou kite taucoko i tenei Ture kia tau ki nga whenua o to ratou takiwa, karnateko nga tangata whai whenua. Tirohia Sex 18 waahi tuaono. Kaore he Iwi Maori i te motu nei e ki kaore e pa he mate kia ratou i runga i nga moni ruuri, na te ruuri i aue ai te Iwi Maori. Na ko tenei Ture e mea ana ka wawahia katoatia nga whenua kia ririki hei nohoanga tangata tera e nui noa atu nga moni ruuri kaore e rite ana moni ruuri i nga moni oaua whenua, na kei oku whenua o tooku takiwa lie iti rawa te tikanga utu mo te eka he hawhe tonu o te whenua e wahia ana hei utu mo nga moni ruuri, Heoi ano nga rarangi e korero au o te Tire, a ko etahi rarangi kaore au i whaikorero i whai kupu na enei rarangi kua korerotia i.ei e an, ka kino katoa tenei Pire kia matou. Kua kitca nei he niaha ona wahi he o te Pire nei. Ko te Pire a te Pirimia i tae ki nga hui katoa o to motu nei, kite hui i te "Waipatu. kite hui a Mahuta i Waikato mete hui ki Papawai, mete tae tonu o te Pirimia raua ko Tinii ki aua hui, e 28 tonu nga tekihanaKo te Pire tenei i whakapaua ai nga whakaaro o Timi raua ko te Pirimia kite whai korero ki nga iwi Maori ka ora koutou i tenei Pire, no te putanga mai o te Pire tuturu e takoto nei e 49 nga tekihana ka apititia ki nga Ture e ono o muakamaha ke atu nga rereketanga o tenei Pire hei tohu. (I.) Ko tenei Pire kaore ano, i kite te Iwi Maori. (2.) Kua tangi ke te ahua o taua Pire. (8.) No te ahua tuatahi, tahuri fiua t;. hui i Papawai kite whakatika^k:"-: F' :■ kaore tera ke ia te Pire ko tenei e takoto nei ki ta matou whakaaro koi nei ke te wa tika mo te whakatikatika i te Pire a te Pirimia. Ko matou ko te hunga whakahe 10,000 tangata e whakahe ana apiti atu kite hunga whakatikatika kei te whakahe ano ki tenei Pire ina hoki ko ta ratou whakatikatika kaore i uru kite Pire nei. Na e mea ana matou, kaore he takee nuku hia ai tenei Pice mo tetahi wa, kia kawea ano kite Iwi Maori, ko ta matou me whakakore tenei Ture. Kua maha nga tau i mahia ai nga Ture mo nga whenua Maori ko tona tohu kua pau nga whenua Maori katoa e rima miriona ano eka e toe nei, na nga hoko a nga Kamupene, a te Karauna, a nga Pakeha noa atu i pau ai otira ko tenei Pire he tango noa ake i nga whenua Maori. Ahakoa ko wai Kawanatanga e kore ano e taea te mahi he ture pai mo te Iwi Maori i te wehi i o ratou pooti o muri ia ratou. Kua oti he Ture muru i nga whenua Pakeha engari e utua ana aua whenua ki nga meni tika e wariutia ana kaore e pera ki nga whenua Maori, ehara taku i te whakangoikorei te Pirimia he nui tona kahaki te haere ki roto i nga takiwa Maori korero ai i ana.tikanga hei ora mo te Iwi Maori, engari tera pea

ko muri i a ia-ki te peehi i ona hiahia. E te Komiti he aha koia to aroha ai kite Iwi Maori te tuku ai i te mana whakahaere kite Iwi Maori mo ana taonga i whakamana nei e te "Tiriti 0 Waitangi," —Tera atu etahi kupu.— Mehemea kite paahi tenei Ture ka kaha au kite ki, e kore e roa ka ngaro atu te Iwi Maori. Kua mutu aku korero he maha pea nga kupu i mahue ia au maku hoa e korero. Te Heuheu by Capt Russell. 29/9/98. ■ . Q. Ko wai nga ingoa o nga Iwi whakahe i te Pire? A. Ko Ngati Raukawa, ko Whanganui, Ngati Maniapoto, Te Arawa me Tuwharetoa noku ake tena Iwi, neke atu i te hawhe o te 10 mano to ratou tokomaha. Q. Ehia tau te pakeke o nga mea i tuhi mai kite Pitihana e hia putu ranei? A. Kaore au e tino marama, engari mo tooku Iwi ake he Tamariki ano etahi kua ahui Kaumatua no roto i nga kura. Q. Pehea te tikanga o tenei korero ko te hunga tautoko i te Pire kna oti he Ture mo ratou? A. Ko nga tangata kua korerotia e au i tautoko i te Pire kua riro ki raro i etahi Ture o ratou whenua ko Wi Pere, me Tomcana, nie Tamahau. Q. Tenei kupu au mo nga tangata kore whenua he aha te tikanga? A. Kaore he paanga o tenei Ture ki nga tangata kore whenua. Q. He pehea te tikanga o tenei korero au ko nga tangata ruarua mohio, na ratou i whakahaere ki nga tangata tokomaha, kei te whea taha koe kei te taha ki nga tangata mohio tokoiti, kei te taha ranei ki nga tangata