Nga Mahi ate Runanga ki Kohimarama.
HE WHAKAHOKINGA KORERO MO TA KAWANA.
Na Ngapuhi. No. 1.
E kara, e te Kawana,— He kupu ano tenei mo tenei kupu au e mea nei, ko nga whakaaro kino kia puta atu ki a koe. Kia rongo mai koe! Kahore hoki he kupu e mea am ai ki a koe. Heoiano te kino e puta i lenei taima he pokanoa na te Maori ki le moto, na te Pakeha kite moto. Heoiano, e pai ana tenei he; tena ko te Kingi Maori, he kino tenei, na le mea e pehi ana ite maru ole Kuini. Kahore, e kore te temepara nui e pau i te whare Maori, no te mea he whare nui te whare Pakeha; tena ko lenei, e kara, e te Kawana, kia rongo mai koe! "I taku lamarikiianga, e whakaaro ana ahau mete tamariki; kua wbakaiupu langata ahau ka whakarerea e abau nga mea lamariki." Kati takuki a koe. (He Waiata lenei. Kaore le aroha, Ka totoko noa mai, Wairua o Kuini Ka wehea i ahau. Wai te terelere E rere i waho ra, Nou na e Te Kohu. £ hoki kouiou, Ripa kite whenua Ki Makelu ra ia. Tenei malou kei runga i te toka, Me rauihi noa kite wairua a kau, Te waka rise i lalaia mai Toroa i te wai, Kia pai atu koe. Haeie kiraro ra, Ki Hauraki ra ia, Hei matakitaki Ma te nui a Timaru ! Nei ka pae noa ki Akarana raia. Na Wiremu Te Tete, He Kai-whakawa, No Waikare, Peowhairangi. Ki a te Kawana. Na Ngapuhi. No. 2. Kohnnarama, HuraeU, iBGO. E kara, e le Kawana,— Tena koe! E nga Pakeha, e nga Maori,
whakarougo mai! E rapn ana ahau iie he o Kawana, a kahore i kitoa e ahau, i nga po, i nga ra o tenei runanga. He whenua ranei te he o Kawana? Kahore. E teka ana tenei kupu, inahoki he meuwhakawa marire a Te Makarini raua ko Te Henare Kepa hei hokohoko whenua. E pena ana me nga loa e hokohoko ana, waihoki, ko nga whenua; na nga tangata Maori te hiahia ki aua Pakeha kia tukiia te whenua, e liara i te mea tango e aua Pakeha e Kawana ranei; kahore. lie hiahia ano na te sigakau ano o te tangata kia whakaturia lenei Kingi Maori, e kore e lika; na te whakapchapeha laua ritenga. Ko le raaru o te Kuini, kia hoki ki raro, kahore, e kore e hoki ki raro te marii ole Kuini, na le mea hoki kahore he Kingi o lenei motu i mua, he rile lonu nga rangaiira kaloa. 1 lenei lakiwa ka rapurapu o raiou whakaaro kia hoki in maru o Kuini. E leka ana; pera hoki tne ie laenga mai ole Kawana Hopihona ile taha hau atiu ki Peowhairangi, ki Waiiangi. Ka mea a ie Kawana Hopihona kia hoki ia ki Ingarani. Ka mea nga rangaiira katoa, katoa, Kahore. me noho koe i Peowhairangi." Na Hone lleke i whakaae, muri iho kua tae Hatana ki tona ngakau. Ko te kara, ko te Pakeha. Ka whakaiika a Te Waka, ko Heke; no muri ka lahuri ie Pakeha ki a Heke ka whawhai ratou ko Te Waka ma ki a ia, kihai roa ka niau te rongo; kihai penei me ta Te Ranguake, he mea kohuru lana tikanga. E he ana tenei. He barn nui tenei ki toku ngakau; e ngaruru ana loku malenga mo lenei mahi. Pera hoki me le be a Ngapuhi ki ie Pakeha i Maietakahia; ka male le Pakeha, ka whakaiika a Te Waka, ko Maietakahia, kahore he aha a Ngapuhi. I mua am i namaia, he hapu ke na raiou lehara, lahaeliaana, onia ana ratou ki lawhili, whakaiika mai le Pakeha ko oku tupuna, male rawa ko Moira, ka whakaiika au ko te Pakeha, ka whakaiika oku tupuna ko le Pakeha; ka whakaiika a Te Waka, ko Kiri, kahore he aha a Ngapuhi; heoi ano enei liara ka kitea e au; e hara ile Pakeha te bara, na le Maori ano ie he, na Ngapuhi. Heoi and enei kupu. E boa, e Kawana, e kore au e pai ki lenei Kings Maori, ko laku pai icra kia whakuhonorc au ki a Kuini, ki a Kawana hoki. E n.atauria ana e au au kupu. E mea ana hoki koe kia tan ie rangimarie ki runga ki le maru ole Kuini, kia noho lika, kia noho pai ki runga ki le maru kolahi. E lika ana kia murua au hara. Teuci laku whakaaro mo tenei huihuingn. E mea ana matou khi
oati pono a matou kupu. Tirohia enei kupu e koe. Ki le whawhai korua ko Te [ln. ngilake, kite peke tetahi langata o rolo o lenei huihuinga ki roto ki a Te Ranghake, kua he enei kupu, e ki nei te langata, haunga abau, le taha ki Ngapuhi, ko le moe matou, ake ake. Amene. Naku, na tou hoa aroha, Na Tango Uikcwai. Ki a te Kawana Paraone, Rei Akarana. Na Parawhau. No. \. Kohimarama, Hurae 4G, iB6O. E pa, e te Kawana.— Tena koe! Ko taku kupu tena ki a koe kia maiakitakina e koe. Ki le mea e kore e tika, ahakoa ka puta ki tou aroaro. Na, koia tena, kua timaia koe ki tc whakamarama i nga tikanga ki a matou, ki nga rangatira Maori, me peuei tonu e koe i rolo i nga tau. Kite mea ko tenei ra anake, i roto nei i le tau 1860, ko konei mutu ai le whakainarama i lenei kanara ka tiabo nei ki roto ki lenei whare pouri. E mea ana abau e ohooho ranei, kabore ranei; koia abau i meaai, peneiiiaano e koei rolo i nga tau. Kei wawara ke enei hipi kua whakamine nei ki ou pakau, ki o korua pakau ko te lure. Heoi ano lena kupu. Na, tena ano tena kupu aku ki a koe. E mea ana abau me wbakauru etahi Maori o Ngapnhihei hoa rapu i nga ture whakawa, i nga mea katoa e kitea ana e le runanga, Kia uru tetahi Maori tika ki aua mahi. - Heoiano lena. He kupu ke ano tenei, ko te boko whenua. E puta iti ana ki a matou te ulu ote eka. Ko te utu tenei mo te wahi pai, erua hereni, mo le wahi papoku, he hikipene. E awangawanga ana te ngakau, e ahua kino ana ki tenei ulu. Heoiano tena kupu. He kupu ano tenei. E pa, ete Kawana, rapu noa ahau i tetahi he i roto i au kupu, a kibai abau i kite. Ko taku tenei i kite ai; na, ko lenei whiiiki kua whitikiria nei e koe ki anei rangatira Maori. Kia ata whakaaro koe kite maiauranga o lenei runanga. E kore hoki tenei whiiiki, e kore hoki tenei paere e motu; penei he whitiki pongi tenei ka oti nei te paere ki anei rangatira, e motu; lena ko tenei, he whiiiki koura, ka mea ahau, e kore e molu. Heoi ano tena kupu. ! Na, he kupu ano tenei. 1 wbakalapokoria
nga kupu ote Tirili i Waiiangi. Koia ahau ka mea nei kua uru tahi Ngapuhi ki raro ki ou pakau, kua pena mete heihei. Na ko ta Heke te mea i hipokia ai aua kupu i Waiiangi, otira e hara tera, he purepure rere rawa ia nga toeloe o laua whare. I mud iho katohia ano, na, kua pai ano, kua ora ano nga laonga o laua whare; na, kua puaki nei i a koe i waenganui o tcnei runanga nga laonga a Kawana Hopihona i tuku ai kite Tirili ki Waitangi. Heoi tena reta. Naku, ua tou tamariki aroha, Na Wiremu Poiie. Ki a te Kawana Koa Paraone. Na Parawhau. No. 2. Kohimararna, Hurae 14,1860. E pa, e le Kawana,— Tcna koe! Tend toku whakaaro. Kia rongo koe! Ko te take oleheko te whakalu kingi mo te. langata Maori; tetahi, he whavvhai; telabi, he whenua—ta Wiremu Kingi Te Rangiiake, tana take; ko tetahi he, he uru atu no tetahi iwi ki roto i te whawhai a Wiremu Kingi Te Rangiiake; tetahi he, he uru atu no tetahi iwi ki roto kite Kingi Maori. Ka rua enei take: tetahi, he whakararuraru enei take,, he pokanoa tenei, he tahae i te aroha o te Atua, a, i te aroha o te Kuini, ki nga langala o INiu Tireni; he lahae lenei i runga i le rangimarie, i te maru mai ole Kuini ki runga inga tangata o Niu Tirani. He takahi tenei i te atawhai ole Kuini ki nga Pakeha kua tupu nei ki Niu. Tireni, me nga langaia Maori kua lupu ake nei i le maru atawhai o te Alua; leiaiii, i te maru atawhai o te Kuini ki runga i nga tangata Maori i nga Pakeha o Niu Tireni. E pa, ete Kawana, tena koe! Tena koe! Kite kaha te langata kite whana ile lure, kite takahi ranei i le ture, e mea ana le lure kia male ia, mate rawa. Heoi tenei rela. Naku, na tou lamaiti aroha, Na Te Manmera Te Iwitahi, Te Parawhau, Whangarei. Ki a le Kawana Koa Paraone. Na Para ichau. No. 3. Kohiinarama, Hurae 11, 1860. E lioa, c le Kawana, — Tcna ra ko koe ! lie kupu taku ki a
