NGA TIKANGA MO NGA MAORI.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume I, Issue 18, 16 December 1861, Page 5

NGA TIKANGA MO NGA MAORI.

Tenei etahi o nga whakaaro o te Kawana, o Kawana Kerei, mo nga tangata Maori, i tenei takiwa. Ko tana e hiahia nei, he ata whakarite marire i nga tikanga e oti ai he Jure pai te whakatakoto, e meinga ai hoki aua ture kia mana, e ahei ai hoki nga | Pakeha, Maori hoki, te whakaako katoa kia mahi tahi ite pai mo katoa tahi kite wh|nua e nohoia nei, kia tupu ai hoki i ruriga, ; i te hari, i.te whairawa, ite raphio, kia whakaakonapaitia, kia tupu, ia tau ia tau, irunga i te pai mete ora. Ko te hiahia o te Kuini o tenei, i pourinei hoki tona ngakau i te rongonga ai ki nga raruraru p Tirani; na, tana i pai ai, ko pna tangata katoa, Pakeha Maori hpki,,puta noa i nga wahi katoa p enei motu, kia whiwhi kite pai i roto ite Ture ite noho tika, kia ora ai nga taugaita katoa, kei mate, kei whakakinbngja tona tinana, kia takoto pai ai hoki ki a ia pna taonga mona ake ano, ona mea ake o tera tangata o tera tangata, pna whenua, ana kau, ana hoiho, anahipi, tana kaipuke, tana moni, tana aha noa atu. Ako te hiahia hoki tenei a te Kuini, kia uru katoa ona tangata ki te whakatakoto i nga ture whakahaere tikanga mo ratou, kia tirohia hoki he tangata mohio he tangata pai i rpto i a ratou kia whakaturia hei Kai'whakarite whakawa, hei whakaritei nga tautohetohe, hei whiu i te tangata.mahi he, Hei whakaatuatu i nga tikanga o te. ture, kia mana ai. Ko nga Pakeha e noho nei ki Niu Tirani e whakatakoto ture ana ano mo ratou, ko te Kawana ano.ia hei hoa mahi, a he Kai whakarite whakawa ano o ratou ; na, maua ana i a ratou aua ture, na konei ka whai rawa nei, ka whai whare nunui, kaipuke nunui, hoihp, hipi, kau, kai, me nga mea papai katoa mo te tinana. He Minita hoki o ratou mo nga mahi o te Whakapono, he Kai-whakaako Kura, he Boia hei whakaako ki nga Ture, he Kai ruri hei eka i te whenua o tera tangata o tera tangata, he Rata hei rongoa i nga turbro, he Kamura, he Parakimete, me era atu >tini tangata e mahi nei i nga mea papai mp te tinana, e whakaako nei i nga Pakeha ki nga mea papai mo te wairua, mo te hinehgaro hoki. Ko te hiahia tenei a te Kuini, ko kaaro holfi o Kawana Kerei, p te Runanga hoki o nga, Pakeha,-kia, pera ta te tangata Maori mahi tikanga mo ratou me. tft te Pakeha. ana ratou, i te kimi tikanga nga Maori i rotb i enei tau tqp:. te whai ture/inp te pohp tika... Ka kotahi mano .nga taji ; .-P nga tangata o Ingarani e whafoftg. RWlBv W #i. wlwkafckoto : ture $