tokomaha kuare? A. Kei te taha au ki nga tangata rnohio tokomaha.Q. Ka taupatupatu ranei ratou ki nga tangata nuiui nga Whenua? A. Ae ka kaha nga tangata kore whenua kite tautoko i tenei Pire kia mate ai nga tangata whai whenua. Q. Mo to whakahe mo te Komihana he aha te he? A. Kei taburi ia kite Karauna anake kaore kite maori. Q. Mehemea ka pootitia he mema Pakeha katahi ka mutu to pouri? A. Ka pouri ano. Q. E tino whakahe ana koe ki tenei Pire katoa. A. Ae me patu rawa atu engari me mahi he Pire hou kia rite ki to ratou hiahia ara kia rabuitia nga whenua Maori. Q. Me pehea te whakatau kia motuhake nga paanga o ia tangata o ia tangata? A. Me whakariterite ka oti ka homai ai ma te Kawanatanga e whakaoti mo nga paanrra. °Q. Tena ka wehe nga paanga o nga tan<*ata ka pehea nga wahi e takoto watea? °A. Me riihi, te toenga o nga whenua me whakapuare e te Ture. Q. Ma wai e utu nga moni Kooti? A. Ma te Koroni mo nga moni ruuri ma Q. E ki ana- ko e 87 mano e tautoko ana i te "Tiriti 0 Waitangi" ki to mohio he mea whakarite he Kawanatanga mo te Iwi Maori? A. Ehara tena whakaaro ia au engari na te "Tiriti 0 Waitangi" mete Sex 17 o te Ture 1852. E penei ana koe me rereke he Ture mo fce Maori me rereke he.Ture mo te Pakeha? A. Kaore au e mea ana me rereke rawa he Ture mo tetahi mo tetahi. Q. Ki to whakaaro mehemea ka tu he Kawanatanga Maori ka tika ranei te whakahaere? A. Ki taku mohio ka tika. ...~-.n^>-. Q. Ki temaukiakoutoutemanao koutou whenua penei i o te Pakeha ka mau ranei te pupuri i te hoko, a ma wai e pupuri? A. Ko te kati i te hoko ma te Paremata e pupuri. Q. Me pehea he Ture tika ki to mohio n:o te Pakeha mo te Maori? A. Ki taKu whakaaro me tino wehe rawa he Ture mo nga Pakeha mo nga Maori. <Q. Ko te Pire nei i hangaia mote Iwi Maori he aha i whakahe ai koutou ina hoki hei pupuri i o koutou whenua kia tuturu tonu kia koutou. A. Kei te tika te hanganga a te Pirimia i te Pir£ nei engari he whanui raw* • #ua ri-

ngaringa ona waewae na reira matou i whakahe ai. Pirimia:— Q. E tuturu ana to kupu kia puritia o o koutou whenua kia kaua e riro i te hoko? A. Ae e tuturu ana tena kupu aku engari kei te mea ano te Kawanatanga kia whakaotia nga hoko o mua, tera pea ka pau ano te nuinga o nga whenua. * Capt Russell:— Q. Ki to whakaaro kapai ranei kia tukua atu kia koutou te Poari Maori motuhake ka whakaae koe ki tera? A. Ki taku mohio kite tukua he Poari Maori motuhake ka pai ano au otira ko tenei Paremata ano hei matua titiro atu. Q. E pai ana ranei koe mehemea ka takoto wehewehe nga whenua o ia tangate o ia tangata kia ia ake? A. Ae engari ma te Poari Maori e wehe wehe. Q. Ite mea kua motuhake te tokoto onga whenua o ia tangata ka puta kia ia nga Karauna Karati pera ite Pakeha kapai ranei tena? A. Ae. Q. Kua rite tonu ia kite Pekeha kei aia te tikanga mo ona whenua. kite pupuri kite tuku atu kite hoko kapai ranei tena? A. Ki taku mohio kapai noa atu tena ko nga tangata rorirori hoki ka tahuri kite hoko. Tiamana. Ko te toenga o nga patai mo apopo. Ka nekehia atu te Komiti mo te na. m. apopo. SO/9/98, ii. a. m. Heuheu by. . Capt Russell. Q. I patai au kia te Heuheu i tainahi mo tana korero mo te Poari, penei te ahua ki taku whakaaro atu, kaore rawa koe e pai kia uru te Pakeha kite Poari, engari me Maori anake he Poari whakahaere Whenua kapai koe. A. Ko te Poari e whakaaetia ana eau ko te tikanga e whakahaerea ana e Kiingi Mahuta, kia tu he Kaunihera Maori, ma raoou he tikanga mo nga ruuri mete wehewehe i nga Whenua, mete tiaki i nga tangata kore W T henua me nga tangata whai Whenua. Ma taua runanga Kaunihera e whakahaere mo te riihi mo te hoko atu i nga Whenua, ma ratou e mea kin pen ate whakahaere e pai ana. Q. Kia hia aua Poari ki to whakaaro. A. Kia kotahi tonu he Poari mo te motu katoa, ara ko te Kotahitanga mete Kau-ha-nganui o Kiingi Mahuta, kua kotahi nei ratou. Q. E penei ana to kupu me whckakore rawa atu te Kooti Whenua Maori? A. Ae. Q. Mehemea ka he nga whakatau me pehea? A. Me hanga ano he Ture ara ma ratou ano e