koe. E whakamanawa nui ana ahau ki nga kino ote ao. Na, i mua ka whawhai laku whanaunga ki tc Pukeha, kahore au i whakaiika. Muri iho he whenua te lake, ko Mangakahia, taia ana maiou kite male, ka niahara maiou kite Kawanaianga, ka whakaorangia matou e matou ano. Muri iho he wahine te take, na Pene i kabaki. Haere am au kite tiki am i iaku wahine, langohanga mai e Ngapubi, mate rawa taku lamaiti; kamahara maiou kite Kawanaianga, kahore matou i mahara ki tena ianga*ia[ kawaiho ki runga kite ture. Muri "iho," he whenua te take, ko te Wairoa, e mohio ana hoki koe. E whawhai ana a Paikca raua ko Te Tirarau, tata ana matou ki u» male, ka mahara ano matou kite Kawanatanga, a ka whakaorangia ano matou e matou ano. Na, e hoa, e Kawana, koia tenei ko takuwhakamanawanuiiangaki ng;i kino o te ao, ara, kite ture ote Kawanaianga. Na, e hoa e Kawana, e kore Ngapuhi c nai ki tenei Kingi ka whakaturianei. Heoiano la matou i pai ai ko te ingoa o te Mania, ole 'Jamaiti, o te Wairua Tapu, ara ko le Kuini, ko te Kawanaianga, ko te Ture hoki. Heoiano aku kupu ki a koe. He Waiala: Kaorc te ki pain Te makere noa i te nguui, He puoru waihoe I a Te Helm i runga, E nianata ana roio Kite hau korero E hcrengia ko»a te rakan kahuhua. Ko lo tinana ra Te waiho alu i te hoa. To kai waewae Te tuku mai ki ahau Kia huaici alu E aro tauana. mai. Ka litiriwha, Te ripa Kinikini. Ki nga lai omanga I le ipo Mokau, * Me ruku ware au Te reinga lnpapaku. Me whakamau kau Ki Morianuku, Ki taku tahu tupu, 1 awhi ai maua. —Heoi ano te kupu. Naku, na ton hoa aroba, Na Taurau Te Tirarait. Im a te Kawana.
Na Ngatiickakaiie. No. i. No Kohimarama, Hurae 15, 1860. E boa, e le Kawana,— Tena koe ! Kua kite matou iau korero, e pai ana. Ko te pai tenei ki laku whakaaro, ko te mea hoki lenei e lupn ai le pai ki nga iwi erua, ki le Maori kite Pakeha, kia uru (alii nga Maori ki le runanga Pakeha; ahakoa kaore i niohio ki le reo Pakeha, ma nga Pakeha mohio kite reo Maori e korero mui ki lona hoa Maori. 2. E tika ana kia korerotia mai e koe nga likanga pal a lo tatou Kuini. e aroha tonu mai nei ki nga iwi Maori o Niu Tireni, me te aiawhai, mete pai o nga manakiianga mai a le Kuini ki tona iwi Maori, me le lukunga mai i nga Kawana tae mai ana ki a koe, e wbakatika mai nei i nga likanga'pai ki a matou. E hoa, e hari ar;a matou mo tenei maramatanga e tu nei ki tenei mom ki Niu Tireni, ara, ko te marama tenei, ko te Kawana e tu nei, e wliakapuaki nei i nga ture a to tatou Kuini, e tohutohu nei i te huarahi ki ou hoa Maori. 5. Waihoki ko tenei kupue koreroliamai nei e koe, ki le whakaiauwharetanga mai o te m.'ru kingi o lo laua Kisini, ki runga ki tenei motu ki Niu Tireni, e lika ana. Tona tika ki laku whakaaro, kaore matou i mohio e haere mai ana letahi iwi ke alu kite tango ilo tatou motu i Niu Tireni; eki ana matou ko koutou anake le iwi Pakeha e haere mai ana ki tenei motu ki Niu Tireni. Na, ko lenei, :e hoa, e to Kawana, e rapu noa ana ahau i letahi he o au kupu, kaors ahau i kite i te he; engari ko taku i kite ai i roto iau korero ko le lika anake; no rcira ahau i whakaaro ai kia lukna am oku oueone ki a koe hei mana, hei tiaki a nga ra e lakoto ake nw; ina hoki am au ki oku hapu, kia wbakafitea letahi komili rati ma matou mo nga robe o matou oneone kia lakoio lika, hei reira ka hoalu ai ma lo taiou Kuini e tiaki. E lino -whak&ae ana ahau ki lenei kia tupu ai te pai ki nga tamariki, otira, ki nga Maori katoa ;me nga laonga ole rawakore kia nakina, me nga mea o te luiua. kia liakina, kia tupu pai ai ou hoa Maori i Niu Tireni. 4. Waihoki lo te whakamaharaianga ki le Komili o Waitangi, tino tiskua atu ana nga likanga me nga mana ki a le Kuini; waihoki me taku whakaaro e pena ionu ana, I e tino hoalu ana i nga tikanga o lenei motu ! o Niu Tireni, kilo lalou Kuini atawhai. E | mea ana hoki ahau i rolo i toku ngakau, kia ! penatJa te Maori mete Pakeha, kia kolahi
to raua mqjua, ko le Kuini, kia meinga ai he tamariki ua te wahine kotahi. o. E boa, e le Kawana, whakarongo mail I Kei Id mai koe e korero tuara atu ana ahau ki a koe, kahore, e anga nui tonn aiu ana ano [ toku aroaro ki a koe, me taku whakinga atu ano i aku whakaaro ki a koe. Kei mea koo, tenei te kaiponuhia atu nei nga whakaaro ; kahore, e lino marama ana le hoatutanga o enei kupu ki a koe, me tau homailanga, e homai marama ana i nga kupu a te Kuini ki ona iwi Maori. 6. Ehoa, ewhakaaeana ahau ki nga tangaia tulu kia whiua, mo nga langata tautohetohe kin whakaritea paiiia. Tenei ano tetahi kupu aku ki a koe. Kite mate te Maori ite Pakeha he palu pokanoa. e kore au e patu, engari ka tukua marielia am ano e au, ma te ture e whakamate. Olira. ki le ture le tikanga, mana e liliro le he mo te tika. Waihoki, kite pokanoa te Maori kite paiu pokanoa iho i le Pakeha, ka tukua atu ano eau kite ringa ote lure; ahakoa rangaiira me tuku aiu ano hei utu mo tona he, e kore hoki au e pai kia kuraea mai le mate o tc langata koiahi ki runga i te tangaia hara kore. Ileoii ano tenei. 7. Ka timala hoki; ko tetahi o enei ite 7 o nga rarangi, ekore pea e lino rile i an tc whakarite. Heoiiano taku e whakariie am, i maharahara ano malou, e ! tena pea lenci whawhai e haere katoa kite ao. Katahi ano ka tnpu ake he whakaaro i roto i au, engari ano me haere tatou kite Pakeba hei malua mo latou, e aiawhaitia ano lalou e te Kawana; no reira ka mum le maliaiahara i roto i o matou ngakau i roto i nga rao Maehe 11, IS6O. 8. E hoa, e le Kawana o Niu Tireni, whakarongo mai! Kei ki mai koe lenei matou te liliro am nei ki tenei mahi pokanoa a Waikato, kahore! Inana, e lika ana ano, mehemea i timaia mai ano i mua tenei whakatu Kingi ki Niu Tireni, ka tika; tena ko tenei, he mea whakatu noa ake i roto i nga ture marama ato latou Kuini; no reira, e kore rawa malou e pai ki taua Kingi, hore rawa, hore rawa; ahakoa kukume aiu ratou i a malou kia haere am ki ta ratou mahi, kahore. Tenaiana.whakarongo mai ki tenei kupu whakarite: mehemea he mekameka tera laura, he ropi ranei, ka tika; tena, he taura harakeke, he mea whiiikitiki, kei tc puritanga atu a te langata, tekumenga mai, kua mom; ta te mea c hara hoki i te mea whiri, ua reira i motu ai. He ritcnga lenci
mo tenei mahi pokauoa i hanga nei ki iNiu Tireui; tena ko te mekameka e kore rawa e motu, mete ropi hoki, e rile tonu ana ona likanga. He peila mo te mekameka, hei panipani kia oraai; ko te hinu mo te ropi; hei ritenga tenei mo nga mahi atawhai a to laiou Kuini i horaai nei ki tana Kawana hei whakupuaki ki ona boa Maori o Niu Tireni. 9. Na, e boa ete Kawana. Tenei ano taku kupu patai atu ki a koe. Me pehea ra te likanga e mutu ai lenei mahi whakalu Kingi a Waikaio ? Ki taku whakaaro, ka mutu noa iho tera Kingi mehemea ka pai koe ki laku, ka ki atu nei. Me lino whakamarama atu ano eauki a kce. Ekore ranei koe e pai kia hanga he laiepa? ara, ko te taiepa tenei, kia hanga he ture mo Waikaio katoa,katoa; kote ture tenei, kia pnrilia le paraikele, te hate, te larautele, te koii, le huka, te tupeka, otira nga mea katoa, me pupuri,kauarawaelukua ki ngaiwi Maorio Waikaio ; ko le mea tenei e mutu ai te Kingi, ki taku whakaaro. Waihoki ko nga Pakeha o Rangiaohia me whakahoki mai ki Akarana, me pena ano mete whakahokinga mai i nga Pakeha o Kawbia. Na, ko te mea tenei e mutu ai te Kingi Maori ki laku whakaaro. Heotiano tenei, ka mutu. Na, ko tenei, e hoa e te Kawana, ekore e laea e au le korero am te tini o aupai, mete kupu a to tatou Kuini i korerolia nei e koe kite aroaro oon hoa Maori. Ka mutu i konei aku korero alu ki a koe. Na tou hoa, Na Erdera Wiremu Kahawai. JVa Ngaliwhakaue. No. 2. Kohimarama, Hurae 14, 1860. E pa, e te Kawana,— Tena ra ko koe! No te tekau o nga ra o Hurae i huihui ai matou ki lou aroaro ki le whakarongo i au likanga pai. 2. Na, e hoa, whakarongo mai ra, he whakapumauianga tenei no a matou whakaaro ki iou aroaro. Na, kua whakaae matou kia waiho ma le lure e tiaki o matou whenua me o matou taonga katoa. 5. Ka pena ano te ritenga ota malou inaianei mete riienga o Waiiangi. 4. Na, ko le take tenei i lino whakaae ai malou ki a le Kuini kia whiua nuilia te tangaia kohuru, kia whakawakia le tangaia laiuohe, me le tangata tahae, ara, mengamea katoa ehe ana kite ritenga ote ture.