iwi. Ko te tangata Maori katahi nei ka timata i tenei' mahi. Tetahi hoki, te mea e what tangata ai hei mahi i nga mahi KaUwhakarite whakawa, mahi Pirihimana, mahi aha, mahi aha, me utu, ka tika hoki te utu"mo"te kaimahi, a ko te tangata e mahi anaite mahi ate iwi katoa, ka tika ma te iwi e utu, ina hoki, ka mahi ia i a ratou mahi ko tetahi wahi o tana mahi ake ka mahue. .Na, ko te whakaaro o te Kawana, koia -tene'i, he rapu huarahi e tika ai tana w;ha.#Wfu i nga tangata Maori kite mahi whajtagftpto to tana' whakarite utu hoki. m> te , l&i-wbakarite whakawa, mo era atu tangajta ,-fcai whakahaere o te Kawanatangia, ara, tijiea o nga tangata Maori, na, ka rirb mana ano e utu aua mea katoa. tenei ta te Kawana tikanga e mea nei ia kia whakaturia, hei mea whakahaere tika i nga mahi Kawanatanga ki roto i nga tangata Maori i enei Motu, kia whakatakotoria ai he tore pai, e tiakina ai nga tangata ata noho, e pehia ai te mahi taikaha a nga tangata kitie/ 6 tu tonu ai hoki te taiepa tiaktmo katoa ite he homai ete tangata kite tinaha tanei kite taonga ranei. 1. Ko:nga wahi ote motu nei e Maori, ka wehewehea kia hia ranei nea takiwa.' Ko nga rohe o aua takiwa ki nga wehewehenga Iwi, hapu *? ne * ki ote whenua rohe hoki, awa nei, maunga nei, hei rohe. Ka tonoa e te Kawana tetahi Pakeha mohio, pai, ki tenei tenei takiwa, rato noa, ko te mahi m aua Pakeha he tohutohu i nga tangata ijtapn kite mahi whakatakoto ture, whakahaere tika hoki i aua ture ina oti: ko te ingoa mo aua ; Pakeha, he Tumuaki Whakahaere. Ka tu ano he Bunanga mo ia Takiwa mo ia Takiwa; ko nga tangata mo te Bunanga, tokohia ranei, he mea kowhiti i roto i nga Ateha kai-whakarite. Ko te Tumuaki Whakahaere ka noho hei Upoko mo taua Bunanga, hei tohutohu i nga mahi, a ki te mea ka weherua te whakaaro o te Bunanga i rungai tetahimea, ririte tonu nga tangata ki tetahi taha ki tetahi taha te tofeomaha, na, tea te Tumuaki te kupu whakaoti ki riinga ki to tetahi ranei ki ta tetahi ranei. Ma tenei Bunanga e hanga he ture mo tana takiwa; ara, Jga tute mo nga kararehe a tetahi tangata,e haere pokanoa kirunga kite whenua b tetahi atu tangata, ino nga Tokiari here kararehe, mo nga Taiepa, mo te whai-tohu Kararehe, mo nga Taru whakaete whenua, mb nga KurL ;mo me te Haurangi-waipiro, mo te pehi ihgaritenga kino o te Ture Maori 0 mua,perame te Taua Maori, mo nga tini «ea hoiji Sb na hei ki nga tangata e noho ana ij? -3BS ?" a^wa ' Ma iratou hoki "'a^fiani^a

nga huarahi, kite mate nuitia e ratou itto; ett. /atu mea hoki mana © tupv ; "ai L &! pai' IdF'fto^a; i^m^ftte^ P taua Ta]jii* wa. A, ko enei ture katoa e hauga e tetahi Runanga Takiwa me tuku mai kite aroaro o TjP Kawana, mana e mea. e pai ana ranei, kahore ranei. Kite mea ia, e pai ana, heoi, ka whai tare tona iho mo nga tangata katoa i roto i taoa takiwa i hanga ai mo wire. Kite mea ia, kahore e jpai, na, ma te. hanga ke kia pai ano. Ko te tikanga; ago n, tenei i nga ture e hanga nei e nga Pakeba, ki arjatoji nei ;Runangp, i fliu'Tirani:/nei,,kite Runanga Te Kuini, i ingarani. V V 2, ,Ko nga Takiwa, ka wehewehea ano,<kia hi* ranei nga Hanarete kite Takiwa kotahi. A kawhakaturia he Ateha Kai-whakarite ki ia iHanaretekiia Hanarete. Ma nga tangatao tana Takiwa e kowhiti mai nga tangata hei Ateha, engarl kei a Te Kawana te kupu whakaotmga, noana e mea, e pai ana ranei tatia ' kowhititanga, kahore ranei. ;'.'".". ■ Ko to Kai-whakarite whakawa ratou ko enei ' Atejia; ka yrhakatu 'JKooti-trhakawa mbfngi; .tautohetohe, mea nama moni, mea kacareht ha«(re pokanoa ki runga ki nga whenua, rao nga Tuajbb takahl tare katoa ki. taua Takiwa. Ma ratou e whakarito nga mea penei katoa. 8 'Ka^meatiahe> l&rere {Pirihimana)tokphia ranei ki ia Hanarete ki ia Hanarete, tu katoa. Ka kotahi hoki Haihana Karere ki 'rairp A nga Ateha. Ma enei Karere e/tppp.. (tamana).te tangata e meinga ana kia whaicawakia kite Kootl-whakawa o nga Ateha, a, ka oti to whakawa e nga Attha, ma nga Karere te tikanga whakamana i ta nga AtehV nga Moni-whaine e'utuji,. ma|ana ka waiho hei moni utu mea e pai! anai mo te.tokomaha. fie tiaki pai te moni j»era e to '''f umuakiyWhafcahaere e to Kai. whakarite whakawa ranei, kia tae kite wahi triuj heiwlwkaputauga. 4/Ka tapiritia to mahi a nga Runanga ki towfaakatu me to atawhai i nga Kura me nga Kai-whakaako Kura. He mea ano he Pakeha, he/ mea ano heMaori,kawhakaturia. Koto me4 tika, me utu e nga tangata Maori tetahi wahi bte utu kite Kai-whakaako kura, Ma to JTawjma.e.whakakapi tetahi wahi. : 5.; Kei to,wahi e hlahiaai tetahi Runanga ki tetahi Rata hei noho ki roto i a. ratou, ma te'Kawana e kimi. tetahi hei nohp ki taua wahi, mana hoki totahi wahi utu hei mea : epai ai kite haere ki tera mahi. Majto Ratae hoatu he rengoa ki nga tangata Maori-; ana pangia e. to mate turoro, inaqa hoki e.tohutohu nga ijikauga pai inp. te whakatupu ake i nga tamariki, e kaha ai e Whai tinana ora, ai; me, nga tikanga e roa ai .te" nohpototangata kite ao^lara, ma to ; kaii, nga kai papal, ma te kore paru kite whare, ma