hanga he Ture. Q. E mohio ana koe e hia nga moni e pau mo taua Poari. A. Kaore au e mohio. Q. Ma wai e utu aua moni? A. Mate mani e whitu mano pauna i whakaaetia nei kite Iwi Maori e utu, me etahi moni e mahia e taua Poari. Q. Kei te mohio koe mo nga tangata mate anake taua moni? A. Ae. Q. Me pehea he huarahi e taea ai te whakanohonoho nga Whenua Maori? A. Ma taua runanga ano e mahi he Ture. Q. Me pehea he moni e taea ai aua mahi? A. Ma taua moni ano, e whitu mano pauna, tetahi me puare be mokete ki taua runanga. Q. Kua ki mai koe ka puritia nga Whenua Maori kia kore e hokona, e kore hoki e puta he mokete mo nga Whenua? A. Me mahi ra he Ture kia taea ai he huarahi nama ma te Kotahitanga e mahi. H. Kaihau. Taku mahara kei te tika te whakautu ate kai whakahoki patai i ki hoki ia ma te Kaunihera e mahi nga tikanga e taea ai he huarahi moni. Capt Russell. Q. E tika ana engari kei te tahuri tenei Komiti kite whakarongo i nga korero katoa, e ana ki tona aroaro, kia marama ai tana titiro mo nga mea e hiahiatia ana ete Iwi Maori, kite kore e taea te whakaae tena Poari Pakeha Maori anake ranei, ka pehea,koe meheme ka wehe ke he Ture mo te Maori mo te Pakeha, ka kore e whakaaetia e te Paremata?

A. Mehemea ka kore e whakaaefcia heoi ano ka ki au ka mate tonu iho te Iwi Maori. Q. I penei to kupu kaore koe e pai kia riro ma taua Poari e whakatu nga riwhi mo nga tu papaku, nga paanga ranei onga tangata kite Whenua? A. Ae i korero au mo nga Mema tokorua o te Poari kaore aku kupu mo etahi. Q y E kore ranei e taea te whakatu he Poari iti nei, mo etahi wahi ote motu nei ka tahuri ai kite whakatau i nga hapu ki o ratou Whenua, a ma ratou e wehewehe atu kia latou. A. Mehemea ka pena e pai ana engari ma te Kotahitanga e hanga he Ture kapai. Q. A ma kona ma te wehewehe o nga Whenua o te tangata e kaha ai ia kite pupuri kite mahi i tona Whenua kia pai? A. Ae, e whakaae ana au ki tena, engari ma te runanga o te Kotahitanga e mahi he Ture pena. Q. Me.pahea e oti ai i taua Poari kotahi nga mahi mete rima miriona eka e toe nei? A. Ma te Kaunihera e whakatu kia maha nga Poari i raro ia ia. Q. Kaore ranei koe e mohio ana ma te tu o tetahi tino Pakeba tika hei hoa mo taua Poari hei tohutohu e tika ai te whakahaere? A. Ae, kite whakaae taua rananga kite pera. Timi Karate Timata i ta koutou kupu mihi kia te Kuini, na koutou taua kupu mihi i tuki> atu kia ia? A. Ae, engari ko au kaore i haina. Q. Kei te whahaae koe ki enei kupu o te Inoi. —E penei ana— Kei te hiahia o Iwi Maori kite mahi oranga ano mo ratou, i runga i o ratou morehu Whenua, i runga i nga Whenua mahi paamu, a ko nga wahi kaore e taea e matou te mahi kei te whakaae matou kite reti atu, i runga i nga huarahi whakanohonoho tangata. A. Ae, e whakaae ana au engari ma te Kotahitanga, e wbakarite, nga tikanga o aun kupu. Q. AVaiho ake te Kotahitanga, engari he Maori koe me utu mai ano i tau i mohio ai, ahakoa e whakae ana koe ki tenei tikanga i roto i taua Inoi? A. Ae, e whakaae ana au engari kote Pire Poari nei kaore i rite i a ia aua kupu. na reira matou i whakahe ai. Q. Tena, he aha te mea mana e whakaoti taua kupu? A. He mana me hoatu ki taua runanga. Q. E tuturu ana to whakaaro, ma te homai anake e te Paremata o taua mana ki taua runanga e rite ai aua kupu. A. Ae. Q. Tena kite whakaae te Paremata kaore ranei, me matua tono atu kia homai kia ia nga rt'hakamaramatanga e tika ai tana hoatu i taua mana, tena pehea nga whakamarama? A. Kua whakamaramatia ano kia Timi Kara, i mua ara kote Pire e huaina ana tona Ingoa ko Pinepinetekura, mete Pire tono Kauinihera kua tukua atu e Henare Kaihau. Te Komiti. Me korero mai koe kite Komiti i nga mea e uia ana kia koe. Timi Kara. Mau e whakaatu mai nga whakamarama, kua korero mai ano hoki koe mo te Kotahitanga? A. Ki taku mohio kua utu ano au ko Pinepinetekura, mete Pire a Henare Kaihau, me ta Paratene Pire, whakatikatika i whakatakoto atu na, kaore na i tahuritia e korua ko te Pirimia. Q. Waiho ake nga Pire na, me nga whakatikatika engari ko