5. Na, e pa, ka piri pono ra matou ki a te Kuini. Me titiro iho ra e koe, kaere'i buna, kaore i kaiponobia. engari kua tukua kaioaiia alu ki a koe, a kaore he lake pouri hei whakahokinga alu ma matou i to kupu Kua lata nei hoki te ngakau, kua whakamaramatia alu ki a koe. Ahe aha rale mea i niahue iho i a nvuou? I oli ra wa i a matou le titiroa, ko au tamariki kaloa ka noho i runga i le oralne le ngakau tatu. 6. Na, e pa, ko te mauabara i roto i to ngakau o te tangata, ma te Atua tena e liiiroi a ko te mea e kitea ana e te kanohi ma te ture tena e whakawa. A, he lini ra nga Pakeha kua reo Maori, ahe aha rate lake i whakaputaia ketia ai, te whakaurua ai matou ki roto ki o koutou runanga kite hurihuri whakaaro mo maiou mo koutou? A, tenei ano te whakatauki nei, " E tupu, e te lure, e awhi ete runanga !" Heoiano ena, ka mutu. Ka ahu enei kite whakarite mo te taba Kingi Maori nei. Kimi noa matou i lelahi kupu hei pebi mo te Kingi Maori nei, e hoki ai ki raro, na kihai rawa i kitea. Ko te take i kore ai e kitea e matou, i hokoa e ia te ingoa taumaruianga mai o te Kuini ki le ingoa King; Maori. Na, beoi te mea i kilea e matou hei pehi mo le Kingi Maori nei, me whakaitiiti noa iho e taiou—(Ruka 14, M). Kaua rawa ia e whakawhawhaitia kite kupu, no te mea hoki kua uru katoa nga rangatira ki a koe ete Kawana. Ka tahi, lirobia alu e koe kite lake e tupu ai tenei mea te Kingi. Ka rua, na, ko a matou na kupu whakahe enei, mo te Kingi Maori nei. Na, ki te kore i enei, mau e whaki rnai, inana! Ira ra! Heoiano. Na ou boa, Na Winiata Pekamu, Na Topine Te Amohau, Na Taiapo Te Waiatua, Na Ngahuruiiuru, Na Henare Te Pukuatua. Ara, na te Runanga o Wuakaue. Na Ngatipikiao. Kohimarama, Hurae, 1860. E pa, e le Kawana,— Tena koe ! No te tekau o nga ra o Hurae ka builiui am matou ki tou aroaro kite whakarongo iau rilenga pai. Na, kua kite matou ile pa« o lau rilenga. Heoi tera. 2. E pa, e le Kawana, kua whakaae rnatou ko te Kuini hei maru mo maiou i runga i to latou raolu i Niu Tireni, hei tiaki mo nga hiahia kino ole ao. Na, e pa, ko to maiou piringa icnci ki ale Kuini; tetabi, koto ma.
itou whairawatanga. Tena ko tenei kia toJ mo kuware matou ki tenei Kingi Maori, ka--1 bore matou e pai, ta te mea he nui te atawhai o to matou Kuini, me to matou Kawana hoki. Na, e pa, ka piri pono matou kia te Kuini hei atawhai mo a matou tamariki. Na, e pa, e kore e taea te whakarite au ritenga e matou. Heoi, ko a matou ano ena i whakarilea ai ko ena korero. Na ; e pa., e te Kawana. Tena ra koe, . Heoiano a matou korero ki a koe. Na Te Rirituku Te Puehu, Na Rewi. Na Tapuika. Kohimarania, Hurae 15, 1860. E lioa, e te Kawana, — Whakarongo mai ki taku korero. Kahore he kupu i toe iho i au, heoti nano kei taku pukapuka. Ko taku kupu tenei, ko tokupai ko teaianoho, ko te kino ka mabue i au. Ko loku hiabia ko te Alua, ko te tangata nana i whakawhiti te ra ki Niu Tire* ni. Otira mana e kite mai i oku hara, tona ulu ano ko au ano. Tela hi o aku e pai ai ko te Kuini; ko te pai ona, ko te tangata kino ka whakavvakia, ka kitea tona be, ko ia ano te ulu mo tona mabi be; ko te tangata pai ka ora ano ia. E boa, e Kawana. Tenei ano taku kupu ki a koe. Houbia te rongo ki tou boa whawhai, ki a Wirenui Te Rangitake. Ki te mau ta korua rongo ka rite te kupu e korerotia nei i tenei nupepa i te timatanga iho o taua korero a Kawana. Ko te kupu tenei, "kia noho pai nga iwi erua i Niu Tireni." Kei wbakaaro koe ki tera Kingi. Kia mohio koe e rile ana kite kuri e ngangara ana ki letabi kuri i aia la raua kai pai. Tela hi ona whakariie, o laua Kingi nei, ko Halana, e mea ana hoki a Halana he Atua ia. Ko tenei, e hoa e Kawana, whakarongo mai koe ki taku kupu. Ki le pokanoa teiahi ki loku pi hi kainga me kawe atu ki nga kai whakawa. Ko taku tena e pai ai, me whaikawa i oku taonga katoa, ahakoa Maori, I ahakoa Pakeha, ka whakawakia kaioaiia. Heoiano taku kupu ki a koe. Na Moihi Kupe. Ki a Kawana Paraone.