te tika.o nga kakahu, o nga tini mea hoki e niate ai te tangata e ora ai te tangata. Ko te mahi tenei ma te Rata. Otira, ko nga tangata katoa e rongoatia ana e te Rata, me utu ano ; heoi auo nga tangata -ekore e utu, ko nga rawakore kua tirohia e te Runanga he tino rawakore. e kore e ahei i a ia ite utu. 6. Mo uga whenua o nga tangata Maori. Ma nga Runanga e whakarite nga tautohetohe katoa mo nga whenua. Ka pai ano ma ia Jtananga ma ia Runanga e mea kia tuhituhia ki tetahi Pukapuka nga whenua katoa puta noa ki nga rohe ote Takiwa o taua Runanga, kia mohio ai nga tangata katoa, kia kore atu ai he tautohetohe whenua a muri ake nei. Na, ko ta Te Kawana tenei e mea nei, he atawhai ite tangata Maori i runga i te mahi pai nei i te whakau i nga tikanga o te Ture o te noho tika. Ko nga mea tuatahi enei; ko nga. Runanga, ko uga Ateha, ko nga Karere, ko nga Kura, ko nga Rata, ko n?a Tumuaki-whakahaere, hei whakauru hei tohutohu i nga tangata Maori kite mahi kawanatanga, kite mahi whakatakoto ture pai, aki te tiaki i te iwikore kei pehia e te mea kaha. He tini ano ra ia nga mea kia tataai, kia whakaritea; otira, ma nga Runanga ratoukonga Tumuaki-whakahaere o tangotango whakaaro mo aua mea. He mahi roa te mahi nei, pera mete tupu ote rakau nui; tona. timatanga, ko te ngariga kau, ka pihi ake kotahi te tupu, muri iho ka maha nga manga ka tinitini nga rau, nawai a, ka whai hua ano hoki, pea. Engari, ko te tupu ote rakau kihai i hohoro, ko nga manga me nga rau me nga hua, kihai i rangitahitia te putanga itera i kuhua ai te karihi kite oneonej a e pera anohoki i nga ture pai a te Runanga. Ko te tinaku tenei e mea nei a Te Kawana mana e whakato, ara, ko nga Runanga, ko nga Ateha, ko nga Tumuaki-whakahaere, me era Tenei ake. pea ka tupu tenei purapura hei rakau nui, rakau whai hua pai ki ona manga katoa. Na. ko tenei, mo mahi tahi nga tangata Mauri kite whakato i tenei rakau kx teata whakatakoto. i nga manga, kite ngaki i te oneone ki nga pakiaka, a tupu Jana fc e rakau, tupu ana ano hoki nga iwi Maori hei iwi whai-rawa, mohio, mete hua ano nga pai katoa i a ratou, pera hoki mete Iwi o Ingarani, me era atu Iwi hoki no mua noa atu nei i timata ai ta ratou mahi whakatakoto i nga ture pai, mahi rongo hold ki nga ture. Ko mahi, he mahi no te ran<nmarire tena hoki e tau iho te manaakitauga o Te Atuaj, mahea ake nga poo te rangi,* mararaa tonuiho te takiwa ki nga tangata Maori ki nga Pakeha; ka tahi hoki ka hari te ngakau o Te Kuini ; i te rongonga ai kei te ata noho tahi nga iwi e. rua, hei. teina hei tuakana, kite . whenua pai, whenua hua, ki Niu Tirani,