tau ake i mohio ai, penei na, kite puta mai he kupu a te Paremata "E Heu mahia he Pire" me pehea to mahi i to Pire. : Ka ki koe to mahi tuatahi he whakatu runanga Kaunihera? A. Ae, e kore e roa kua tu rawa ano. Q. Pehea to whakatu i taua runanga me ona Mema, me whiriwhiri me pooti ranei? A. Ae, me pooti nga Mema o taua runangk, engari kua tu ano ona Mema no te tau 1892 kua oti ano te Ture wehewehe i nga rohe pooti, he Maori anake nga Mema o taua Paremata, tera noa atu ratou e pai mehemea he Pakeha etahi. Q. Kaore koe e pai ma te Paremata e whakatu he Pakeha he Maori, ka whakaae koe? A. Ae, mehemea ka rite ki to taua Bjurianga hiahia; Q. Mehemea ka tu taua Runanga, ka

riro ma ratou anake e mahi nga mahi a te * A. Ae, mehemea ka pai taua Kunanga ma nga Tiati Pakeha anake e whakawa a, ma nga Maori anake ranei kei te whakaaro anake o taua Runanga te tikanga. Q. Kaore koe e niohio ko tehea te mea pai o enei e rua? A. Ko toku whakaaro kei nga utu anake te tikanga ; mehemea ka iti to nga maori.. ii tu kapai au ki tera, Q. Ko tehea .te mea pai, ko te Kooti 'Whenua ko te Poari ranei? A. Ae, he pai ake te Pcari ite Kooti e tu nei nga Roia i roto. Q. Tena i ki koe kaore e tika nga Mema ote takiwa kotahi kite whakahaere i taua Kooti. Mehemea ka penei kei Wairarapa te te Whenua e whakawatia ana, me haramai nga tangata hei whakawa i taua Whenua ia Ngapuhi ite Waipounamu ranei ki reira whakawa ai ka tika? A. Ma te Kauniherae whakatu he tangata mo taua mahi. Q. He aha he ingoa mo aua tangata e whakaturia? A. Kei te Kotahitanga mana eki he Poari he Kooti Whenua ranei. Q. Penei ana o kupu ma te Paremata e whakatu te Kaunihera ma te Kaunihera e whakatu era atu tangata ki to mobio ka iti iho ranei nga moni e pau i to te Kooti Whenua Maori? A. Aua, kei te niahinga e mohiotia ai. Q. Otira ka tau aua moni mawai e utu? A. Me tau ki runga i nga Whenua. H. Kaihau. Taku mohio kei te marama nga whakahoki patai iki hoki ia ma taua Runanga Kaunihera e whakarite he Ture. T. Kara. Q. Me aha he huarabi e taea ai te whakarite aua moni i pau i aua Poari me ona mahi? A. Ko te £7 mano pauna tuarua ma nga Maori e kohikohi, tuatoru me puta i nga moni i roto i o ratou Whenua, tuawha me whakapuare e tenei Paremata he huarahi nama pena mete Pire e mau na. Ko te kinootena he huri anake kite Kawanatanga nga mana nui, tetahi kaore i ahu acu i te Maori tetahi whakaaetanga. Q. Ma te Kotahitanga e whakatau be he moni ki runga i aua Whenua kia Takohatia? A. Kaore au e mohio k; tena patai, engari ma te Runanga e mahi he tikanga engari kaore ano hoki kia oti. Q. Mehemea eki ana taua Runanga, ma nga Maori e utu, me pehea e taea ai te whakaemi nga moni me Taake me aha ranei? A. Ki taku mohio me whakatau ano he Taake ki nga Whenua Maori i na pai taua Runanga. Q. Tena kite iautohetia taua Taake me pehea to pooti ka pooti koe kite taha whakatau kite -taha whakakore ranei i te Taake? A. Ka pooti au kite taha Taake. Q. E whakaae ana koe mehemea ka mea te Kaunihera me Mokete nga Whenua kia puta mai ai he moni ka pehea koe? A. Ka whakaae au ka peke au kite tautoko i tera. Cpt. Russell. Kite haere atn koe kite tono Mokete he aha te tohu e hoatu e koe e homai ai taua Mokete? A. Ko nga Whenua. Q. Kite kore eea aua moni me hoko atu e ia aua Whenua kia rite, ai taua Mokete? A. Na kona au ikiaima te Runanga o te Kotahitanga e whiriwhiri he tikanga e T. Kara. I roto i o korero i whai kupu koe mo te Pire i mauria haeretia e te Pirimia ki nga hui Maori korero haere ai haunga ra te hui ki Papawai i ki koe ko te Ture tena i whakaae ai nga Maori i te tuatahi? A. Ae. Q. Ko to whakahe i tainahi nei mo te Pire nui ate Pirimia kua mahue hoki te Pire tuatahi mete Pire whakatikatika? A. Kaore pea an i korero pena. Q. Ko koe tetahi e mohio ana ki nga tikanga o te Ture Taone. A. Ae, engari e hara iau tena Pire i mahi engari na te Paremata; i mahi ano au he menemana mo tana Pire, kaore i uru atu engari kaore au e pai ana ki taua Ture. Q. Kua kite koe i nga he o taua Ture i whakahe ai koe?