Na Tuhourangi. Akarana, T ,-. , rr Huraed6, 1860. 11l a le Kawana. E hoa,—Tenei nga wbakaaro o tenei iwi O t Tuhourangi ka korerolia atu ki a ko? Nau i mea kia korerolia nga wbakaaro kuii me nga whakaaro pai. % Te tuatahi: ko te awangawanga ki ta korua raruraru ko Wiremu Kingi. E mea ana matou i be te hohorotanga o te pa nga o to wbiu ki a Wiremu Ko te he kihai i rile ki ta Paora ki a Timoti—te'/o nga upoko le rua o nga rarangi—"Kia riri, kia wbakawa, kia tohe kite manawanuilanga katoa, kite whakaako." Mei wbiua e koe ki tenei kupu, kua marama katoa, iatemea he tamaili ia, he malua koe, he kai whakamarama ite ture ote tinana. Ko lenei, e tino hiahia ana matou kia houhia ta korua rongo ko Wiremu Kingi. Kite mana i a koe tenei kupu rongo-mau ka mana hoki i nga tangata e raruraru ana i roto i tenei he, ka tain katoa nga whakaaro kite ture kotahr. Heoi tera whakaaro mete awangawanga. ° Te tuarua: ko ta malou whakaaro mo te Kingi Maori. Ekore matou e pai, no le mea he take kore. E hara io matou tupuna temahi Kingi, nakonei i kuware ai matou ki taua main pokanoa. Ko ta matou lino whakaaro nio tera mahi, he whakakabore kia mulu. Te take e mum ai, me kali nga huarahi taonga, e mulu ai lena Kingi. Ki te pma mal nga kau, nga wili, nga poaka, nga mea katoa t kaua e langohia, ke? puta te moni e kawea ana hei whakanui iio ratou tenei, me waiho ratou kia rawakore 'ana. IN a, ko tenei, man tenei e whakatakolo ki nga taone, ki nga Pakeha e noho takitahi ana i waenga i nga iwi Maoii. Telabi hoki whainamaiia nga iwi Maori kua kuinitia kia mataii ai nga Pakeha i te haerenga mai ki te boko i a ratou mea. Kite rite mai lenei i a koe—enei kupu a matou—ekore e wheau ka memeha taua Kingi Maori. Heoi lera re tuatoru: tenei a matou whakaaro ka korerotia alu nei ki a koe. Te tuaiahi, ko te whakapono, nau i homai ki a matou tangohia nuitia ana e malou; no te mea kua kite matou i tona pai, mete oranga ote wairua mete tinana i roto i a Ihu Karaiti to tatou Ariki. Te tuarua, na te Rongo-pai hoki i tuhonohonoa ai nga iwi katoa kite ngakau lahi, kite whakaaro tahi. A umri
1110 ko te lure o te Kuini, pai lonu matou. Nga take i pai ai, be mutunga no nga raruraru o te tinana, kua waiho ma te ture e whakaalea nga he. Kia kile ibo koe i nga tohu oto matou urunga kite kuinitanga, koia enei, ko te noboanga o tenei iwi ki raro ki te.karauna o te Kuini, ko te aranga akeo te kai whakawa i waenganui i a matou, me te runanga hoki hei pupuri i nga tikanga o te ture kia kore ai e he a mua atu, kia waiho ai nga he e takoto mai nei, raa te ture tenaeiitiro, kia laiuai nga whakaaro ki nga mea ote Wairua. Ka mutu a matou kupu whakahoki mo au kupu i te nupepa nei. . Na Tuhwrangj. Ki a Kawana Paraone. Na Ngaitcrangi. Kohiraarama, Hurae 16, 1860. E hoa, e te Kawana, — Tena koe! Whakarongo mai! Ko o matou whakaaro i roto i o matou ngakau mo enei ture kua korerotia. Kaore rawa matou i kite he i a te Kuini, i a koe, e te Kawana ; koia matou ka tomo atu nei ki a koe hei matua mo matou. No te mea hoki, " Kotabi hoki te Atua, kotahi te takawaenga o te Atua onga tangata, ko te tangata, ko Karaili Ihu,"—lTimoti 2, 5. Koia matou iwhakaaro ai i roto i o matou ngakau, e rua enei iwi e noho nei i Niu Tireni, he Pakeba he Maori, a, na te lure i whakakotabi; a, kua kotabi inaianei. Ko ta matou i pai ai ko te Kawanatanga, ko te homailanga i te ture mo nga he nui, whenua, kohuru tangata; mo nga he ili, tona kai whiu ko te lure. Ka maiapopore maiou ki enei lure, u tonu matou; inahoki te kupu i a Matin 3, 5, "E hariana te hunga rangimarie, ma ratou hoki e noho te whenua." Heoli tera kupu. Ko tenei, e Kawana, kia rongo mai koutou ko to runanga ! Kimi noa matou i le tahi kupu hei pehi mo te Kingi nei e hoki ai ki raro, kihai rawa i kitea. Ko te lake i kore ai e kitea, i hokoa e ia le ingoa laumarutanga ole Kuini ki le ingoa Kingi Maori; na, heoi te mea i kitea e matou hei pehi mo te Kingi Maori nei, me whakaitiili e laiou. Kaua rawa e whakawhawhailia, no le mea hoki kua uru
katoa nga rangatira Maori ki a koe, e te Kawana. Na, heoi te mei i kilea e malou, ko tetahi mohiotanga hoki o matou, e kore e tnpu taua Kingi, i te hua kore, inahoki te kopu i a Maiiu 7, \Q, "Ma o ratou hua ka kitea ai." Heoi tera kupu. Ko lenei, e hoa, e te Kawana. Ko nga pakanga ki Tauranga erua, ko tetahi he whenua, ko tetahi he rapu utu mo nga iangnta i mate i a matou i tenei wa nei ano, i a Pepuere. Heoi, kei te pupuru matou inaianei i runga ite lure. E Kore matou e huna am ki a koutou, no le mea ka pin koki tatou, ara, ki to tatou Kuini atawhai. Tenei hoki tetahi: ko to matou whenua ko Tauranga, be iwi ke i mua, i a Ranginui. I whawhaitia e o matou lupuna, a riro ana i a ratou, ka tupu nga uri ka waiho iho ki a ratou, a, tae mai ana ki a matou i naianei. Ko nga momo whakaururu e tone ana kia hoki ki a ratou, 3, e kore e lika, no le mea hoki he toa no matou, kaore ano toku mana i hoki ki raro i tenei whenua. Heoi ten a kupu. Tenei ano ta matou i whakaaro ai i roto i o matou ngakau mo nga rilenga o Waitangi. Koia na ano te tikanga, ma taua ritenga hoki ka tupu ai he painga mo eraei ritenga kua korerotia nei e tatou. Ae, ka wbakaae pono matou ki aia te mana, ara, ki a te Kuini, bei lirotiro mo enei iwi erua,' mo te Pakeha, mo te Maori. Ae, ka phi atu matou ki a koe e te Kuini, e te Kawana ; no te mea hoki kahore he mana hei pehi mo te Kuini, no te mea kua kotabi nei tatou inaianei. E hoa, ete Kawana. Kia atawhai ki o tamariki Maori, Pakeha. Ko nga whakaaroaronga i roio i o matou ngakau, ara, kia tupu he painga ki Niu Tireni. Heoiano ta matou kupu ki a koutou, e te Kuiui, e te Kawanalanga. Na Tojiika Te Mutu, Na Wiremu Patene Whitirangi, Na Hamiora Matenga Tu, Na Hamuef.a Te Paki. Art Ngatiawa (o Te Awa-o-te-AtuaJ. Kohimarama, Hurae 14, 1860. E pa, e le Kawana,— Tena koe! Kua tae mai ahau ki Akarana nei, kua kite nei ahau i a koe, kua rongo nei ahau i o korero ano. E pa, ka nui te pai o taku whakaaro ake. Heoi, e pa, ka nui te bari o toku whakaaro ki cnci tikanga au. Ara, e pa, kotabi te he—ko enei take etu
mai nei. ko Taranaki, ko la Waikato mabi. No reira ka ahua raruraru te whakaaro, ta te mea he Maori ahau. Na, mo la Waikato mabi: mehemea i penei 10 likanga i mua kua kore e lu tenei mea a Waikato ; na le kore tikanga aii mo nga raruraru Maori ake i rapu ai eiabi o nga iwi Maori i tenei likanga Kingi, bei whakariterite i nga raruraru Maori, i runga i o ratou whenua, i o ratou mea kaioa. Na, kia rongo mai koe, kaore ano au kia uru ki roto ki a koe, kaore ano hoki au kia uru kite Kingi, i tahaki tonu au e lu ana. Engari ka tabi au ka whakaaro kite tomo atu ki a koe, me aku mea katoa, na te mea, ka tabi ano au ka rongo i tou ingoa—no naianei tonu. Heoiano aku whakaaro, he whakapai, he whakaiika ki o korero. Heoi ano. Naku, na to hoa, Na Te Makarini, (o Ngatiawa,) . Te Awa-o-te-Atua . Na T§ Tawera. Hurae 15, 1860. (Rarangi) 6. Ae, kaore e huna e matou nga mea kino, me ke mea ka kitea e malou. Na, wbakarongo mai ki laku korero atu ki a koulou. Ka taea ano e koutou, no te mea he iwi matau koutou kite rapu tikanga mo a matou be ka lukua alu nei kite ture ale Kuini—to taua Kuini. Na, wbakarongo ! E pai ana abau kia liakina aku taonga, aku whenua, e te ture o to tatou Kuini, mo te tangata mabi he kia whiua; abakoa pononga, ahakoa rangalira, ka tukua alu ki a koutou, nona i mabi he; mo te tangata taulohetohe kia whakarilea paitia, kia rile ai kite ture o lo tatou Ariki ile Rangi. Na, lenei leiabi: kaua e noho ki le riri, engari kia nianawanui. Kei hohoro kite whawhai. Waiho Waikato i kona mea noa ai, he kuaretanga no te whakaaro, i whakaaro kingi ai mo ratou bei tango i te maru ote Kuini. Na, tenei teiabi: kaua e whakataria le whawhakaaro kei waiUo hei lake be ki a tatou. Wbakarongo mai! E mea ana toku whakaaro, ka tika tou tupalo ki a koe, no te mea he takabi i tou mana. E pa, tena koutou, tc matua o nga tauiwi o lenei motu, le imilua e nga pani, o nga pouaru,
o nga turoro, o nga tamariki Maori, Pakeha! (Rarangi) 10. Ae. ka tika tau whakaaro, ka whakaae ahau ki to korero pai ki o tamariki kua motubia atu na mon, kua honoa atu ki to Ingarani ritenga, kia waiho ko le maru o te Kuini ki runga i a matou mau ai ake ake, amene! (Rarangi) il. Kua koa au kia hoki mai loku whenua ki ahau. Ae. Kua lae au ki te whare wbakawa ki le rapu tika.nga mo toku kaipuke, imua, i te tau 1859, no reira ka kite ahau i ale ture mahi. E pai ana ano kia piri matou kite Kuini hei malua mo matou mo ake tonu atu. To latou lumuaki, ko nga Pakeha ka honoa ki nga Maori—ka honoa kite oriwa pai. Na, lenei ano le kupu: ki Niu Tirani, a mepehi i ona kuareianga. Na, lenei ano lelahi kupu: no nga Pakeha te liara nui hoki—te kupu penei o nga Pakeha, "nokuru te Maori, haere ki waho." Kei waho ano e haere noa atu ana, he kanga noa mai ki le tangata. Ko aua ture ano nga lure kino o nga Pakeha e noho nei tatou i to lalou kainga. Ko te lini noa iho o nga hara ote Pakeha, ole Maori; na konei ihe ai nga whakaaro, ka rere ke o matou, ka rere ke o koutou na whakaaro, wehe ke atu ana lo koulou, wehe ke mai ana to matou. He kupu no to tatou Malua i te Rangi, "He langi nui taku tangi, ko te mamae hoki kei loku ngakau e kore e mutumulu." Na, he whaki hara lenei naku ki a koe: ko te hara kohuru, ko te hara tango whenua, ko te hara puremu, ko te hara kanga, ko le hara mamingn, ko fe hara tautohetohe, ko te hara whakahibi, ko te hara mauahara, tahae, ko te hara makulu, ko tehara taunu, ko le hara riri, ko le hara korero leka, ko te hara whakatoi. Heoi ano, ka mutu. Na, e kore matou e mohio ki le rapu i au whakaaro i korero mai nei ki a malou, no te mea he hnnga kuare matou kite rapu whakaaro i o koutou lure, i o koutou ritenga pai, e lu nei i Akarana. Na, whakarongo mai kilo kupu o te Atua, "Hohoro te holiou i te rongo ki lou hoa whawhai i a korua ano i le huarahi." Na, tenei hoki tetahi kupu ki a koe: kahore au i kite i te he i a koe, i o korero i tuhituhi mai nei ki a matou i to pukapuka. Heoi ano aku whakaaro, kua pau. Na Tamati Hapjmana, No Tapuika, no Te Tawera, Tamaili ki a Te Rongoto^-
Na Ngatimahanga. Wanganui, [ara, Kohimarama,] Hurae, J 860. E hoa e te Kawana,— Tenara koe! E nga rangatira e tuku ana i te aroha ki nga iwi kaloa, tena koutou katoa! Tenei ano aku whakaaro kua puakina ki nga iwi katoa i runga, i raro, mo nga hara hoki ote iwi e rapu ana kite he. He mea atu tenei naku ki a koe kia mau te pupuri i te kupu a to boa, a Potatau, kia mau ki le alawbai. Koia au i mea ai ki a koe, kia kaha kite pehi i nga kino ate iwi, kia puta ai teharinga ki roto kite whakaaro oia iwi oia iwi, kia rile ai ki tale Karaipilure e ki ana, "Arohaina atu o koutou hoa taia, ano ko koe." Tenei ano hoki letahi o kau whakaaro. E rite ana kite tio e piii ana kite toka kobatu i waengamoana ; ahakoa pakia e te ngaru e kore e laka i taua toka kohatu. Te tikanga o tenei toka, ko te Kuihi, te tikanga ole tio, ko nga langaia e noho ana ki Wbaingaroa, ki Aoiea. Heoi ano. Na Te Waka Te Ruki. Ki a Kawana raua ko Te Makarini, ko Te Mele. Na Ngaliwhatua . No. \. Orakei, Hurae 17,1860. E hoa, e te Kawana Paraone, — Kia rongo mai koe i la matou nei kupu, ita maiou nei likanga; he tikanga lawhito, be likanga pumau no Kawana Hopihona tuku iho ki a koe, i naianei, piri tonu ki a koe, ki to te Kuini mana. Kei ki koe, kei le pupuri maiou i nga likanga o Niu Tirani, kahore, ta te mea ko koe, na matou koe i karanga hei iwi nui ki to matou whenua ki Waiiemata, hei matua mo matou, ko maiou hei tamaiti ki a koe, ko matou ko to lino iwi, ko tetahi wahi o te iwi kotahi e lirohia rnai nei ete Kuini; koia ra tenei, ta maiou nei likanga, e kore e rere ke i lau likanga. la le mea he taone kotahi. Ko nga he o konei o nga Maori ma le lure ano e whiu ; koia matou e tino tohe atu nei ki a koe i tau kupu i te 43 o nga rarangi o lau nupepa, na te mohio kore o nga langaia Maori kite korero Pakeha te uru ai ki roto ki ou runanga whakatakoto tikanga ino te Maori, mo le Pakeha. Kia rongo mai koe! He aha j koa te mohio kore noa ai kite reo Pakeha, Jme luku atu ano ou hoa, nga rangatira j Maori, kiourunanga; he tokomaha nei hoki 1 o matou hoa Pakeha, hei whakamaori mai i ; nga korero ole runanga. Ma konei lalou ka
kotahi ai ture, kotahi ai tikanga, mo te Maori, mo te Pakeha; la te mea he iwi nui te Maori, he maha ana tikanga. kato. w tefni 1 te he. Imua, kua korero atu matou ki a koe i te limatanga, ka whakaturia he Kingi, ko Potatau, mea mai ana koe, e kore koe e whakapono, he mahi tamariki, erangi mei whakaae katoa tenei motu, katahi koe ka whakapono. Ka hoki koe ki tawahi, kua kapi tenei mom ite ngaro. Ko to he tenei. Mei tineia ano i mua kua kore noa iho inaianei. E hoa, hei aba atu ma tatou taua tikanga whakahihi? Me whakahawe e tatou, me whakakahore noa iho e tatou taua tikanga; erangi mei nui nga iwi ki tera tikanga pokanoa ka whakaaro ai tatou ki tenei mea tekateka. 5. Tenei ano tenei: he kupu patai atu ki a koe. Nawai ra tatou i wehewehe, te Maori mete Pakeha? Na te Maori ranei, na te Pakeha ranei? Ki a matou, nan, la te mea, ko o runanga hei hanga lure mo te langata, mo nga mea e puhia nei kite manu, e kainga nei ete mangai ote langata. Kia rongo mai koe! Ko enei mea, me waiho atu i lawahi. Kahore te langata Maori me le Pakeha e wehi ana i te lure. Kei te hoko pu, paura, te Maori mete Pakeha inaianei. Kei te kai waipiro te Maori inaianei, e kore e wehi kite lure; erangi kaua enei mea e waiho ki konei ki to latou molu ki Niu Tirani, kei waiho hei take wehewehe i a latou. 4. Tenei ano tenei kupu tono atu ki a koe mo elahi pukapuka Karauna Karati kia tukua mai e koe ki a matou, ki nga Maori; ahakoa no matou ano te whenua, kua uru nei hoki matou ki raro ki ou pakau, kua wbakakotahitia le tikanga kotahi. Kite kore koe e homai Karati, he tikanga wehewehe ano tenei mo tatou-—mo te Maori, mo te Pakeha. 5. Tenei ano telahi: ko nga whenua kaua e hokoa noalia ; me ruri marire e nga kai ■ ruri ate ture. Kia toru marama whaka i-
lenga ki nga Pakeha, ki nga Maori, ka hoko ai i taua whenua. Ko te hunga e boko whenua ana, ma ratou ano e whakatika nga rohe. Ka oti le ruri nga whenua, me nga whakakitenga o te whenua i roto o te nupepa, mau, ma te Kawana e homai te pukapuka kia hokoa aua whenua ; ka riro ma; taua pukapuka i a matou ka tahi maiou ka hoko noa atu i te whenua, me le wili, me to riwai e hokoa noalia nei e matou, kia rite tahi kite Pakeha, kia kotahi lure hei whakatika i le Maori i le Pakeha, kia rite ai ki te Pakeha e hoko nei kiteiahi ki lelahi i on& whenua. 6. Tenei ano letahi kupu ki a koe, nvc tau kupu i ki nei ki to puta mai lelahi h-* kc kite whawhai mai ki a latou, mau ar.n.ko e whawhai atu. Kia rongo mai koe! Ki le poka mai telahi iwi ki ic whawhai ki to latou laonc, me mate matou me koutou, ta <;c mea kua mohio matou i naianei, i murl i v. matou i haere nei kite hohou rongo ki aTe Tirarau, ka ki Waikafo kia patua tenei izauc. Na le kaha 0 Potatau kite riri i ona i\v: kalahi ka rongo. Ko to ratou riringa, mo t:s ratou tikanga kahore nei i puta, ko lo ratou haercnga ki le whakauru i a Te RangUake, hei whawhai mai ki le Kuini. 7. Tenei letahi, mo nga he'ote Maori. Kc lake whawhai le whenua. Mau, ma nga rangatira Maori, e whakarite. Ko nga koii«nia te Maori ki a. ia Maori ano, me whaka: ito ano koe i lena, penei me enei kohuru kua mahue ake nei kahore nei i whakaritea. He he ano kei te wahine: me mahi ano tena i utioii. Kei ki koutou mamalouanakee mahi. ekore e lika, erangi ma tatou tahi. lieoiano, na maiou, nao hoa aroha, na te runanga 2 noho nei kLOrakei, Akarana. Na Paora Tciiaere, " Te Keene, " Mor, ' : Te Rewett, " Te Wiremu, " REIIIAN A, v " Te Keepa, " Eucera, " Te Hapimana. " Maaka, " Taark, " HUM 4, '' Paramena,