A. Kaore ano he whakahe maku i tae mai kite Paremata. Q. E mohio ana koe kite aronga o taua Ture e whakaturia ana he Poari he Maori he Pakeha a e wehea ana etahi W T henua Maori hei Rahci a kei a koe ano & Whenua kua peratia a ki to mohio e pai ana nga whakahaere a taua Poari? A. Ae, ara kaore" noa iho he mahi ko te Kawanatanga anake kei te whakahaere e hara hold ia au i mahi tena Ture, he mea mahi rawaho noa, i oti ai te tikanga Rahui, na ena ahua i pai ake ai, ka tu au hei kai whakahaere, kaore ano an i kite i nga kino e whakahe ai au. Q. Kua whai-kupu koe mote Tiriti 0 Waitangi, mau e whakaatu mai nga whakaaro o te Iwi Maori? A. E whakatutuki ana au i nga kupu o te Pitihana mo taua Tiriti he ora i kitea e te Iwi Maori i homai te mana kia ratou mo ratou Whenua e tono ana ratou kia tukua atu taua mana kia raLou. Timi. I panuitia te rarangi tuarua o te Tiriti 0 Waitangi. Ko te Kuini o Ingarangi ka whakarite ka whakaae ki nga Rangatira ki nga Hapii ki nga tangata katoa o Niu Tireni te tino Rangatiratanga o ratou Whenua p ratou kainga* me o ratou taonga katoa, otira ko nga Rangatira o te whakaminenga me nga Rangatira katoa atu ka tuku kite Kuini te hokonga o era waahi Whenua e pai ai te tangata nona te Whenua kite ritenga o te utu e whakaritea ai e ratou ko te kai hoko e meatia nei e te Kuini hei kai hoko monai Q. E mea ana koe ko nga mana katoa o te Tiriti 0 Waitangi kia mana katoa? A. Ae. Q. E pehea ana koe kua takahia ranei taua waahi tuatahi o taua rarangi 2 ? A. Ae, kua takahia. Q. Kaore koia i tukua kia ratou o ratou Taitara Take Whenua? A. Ae keia ratou ano engari na te Pakeha i mahi kite Runanga i.Akarana kaore nga Maori i mohio. • Q. Engaii kua whakaputaina nga Karauna Karaati kia ratou hei whakapumau no ratou ake era W'henua? A. Ae, kua whakaputaina he Karaati ki te hunga no ratou, engari he kuare rawa nga Maori i taua takiwa, a, i naianei kua mohio nga Maori he maha nga tunga Hui ote Iwi Maori i tono ai kia rho kia ratou aua mahi. I rungi i aua Karaati tuatahi i whakataua ki etahi tangata takitahi, a hokca atu ana mate ana etahi tangata, na, muri iho ka mabia he Ture ke (Ture 1867 Sex 17) ka whakaurua kotahi tekau tangata ki roto ka tuhia te nuinga kite tuara ote Tiwhikete na te aue ote iwi Maori ka mahia mai ano he Ture i muri iho ite tau 1878. Ara ka whakaurua nga tangata katoa inga Ture katoa e mahia ana e aue tonu ana te Iwi Maori e tono ana kia riro ma ratou ano e mahi he Ture i raro i te mana ote "Tiriti 0 Waitangi. Q. He hoko Whenua pea koutou? A. Ae' he mahi naku tena. Q. ! I raro i tehea mana i hoko ai koutou, kaore ranei i raro ite mana ote "Tiriti 0 Waitangi? A. Ae, kei te wahi mutunga ote rarangi 2. Koia tena te take i Inoi ai te Iwi alaori kia te Kuini, kia whakamutua te mana hoko Whenua, koia i Inoi ai matou ki tenei Kawanatanga kia mahia he Ture pai. Tiamana. Me hiki te Komiti i naianei mo te 11. Karaka ite ata ote Turei te 4/9/98. H. Kaihau. E tono ana au kia whakaritea e t&tou tetahi ra mo nga Pitihana a nga tangata e noho nei i Poneke. Wi Pere. Ko taku whakaaro me tu tonu ta tatou Komiti apopo tae atu kite Mane me tu tonu. E pai ana kia whakaritea etahi ra hei mahi i etahi o nga Pitihana a nga tangata e noho tonu ana i konei ka tono au i naianei, me pooti tatou te Komiti. Tiamana. Kaore au e pai ka nekehia e au tenei Komiti mo te Turei. 11. a. m. 4/9/98. Hiki ana te Komiti mo te Turei. 11. a. m. 4/9/98. 4/10/98. Heuheu by Timi Kara. I mua i nga patai ka tono a H. Kaihau kite Komiti mete Tiamana kia whakaritea he ra mo nga Pitihana. He nui nga korero a tukua ana ma te Tia-