" Paora Kawharu, " Te Karu, " Arama Karaka, '' Te Wirihana, •' TAUTARf, '* Te Warena. Na Ngatiwhatua. No. 2. Orakei, Akarana, r , T , Hurae 17, JS6O. ii noa, e [c kawana,— Tona koe! Tcnei laku wliakaaro mo tenei huihui kua karangatia nei e koe kia huibui roai kite rapu likanga e pai ai, e lupu lain* ai nga iwi e rua e noho nei i Niu lireni. He whakaalu atu lenei naku i laku i mohio ai. I nga ra o mua i noho kurarurani lenei iwi te tangata Maori: te taenia mai o nga mibiuare ka eke tenei iwi & te Maori ki nmga ki lenei vvaka kite wbakapor.o; muri ibo ka tae mai te lure o Ingram ka wbakapiritia hci rauawa mo te whafcapono.- E rua enei, he pai anake ki toku wliakaaro. Kapu ake ahau inaianei ko nga laka me nga ankaba,ara, ko te aroha mete koiabiianga o enei iwi e ma. Ko telab? wain kua rile, ko telabi wahi kabore ano. laku e mea nei kabore an 0 , ko te pu ko te paura, e pnru ana ki nga Maori e luwhera ana ki nga Pakeha ; olira ehara tenei i te whakawa naku i a koe, e mohio ana hoki ahau ki lau wliakaaro mo taua mea Telabi mea, ko nga whenua a nga Maori kabore nei ano i bokona kite Kawana. Kua rapu ahau i tcnei kupu i tetuaonoo nga nama o te nupepa [a te Kawana] mo te taonga ote tangata kia tiakina paiiia. Ki toku wliakaaro ko e-.abi o nga oneoi.epera e taea te hoatu ki a koe kia tiakina, ko ctabi ekore e laea. lleoi, me waihoanb i ta tena iwi, i la tena iwi, i paiai, i la ia langata ranei i pai ai; olna e kue ana ahau e kore e oli nga oneone o nga Maori i tenei wbakaaro. Kite mea hoki ka hokona aiu kite Kawanatanga e kore e taea e malou te boko, kia hoki mai ano ki a matou. Ko nga vahi whenua e whakahokia mai ana e te Kawanalanga ki nga Maori e nro ana i nga rangaiira anake, ko nga tutua ka naereere noa, ka kore he mahinga'kai. Ki te mea ranei ma ia langata ma ia taneaia e tiaki tona whenua e kore ano e mau, ka bokona e nga rangaiira. E kore ia e kafaa kite pupun ite wehi i nga rangaiira. E kore ano hoki e ahei kia hokona ki nga moai ulu whenua tetahi atu whenua, kei rere mai ano te nuinga ki runga kite wabi i hokona houiia, haunga ia nga whenua i wtaa-
kaaetia likatia ki a koe. ; Kuia ahait. ka mea nei ki a koe, me waHio te tangata e wbakaluria nei e Waikato, hei hoa mo nga luiiia, kei mate i le whakaaro apo o etahi o nga rangatira o toku iwi aao ia, o Waikato. Taku e mohio ake nei, kia ora tahi ai te rangatira mete tutua; otiia kaua e whakaaelia e koe, kaua ano hoki e pehia : mo le he rawa ake, kihai i whakaaetia; mo te tika rawa ake, kihai i whakahengia. E mea ana hoki toku whakaaro kuare, e pai ana lotahi wahi ote mahi e mahia nei e Witikaio. Te lake i mca ai ahau, he pai, ko nga tikanga I whakatakolom e Potalau. Mate am ia, ko le kupu e ora ana, " Kia mail ki le whakapo'no, kite lure, ki le aroha: hei aha le aha, hei aha te aha?" Ko te ohaaki tenel i vvaiho ihoe Potatau, " Emuri,kia atawhai kite kirhna, ki le kiri mangu." E hara i te mea ko te kupu anake i whakapuakina kamia, engari kua mahia ano hoki, kua rangoua e te taringa, kua kitea e te kanobi. Ko nga mea hokohoko e kawea mai ana ki nga taone boko ai ki o ratou hoa Pakeha, pera lonu ano mete ritenga o mua atu ote whakaluranga Kingi. 1 nga ra hoki o Maehe pea, o Aperira ranei, i le tau 1860, i m- n a etahi o Waikato kia likina mai a Akarana nei kia patua, otira i whakahengia la ratou, tikanga e Potatau, e te tokomaha hoki o nga rangatira o Waikato; no reira haere ana ana tangala ki Taranaki whawhai mai yi ki nga hoia a te Kuini, vvhakapekangia ana e ratou, he arahi i a Ngatiruanui kei patua ete Pakeha ki tona wahi; na raiou hoki taua korero horihori i rongo ra koe, kei Parininihi a Ihaia ratou ko nga Pakeha e whanga mai ana i a Ngatiruanui. Otira i tupato a Potatau kei noho alu taua iwi i Taranaki whawhai mai ai kite Kuini, ka maro kite huarahi, ka tonoaatu a Rewi hei kai arahi. Te taenga ki Parininihi ka meinga e Rewi kia waiholia nga pu i reira, kia haere kau noa atu, kihai i rongo; no reira, hoki mai ana a Rewi. *• Ko te tikanga a Waikato i whakapuakina nuilia i Paelai, a i whakaotia kite runanga nui i Ngaruawahia, he penei, ko te Kingi Maori mete tohu o laua Kingi, ara mete kara, me in ki runga ki nga kupu i whakapuakia ra e Polatau i te hui ki Waikato, hei whakaputa i te pai ki iig* wahi kaloa o Niu Tireni. Ko te pai tenei i whiriwhiriu e ratou, konga whawhai ki etahi wahio le mom nei, manga minita, ma nga rangatira Maori,
Pakeha hoki, kahore nei i tata ki taua he, e tiki, e whakarite, e pehi hoki, no te mea e pawerawera ana te ngakau o taua bunga e whawhai ra, e kore e tukua te tika kia pula. Ko te taba ki a koe kihai i taea te whakarile, mau ano e whakaatu ki o hoa Maori. Ueoi, kei te talari a Waikato i naianei ki telahi kupu i a koe kia haere kite litiro i te oneone o Wirenui Kingi, no te mea e kore e taea te whakapono nga korero e rua. Ko nga Pakeha e mea ana no Te Teira anake te whenua, ko nga Maori e mea ana no Wiremu Kingi tetahi wahi: no reira i meatia ai me lono etahi tangaia pono, Pakeha, Maori, kite titiro. Heoiano. Na o hou, Na Te Retimana Te Mania, Wiremu Hopihana Te Karore. Na Ngatitoa. No. \. Kohimarama, Hurae 20, iB6O. E laku malua aroha, e Kawana Koa Paraone.. — Ka tahi nei au ka ora ake i te mate nei. Ka mahara au kia lubitubi pukapuka atu ki a koe, liei whakamoemiti atu makn ki a koe, Ki laku Ariki, mo le marama o nga kupu o tau pukapuka i panuitia ra ki a malou i te 10 o nga ra o Hurae, i te tau 1860. Marama katoa o kupu ki laku whakaaro, me laku korero i taua pukapuka. Kei te nui taku pouri me ka tupu ake tcnei ingoa pokanoa i rnuga atu o Akarana, otira me tami haere kia ngaro wbakarerc atu tenei ingoa tutua i runga i tenei mom. Kahore hoki e taea e au te whakaputakei nga kupu ahuarekareka nui ki toku ngakau mo te aroha mau tonu o te Kuini ki tona iwi Maori, haunga te iwi e whawhai niai nei ki a te Kuini i Taranaki ; otira ko nga lamariki e noho tonu nei ki raro ile mana ole Kuini o Ingarani, o Niu Tireni hold. Ka marama hoki to kupu kia whakaaetia mai e koe o matou wbenua kia ruritia'i ruriga i ngaiikanga marama o Ingarani. Ka koa matou mo tenei, ka tahi ka marama. Kabore he kupu whakahe a te runanga nei rnou mo runga x te pakanga a Wiremu Kingi e whawhai mai nei ki a le Kuini. Kjaa marama katoa hoki nga tikanga i te whakahaerenga mai a Makarini i
nga tikanga o laua kainga, o Taranaki. Katahi nei ka mohio te ruiiariga nei na Wiremu Kingi ano tana he kite whakaiupu whawhai mai ki a te Kuioi. Na to pononga ili, Na Tamihana Te Rauparaha. Ki a Kawana Koa Paraone, Kei Akarana. Na Ngatitoa. No. 2. Kohimarama, Hurae2o, iB6O. Ko aku whakaaro lenei hei korero rnaku kite Runanga Maori i Kohimarama. i. Te putake nui i hua ai nga pakanga ki nga iwi Maori o te motu nei, he oneone: nga pulake i ngaro ai nga tangata Maori i a ratou ano te patu, te kohuru. Me whakaae mai a le Kawana kia whakakahorelia aua pakangai roto i nga langata Maori, i lenei takiwa, ka tu nei tenei runanga hei marama mo nga iwi erua, mo te Pakeha mo le tangala Maori. Ko tenei runanga hei kai powiri i nga iwi e haere he ana i nga rilenga tawhito ole Maori, kia hoki mai ki le huarahi pai, ki ta te Kawana i whakarite nei hei painga mo nga tangata Maori o Niu Tirani, kia aroha tonu ai nga iwi e rua, le Pakeha mete langata Maori. Kotahi tonu te Kuini hei matua mo enei iwi e rua, e whakatuakana nei te Pakeha kite Maori, mete Maori hei leina ki nga Pakeha ; koia ra tenei ko te runanga nei. Ka pula ake nei le maramatanga ite pai, mehemea ko Kopu e marama nei i te pai. 2. Ko nga likanga mo nga whenua me ka hokona aiu e nga tangala Maori ki le Kawanalanga inaianei i runga i tenei runanga ka whakarilea nei. Me kowiti e le Kawana tetahi Pakeha rangaiira. me tetahi rangatira Maori hei hoa mo taua Pakeha, hei whakahaere i nga likanga mo nga whenua e hokona e nga tangata Maori ki le Kawanalanga. Ko raiou hei kai titiro, hei kai hoko, hei kai whakamarama, ka tahi pea ka marama ki laku whakaaro nga likanga mo nga whenua e hokona ana ki le Kawanalanga. 5. Ki le utua ano etahi o nga whenua ki te Kawanalanga, me ata whakarite marire tetahi pihi whenua hei oranga mo nga Maori rawakore o nga tangata Maori. Ma te Kawana ano e whakarite tetahi Pakeha, me tetahi rangaiira Maori, hei kai-tiaki mo aua whenua whakatapu, hei kai whakahaere hoki, kia marama ai le noho a nga tangata
i runga i laua pihi whenua, kei laupatupam me nga Maori o mua; ki taku whakaaro, ka tahi pea ka marama uga whenua rahui.' 4. No te mea, e kore aua tangata e kaha kite hoko whenua ite Kawanatan«a i le kore o ralou moni hei utu whenua °mo ratou. 5. Ko nga moni e riro mai ana i te uiunga atu ote whenua kite Kawanatanga ka luhatuhama ki nga langaia no ratou ake laua wahi. E rua rau nga tangata, ko te rangatira kia (2J.) rua pauna mona; ko te tangata iti iho i le rangatira, kia kotahi pauna; ko te tangala i raro rawa i tetahi rangatira, kia lekau hereni mona. No konei i kore ai e kaha nga tangata Maori kite hoko whenua, ki nga whenua o te Kawanatanga, he kore e wbiwhi nui kite moni Mehemea i torn tekau pauna i te tangata kotahi, i rua tekau ranei, kua taea te hoko elahi whenua Pakeha. 6. Ko tetahi tikanga aku i whakaaro ai mo etahi tikanga ano mo o matou whenua kia wehea mai ano etahi wahi, hei wahi whakatapu mo matou ano, mo nga tangata Maori. Kite pai ate Kawana kia reiia atu kite Pakeha; ko nga mom o laua wahi hei moni mo nga wkare-karakia, mo n«a mira, mo te takuta, me nga rongoa Uokt; me etahi atu malii o nga taone Maori; mo nga huarahi hoki kia whakapaia, kia rile ki nga huarahi Pakeha; hei moni aroha alu hoki ki nga manuhiri Maori. 7. Ko nga ture mo nga tangala e ki ana he tohunga makuln. Kaua e palua le tangala kite koburu i a ia. Ma te Kawana e nri atu nga tangala e mau ana kite whakapono ki aua makulu. Ki le kaha rawa le tohe o laua tangala ki le whakapononga i taua makutu, me tono kite Kai-whakawa, kia aia kimihia te tika mete he ole mah'i Maori, kia whakakahoretia rawatia atu laua mea kuare. 8. Ko tetahi, kia whakaae mai a te Kawana ki tetahi oranga mo nga minita Maori. Kia rima nga rau eka.i roto ano i nga whenua o nga tangala Maori, me tetahi wahi whenua hoki, hei turangakura mo nga tamariki mo nga whare karakia Maori hoki. ' Kite mea ka rite laua whenua hei oranga mo nga minila Maori, ka rautu le kohikohi moni a nga tangata Maori ma a ratou minita, ka waiho rna taua whenua e whangai nga minita i nga tau kaioa. Ma te Kawana e whakaae mai tenei e lika ai. Noku nga whakaaro nei, No Tahihana Te Rauparaha.
Na Ngatitama. E hoa, e Te Makarini,— Kahore aku whakahe mo a te Kawana kupu. E mea ana ahau he lika tonu ana korero. Kahore ano hoki e taea e matou te Hurihuri, te whakahe raoei. Tenei te mea e wnakaaro nei, kahore ano au i rongo ki etahi kupu pai a nga rangaiira katoa i karangatia nei e korua ko Kawana. Tenei taku kupu kia rongo mai korua. Te rilenga e pai ai au, kia puta ta korua kupu akiaki ki nsa tangata i waiho nei e korua hei kai whakahaere tikanga, kia whakamaharahara tonu korua i nga tau, i nga marama ranei, kei kuare tonu ratou, kia kaha ai hoki la ratou whai atu i muri i o ratou tuakana Pakeha ; aua ano hoki ratou e whakaououtia e korua! engari kia tokomaha ano ratou, kia ai te mangai o tenei o tera ranei, hei whakakahanio ta raiou mahi; penei ka riro mai nga langaia ki roto ki ou painga. Ete Kawana! Ko taku tenei e pai nei kia hanga tetahi rilenga mo toku kainga.-I limala atu i Whakatu tae noa rano ki Aorere. E mea ana hoki au kia puia hohoro akei a korua elahi kupu whakamahara moku i roto i nga lau, i nga marama ranei, kei mahi roa ahau ko ahau anake, a wareware noa iho ahau. Kite noho tona kai-whakakaha, e kore ano hoki ia e mangere. Heotiano. Na Wiremu Te Puoho. Na Ngaliraultawa. [Kohimarama,] Olaki [ko tona kainga]. E hoa, etc Kawana,— Kei le whakapai am ahau ki a te Kuini mo le pulanga mai o tona aroha, kite tuku mai i ana minila, i ana pihopa, hei whakaora i te molu nei. Rokohanga mai le tangata Maori e tahuri ana kite kai ia ia ano, na te whakapono i ora ai. Heoii ano lena. E hoa, e te Kawana, kahore ahau e whakahe atu ki au korero, la te mea kua rongo kite tika oau korero; ko te tika tenei, ka maha nga ulunga o taua whenua; ko tenei, kei le tangala Maori te he. He kupu atu ano lenei naku ki a koe, kia lukua ake tetahi kai ruri mo o matou whenua, kia kore ai he lautohe i a matou. •• He kupu ano tenei naku ki a koe mo te kara. Kite puta he whakatakariri mou ka tonoa ake pea e koe nga hoia, ka mea hoki koe ki a au hei hoia: kaore ahau e pai, ta te mea na le wehi hoki ki taua mahi i ahu mai ai ki a koe. Ki le whakangakau-kore koe ki taua kara, whakaritea he Pirihi hei liaki mo nga toa i Olaki. He kupu ano tenei naku mo nga mea ole tinanu—kia lukua mai te hoia, te
paura, lekiepa. ; ?He kupu ano tenei ki a koe, ete Kawana, otira ki au kai ruri. He whakabe tenei na\u ki nga kai hoko whenua; ko te he tenei, kua whakaae koutou kite tika o ta matou paunatanga i nga witi, i nga taewa, i nga mea katoa. No ta matou lohenga atu kia paunatia le whenua, kahore nga kai hoko whenua e pai. Ko tenei to koutou he, e tanu ana ano koutou i o matou kanohi kite ritenga ole whenua. Ko tera korero au i telualahi, ira, hewhakaatu naku i le manawanui a Ngaliraukawa i nga whawhai i Wairau, i te hopuranga o Te Rauparaha, i nga lohenga tangata o Ngaliapa, o Te Raneiri,— ko nga iwi lenei e lahuri ana mai kite whakataratara; kahore a Ngaliraukawa i pai ki ta ratou mahi. Heotiano enei whakaaro. Na Te Moroati KmaroAv Na Watiaanui. *mrm nuiw,, t -«ir» Kohimarama, Hurae 16, 186(L E te Kawana,Tena koe. Ko a matou kupu tenei ki waenganui o tenei komiti, he whakakotahi i nga iwi Maori me nga Pakeha. Kaore hoki he putanga ketanga. Kei le mohio ano koe, e te Kawana, ko te whakapono le tino lumautanga o nga mea katoa. Kite mohio au kite likanga ote whakapono ka ora ite whakapono, kite mobio hoki matou kite likanga o nga lure e ora i nga lure. E laea e te whakapono te whakaora i a matou, e taea ano ete lure te whakaora i a matou. Kei maumau whakahua noa i enei mea. Ko la matou, ko letureheirangatira mo te langaia ile oranga. Kia rongo mai koe. Kua lalii maro le whakapono, mete lure, kua kapea ki muri. Tenei hoki tetahi kupu, «' Ko ia ka pa nei le ringa ki le parau, ka tahuri ki muri e kore e pai mo te rangatiraianga ote Rangi." Kahore matou ite kite whakaaro: ahakoa whangai i ki o matou mangai e kore matou e kai. Ko la matou ti« kanga he whakakotahi. Ko nga mahi tika ko nga mahi pai, te pakiaka pupuri i te ngakau tahi. Ko tetahi, he ngakau whakaili, be ngakau whakatupapaku i roto i a te Kuini. E Kawana, kolahi tonu te mea e hapa ai koe i a matou, ko o matou wahi whenua i toe ki a maiou,—e kore tena e whakaaelia e maiou. Kua rite hoki a tatou whenua i hoko ai i mua, kaore he raruraru, kaore he aha. E hara ite mea hei aha ranei, he tohu ano mo a matou tamariki, mo a mua. Mc luku atu ano ki le Kawanatanga kia roberohea, kia tika ai te tuhanga ki nga whanattnga. Ko a matou whakaaro tenei kahore