mana e whakarite ki tana ra i pai ai. Timi Kara. Kua mutu aku • patai. Moka. Te Heuheu. Q. E ahua tawai ana pea tenei korero an, i tae atu te rongo ki Ingarangi mo te pai ote ahua mete nunui mete roroa mete atahua o nga Wahine o Nai Tireni, na reira i mahia mai ai he Ture hei tiaki i tenei Motu. A. I roDgo au i pena, na reira i mahia ai he Ture kei patupatua aua Maori pai, na nga tfnihingare taua whakaa<'u. Q. Ki tau mahara kua puta he ora kite Iwi Maori i nga Ture i mahia i raro ite mana o te "Tiriti 0 Waitangi," he mate ranei? A. Taku mahara kua piita he mate engari ki taku mahara he ora nga tikanga i roto ite "Tiriti," na note mahinga onga Ture kua puta ke hei mate. Q. A ki -tau whakaaro mei kaua te "Tiriti, kua tuturu ranei tenei Motu kite Maori kua kore e riro ite Wiwi me era atu Iwi, te tango noa atu? A. E mohio ana au na te rironga kite mana o te Kuini, i penei ai te roa ote ora o<e Maori. Q. E mohio ana koe ki nga tikanga o taua "Tiriti," kite rarangi mutunga? A. Ae, ko etahi waahi e mohio ana au kua oti na e au te korero. I panuitia te rarangi mutunga:— Kote Tuatoru:— He whakaritenga mai hoki tenei mo te whakaaetanga i te Kawanatanga o te Kuini, ka tiakina e te Kuini o Ingarangi nga tangata Maori katoa o Nui Tireni, ka tukua kia ratou nga tikanga katoa, rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi, A. Ae, kei te pena ano me ena kua panuitia na. Q, Tena kaore koe e whakaaro ake ana, mehemea ka pena me tau, kia motuhake ke he Poari Maori, hei whakahaere inga Whenua Maori. Ka rercke ite ahua o taua "Tiriti? A. Ae, engari e pena ana te "Tiriti, i tukua te mana Kawanatanga, kite Maori mo ona taonga katoa. Q. He aha hoki i motuhake rawa ai he Ture ke kite Maori, notemea ko taua wa&hi o te "Tiriti, e rite tonu ana ki nga Iwi e ruapenei ano i naianei kei au ano te tikanga oku mea? A. I runga ite mana o nga hanganga Ture a te Paremata, ka mahia kia kaua nga Maori e mana kite whakahaere i o ratou Whenua. Q. Kei te maharahara tonu au mo utu patai kia Kapene Kaljera, a ki taku whakaaro kaore ano koe i ata whiriwhiri? A. Ite Pire tuatahi i vvhiriwhiri ai nga Iwi ote Motu nei he rereke te Pire, na no 'muri nei ka takotc mai te Pire nei ka rereke i to mua. Q. Kaore i pena te tikanga ote mea i rapua nei e au. A. Ta matou hiahia me hiki atu tenei Pire kia whai taima matou e whiriwhiri ana, hei tera tau ka mau mai ai i ta matou whakaotinga kaore hoki e taea e matou i naianei te whiriwhiri no te mea no matou tonu e noho i Poneke nei, ka kite matou i te tino Pire, keia Maehe e haere ake nei te Hui ote "Tiriti 0 Waitangi," me tuku te Pire ki reira me tae ano a Timi raua kote Pirimia ki reira whakamarama ai. Q. Kaore koia koe e whakaaro *.?", ™~. etahi tangata torutoru noa iho e mahi he Ture e pai ai mo te Iwi Maori, mo nga ruuri me etahi atu mea, a, kote te whitu mano, e korero ra koe, kore rawa e hawhe te taumaha iaia engari ko nga moni me puta mai i whea, ka utaina ki nga Whenua ia tau ia tau ka tino taumaha rawa nga mate, nate Maori ano aua mate o naianei i nui ai me to koutou kuare kaore koia koe e mohio ana na te kore e puare noa o nga Whenua Maori, kite riihi kite hoko mo te ntu nui? A. E tika ana engari i mea te "Tiriti," me hoko anake kite Kuini, engari kote whakariterite ote utu, kaore i whakari&ea. Q. Engari i whakaae te tangata nona te Whenua kite hoko atu i te Whenua kite utu i hoatu kia ia? A. Ae. Wi Pere. Q. E pehea ana koe kite Pire whakatikatika ate Pirimia i Papawai? A. Kanui taku maharahara mo to patai, engari kia uru ra ano taua whakatikatika ka

mohio au, engari i takoto kite aroaro ote Pirimia taua whakatikatika kaore i uru i • a ia ki roto ite Pire, no reira au kaore e utu i tenei patai. . Q. I penei taku patai mehemea kite uru taua whakatikatika ka pehea koe? A. Kaore au e whakaae, ahakoa e tika ana ano engari kote take i kore ai au e whakaae ko te kore o nga Iwi katoa kaore i whakaae no reira kote wa tika hei whakatikatikanga, ko tenei wa me tuku ki. te Motu katoa. *i*B-3 . Q. Na reira koe i whakahe ai? joOMB „ A. Ae, na te mea ite Hui ki Papawai he nui nga Iwi i tae ki reira, na, he maha o aua Iwi i pakaru, ko etahi i whakatikatika ite Pire ko etahi iki tena ano te tino Pire kei muri. Q. Ko te Tai-Rawhiti e tautoko ana i tenei Pire kite mahi tenei Komiti, a, ka kitea iho e tika ana me whakatau mo te Tai-Ra-whiti anake, ka whakahe tonu koe? A. Kite mau tonu nga rarangi e whakahe nei au, ka whakahe tonu au. Q. Ahakoa mo te Tai-Rawhiti anake? A. Ka whakahe tonu au, ko aku whakahe ano e korero nei au. Q. Kite rereke tenei Pire ka rite kite whakaaro onga Iwi whakatikatika ka whakahe tonu koe? A. Ae, ka whakahe tonu au. Q. Ko ehea ote Tai-Rawhiti nga hapu e tiaki ana koe? A. Kaore au e whakaae kia kore ra ano enei rarangi e whakahe nei au. Q: l I puta to korero mo te Pire, a H. Kaihau, kei te tautoko koe i taua Pire. A. Ko taku kupu kite hikitia taua Pire a te Pirimia kite Hui, kite "Tiriti Ki Waitarigi," me pera ano ta Kaihau, otira he pai ake te Pire aH. Kaihau, ita te Pirimia, otka kaore ano te Iwi i tahuri kite whakatikatika ite Pire aH. Kaihau, e tahuri ai aukite whakatikatika i aku wahi i kite ai. Q. Kite paahitia te Pire a Kaihau, e te Whare ka pehea koe? ' A. Heoi ano ka ki au kua paahi. Q. A ka whakaae ranei kce? A. Ko taku" kupu he pai ake te na Pire i ta te Pirimia. Q. A he-tangata mohio koe inga tangata ote Motu nei? A. Kaore au ite ki he mohio au. • Q. Kaore ranei koe e mohio e pena ana te kupu o ta koutou Pitihana, ko nga kai hapai tautoko ite Pire he kuare, he tangata kore Whenua, ko wai o te Tai-Rawhiti e ki nei koe kaore he Whenua? A. Kaore au emohio. Timi Kara:— Taku mohio ra kua unuhia e iatena wahi ote Pitihana. Wi Pere. Q. E mohio ana koe kia Te Arawa, kaore o ratou Whenua e taka ki raro i tenei Ture? A. Ae, etahi wahi kei raro ote Ture Ngawha, ko etahi waahi kei waho, ka uru ki tenei Ture takoto ai. Q. Ae, emohio ana koe ki etahi Whenua o Taupo, ka taka ano ki waho o tenei Ture? A. Ae, ko etahi waahi kei roto ote Ture Ngawha, ote Ture Taone, ko etahi wahi kei waho, tera e uru ki tenei Ture. Q. No Rotorua e 616 mano eka, kei raxo ite Ture Ngawha. Na kei whea te waahi i puta ki waho? A. Ae, tera ano etahi waahi kei waho ko nga Whenua o Ngati Rangitihi tae atu ki Maketu, kite Puke, tae atu ki Horohoro me Patetere, tera atu etahi. Q. Na wai i hoatu.he Whenua mo Ngati Rangitihi i Matata? A. Na te Kawanatanga pea ia nei i hoatu etahi waahi engari he whenua ano o ratou ake kei Tarawera me etahi atu waahi.

Ka whakamututia i konei nga korero a te Komiti o roto i te Paremata, engari ka puta tonu i nga putanga katoatanga ote Puke, a muri o nga ake, e yA&&gas&6xa ranei, putanga ote Pepa katoa atu ai nga korero nei.

Kite Etita. E hoa tena, koe, Utaina atu enei kupu torutoru ki runga i tihi ote Puke ki Hikurangi, hei waitohu ki figa Ivti'e noho mai ra, i nga pito e wha o to tatou Moutere, whiti atu.ki era Moutere e matohu mai ana ki nga kapua ma, me nga e tamoe ana i runga i te Puke.

Tena koutou, e nga Whnaunga e noho mai na i nga marae o tatou Reo, kia ora kotou i roto i nga ra, e tata ana kite ra Whanautanga o to tatou Ariki. He kupu ruarua nei, koia i tuhi atu ai kia koutou, tena kei te matau katoa koutou kite mea nui i homai e te Atua, hei tiaki ma tatou hei manaaki hoki, i runga i ta ana hanganga ai i te tangata, ara, ko o taua mea ko tatou tinana, ko o tatou tinana i homai hei Whare mo te "Wairua, kaati kite pai te tiaki i taua tinana kapai hoki te noho o te Wairua iroto, no runga i tenei ahuatanga, koia ka tika kia tirotiro ano tatou, kite ahuatanga mo te tinana i roto i enei ra, i te mea kei te whakatata haere atu tatou kite takiwa, hei whaka-maharatanga kite ra oto tatou Ariki, kite kore e pai ta tatou manaaki i o tatou tinana, he tokomaha o tatou tinana e mahue i o tatou Wairua, i roto i enei ra, a, tae atu kite Kirihimete, mete whanautanga mai o ote tau hou; No kcnei ra e nga W ; hanaunga i roto i a "Timu" heke iho nei ki te Ariki'' ka tika kia titiro iho koutou ki enei kupu i raro iho nei, hei znanaaki, hei kin'o ranei ma koutou. -He ahakoa ra he tai e heke ana, e mau ano he Tuna i na tukua te Tawiri, kei te matau tatou ki tenei, kua mahue nga po me nga ra Makariri, kua haere tenei kite Raumati, aa konei kanui haere nga ahuatanga mate epa mai ana kite tinana ote tangata. i runga i tenei whitinga o te tau. I tenei takiwa o te tau, he nui te hiahia o tatou kinga hua rakaa katoa me era atu tu kai pena, ko tenei hiahiatanga, ki enei kai na o tatou tinana, a, he mea tino tika kia whakamanaia aua hiahia. £ga Kaumatua, nga Tamariki, ka hiahia katoa ki enei mea mehemea e taea ana, me kai i nga kainga katoa aua tu haa rakau, otira, ahakoa pai nga Raumati kite mau mai i nga hua rakau, ara, kite whakamaoa, he nui ano nga mea kino i mauria mai e ia, ko taua mea kino nei he Ngarara iti rawa, ko te Ingoa Pakeha c taua tu mea he w Gernis." , J te Hotoke he ata noho taua mea i roto ite oneone, ite wai ranei, i nga mea pirau ranei, no te mea_ ka mahana te Whenua, ka koa hoki taua mea, penei ano me tatou, aka haere kite kimi ite waahi pai mona, ko te mea tino hiahia a taua tu Ngrara, konga mea whai-kiko, a e tae ana ano hoki ki roto i nga hua rakau, na konei e kite nei tatou i etahi hua rakau e pirau ana, i te mea ka tau taua Ngarara ki runga i nga hua rakau, ka piri atu te wai Paitini i runga ia ia kite hua, na kua pirau, ka pena haere a pau noa taua hua. Kaati i runga i teflei ahua, ka mea atu abau kia koutou, kaua hei kainga nga hua rakau kua pirau, e kaha ana taua tu Ngarara kite noho nra tonu, i roto i nga tinana e ahua ngoikore ana, nga tino mate huhua* ote Raumati, he Torohi he Ngaupuku Korera, he maha nga Aitua e pa ana kite tinana, i runga i enei tu mate, ko te putake tenei o enei tu mate, ara, na aua tu Ngarara, otira e taea ano enei tu te arai atu koia ra tenei ko te arai, kia kaua hei kai nga tangata e mate ana i enei tu mate, i nga kai pirau, ko nga hua rakau nga kai tino pai mo te tinana, engari, mehemea kite kainga pirautia, he nui te pouritanga e puta mai kia tatou, kia tujiato'hoki tatou kite kai i enei tu kai ite Raumati, no te mea koia, tenei ko te waahi o„te tau e tmo kaha ana te haere, mete tipu haere'o tenei tu Ngarara ara, ote "Gernis," kaati tera ano ahau e whakaatu atu kia koutou i te ahuatanga onga mate, e ngawari ana ki • toku whakaaro, me nga mea hoki e tika ana mo aua tu mate, me era atu mea e tika ana kia mohio te katoa ote tangata. Heoi kia ora koutou, kaati mo tena putake. Taku hiahia kia kaha koutou kite tuku i a koutou Tamariki kite Kura, ahakoa kua Aitua etahi, kaua hei whakap'arahakotia, no mua iho te Tapepa, otira he morehutanga to nga mea katoa. Heoi ano; Na to koutou Whanaunga. Paraire Tomoana. Waipatu. Hastings. H. B.

—EEUA PUTANGAOTEPEPAITE MAR A MA.—