matou i te nobo i runga i te tikanga o nga tupuna, kei wbakaitia matou e te Atua. Kahore matou i runga i te tikanga wbakaliihi nei, penei me etahi iwi, kahore. Ete Kawana. hohoro te wbakaae i nga lure red whenua ki Wanganui ki Rangiiikei. Ko telabi lure kaba kia wbakataua ki runga ki o matou whenua. Ko te whakaaro tenei o matou : hoa Pakeha, kei te hiahia kia mahi taone ki 1 Putiki, whakaae ana kia korerotia ki a koe, | kia wehea he lure mo o matou whenua. E ! hoa ma, mania mai kia hohoro te oti, kia rile ki nga lure mo nga whenua Pakeha. Kaua e herea te mangai o te okiha e patu ana i te witi. *Kia hohoro te mahi i nga ture reii whenua, kia hohoro te marama nga tangata, kaua e rapurapua tona likanga. He mea pakeke te hoko whenua i te reti. Titiro ! Kahore he toM ote reti; no te hoko whenua te toto. Hoboro te homai te lure ke. Kua rite a matou tikanga ko o matou hoa Pakeha. Ka mutu enei korero. Whakapu mautia enei knpu a matou kia mau, kia piri. Mo Tiajgne,:—He kupu tenei mo leiahi kai liaki mo matou, mo nga tangala hoki e baere mai ana ki nga komiti mo te Kawana tanga, kaore, haunga nga komiti Maori, ma matou te whakaaro ki tera. Ko te mea i tohe ai matou ki a koe ko nga tangata o lawili e karangalia ana e le Kawanatanga, mau e wbakarite he wbare, be kai, be Pakeha hei liaki. Ko te ingoa ote Pakeha ko Tiatene; Mana nga likanga katoa. Ko ta maiou i pai ai ki laua Pakeha kahore matou i kite i leiahi he o taua Pakeha. Kua maha nga tau e nobo ana ki waenganui o matou, kahore matou i kite ite he. Ko ta matou i kore ai e pai ki leiahi Pakeha ke, kua kite* matou i le he. Na o hon aroha, irotoi to tatouAriki, i a Ihu Karaili. Na Tahana Turoa, Hori Paipai, Houi Kingi Te Anaua, Te Mawae,^ Uoani W. Hipango, Mete Kingi, Kawana Paipai. Tamati Whiemu, o Whanganui. Na Ngarauru. Kohimarama, Hurae 10, 1860. E hoa, e le Kawana, — Tena koe! Kia rongo mai koe ki taku , korero i naianei. E kore au e pai kia uru au ki roto ki le be o te tangata ke, engari Ika mahi pai leiahi tangata ke, ka uru atu au ki roto ki ana mahi pai; Ka mahi kino,
kaore au e pai, malou ko toku ivvi. Iki mai ratou—Haere, whai atu i te pai ki a te Kawana; kia rongo koe i nga korero e haria mai nei, ka kiie kee i te pai, mauria nidi hei taonga tno latou. E hoa, ele Kawana,—Kia kitea le atawbai i a matou ko toku iwi, me aku Pakeha. Kia puta he reta mau ki a Te Ture, ki a Waitrta, kia atawhai ki a matou ko loku iwi; kia puta ake hoki he reta mau ki a malou i roto i nga tau katoa, i nga marama, hei whakamarama i a malou. Tenei ano hoki teiahi o aku kupu. Kaore au e pai ki nga likanga e mahia mai nei e m whakaaro o te tangata, engari nga main i whakaritea marielia e te Alua, e te Kuini hoki, hei mahi maku i nga ra katoa o loku oranga ake. E hoa, ele Kawana, tenei ano hoki tetahi kupu aku: ko te ara ki nga paura. me nga hola, kia whakatuwheratia, kia hoko malou, nga tangata o te Kawanatanga; engari nga tangata kaore e pai ki le Kawanatanga, me lulaki ki a ralou. E koro, e te Kawana,—Whakamana enei korero aku ki a koe. Heotiano aku korero ki a koe. Naku, Na Pehimana Manakore, o Waitolara, Pakaraka. He kupu ke tenei naku ki a koe. Ko Tuatene te Pakeha kei Wanganui e noho ana; ko la matou tera i pai ai hei langata mo matou. E hoa, ete Kawana, me whakaae koe ki a Tuatene mo matou, hei langata korero mo matou. Kia hanga he whare pai ki Wanganui. Mau e whakarite kia hanga. Whakamana enei korero aku ki a koe. Heotiano. Na Pehimana Manakore, o Waiiotara. Na Ngatikdhungunu. No. i. Maramara Kohikohi, Hurae 14, dB6O. E hoa, e te Kawana o Niu Tireni,— Tena koe! Kua karangatia matou e koe, nga tangata o Turanga, kia huihui mai ki tou aroaro kia korerotia a matou nei whakaaro, ki tou aroaro, kite aroaro o tou runanga. 2. Tera ano nga korero mo te Kuini te whakapuakina ana e Te Pihopa Wiremu; mo. te Kuini, mo tona atawhai ki Niu Tireni, kei a ia ano e pupuri ana nga tikanga mo nga iwi Pakeha ki Ingarani, ko tona mana kei runga kai tena moiu. 5. Kahore he iwi ke hei pokanoa kite whawhai mai ki Niu Tireni, ma nga tangala ana o Ingarani; inahoki ka toru enei nganga-
re, na nga tangata ano o Ingarani na Niu Tireni. 4. Ma nga rangatira Maori te wbakaaro ki taua pukapuka i tuhituhia ki Waitangi. Me i nga Kawana tualahi tuku iho ki o muri, kotabi ano te kupu he aroha, he atawhai, he nianaaki ki a matou. Ko tenei, e aku hoa aroha, kia mau te tiaki i runga i te aroha o te Atua. 5. Ko nga tikanga mo nga kino ki to matou nei kainga : tera ano te tirolria ana e matou nga raruraru, a, e rongo ana ki a matou, e mea ana hoki matou kia tipu ai nga tikanga pai a te Pakeha ki a matou. ?6. Ko ta matou tenei ki a koe. Kaore a matou tikanga kp» kotahi ano te ara o a matou nei whakaaro e kore e buna. Olita, tenei ano tetahi kupu e haere ake ana i runga i te hau, kia mum te whawhai ki Taranalii ka tahi ka limata te whawhai a Kawana ki Turanga. Ko nga kupu tenei i rongo ai matou. Tera ano etahi tautolietohe kei Turanga, he totohe kite Pakeha, ki aTe Hire, mo to ratou tamaiti i mate ki tona kaipuke. Ko Tipuna te ingoa o taua tamaiti. Kua tae mai hoki nga korero mo tera he kite Kawanatanga. Ko tenei, ka ata tirohia iho e matou enei kupu a te Kuini, a te Kawana, a, ma matou hoki e pupuri enei korero kua takoro nei ki a matou mo te atawhai. 7. E lika ana : ko nga korero horihori tenei e haere ana i runga i te ngutu o te tangata, o te hunga whakapono kore; koia tenei ka marama. 8. Tenei la matou, kahore a matou nei whakaae kite Kingi Maori, i whakaaetia ai mo Niu Tireni. Mo enei iwi ano tona Kingi. Tera ano nga ingoa nui o toku kainga, ko Hinematioro, ko te Kaniotakirati Hirini. Heoi, kaore matou i pai kia wbaka turia hei Kingi, kahore. 9. Tenei hoki le kupu mo tenei rarangi: kei a korua ko Waikalo, ko NYiremu Kingi, te whakaaro mo ta kouiou. Ki la matou nei whakaaro kotahi ano, he whakarongo ki nga tikanga pai ate Kuini, ate Atua. Tau ana le maru o te Atua o te Kang't ki runga ki ana lamariki, e karanga ana ki aia, i te ao i te po, me to Kuini mana mo te tinana, mo nga painga kaioa, mo nga tikanga kaioa. 10. E tika ana kia paiaitia mai e koe a matou whakaaro. Tenei, kotahi tinana, kotahi whakapono, kotahi iriiringa. kotahi Matua, ko te Aiua kei te Rangi. Ko Kuini kei Ingarangi hei Matua mo nga tangata o Niu Tireni. M. E pai ana kia whakamaharaharatia nga tikanga pai a te Kuini ki a matou. kia aia mohioliu ai. Ko ng;> kai whakawa c nolio
ana ki Turanga, kaore kia marama te whakahaere i nga tikanga o te ture mo nca ho Maori, Pakeha. ° ■ 12. E tika ana : ko nga tikanga whawnai 0 Niu Tireni, me ala mabi marire, nana e kaikatia. Me ata litiro marire te he nui 1 muri o lenei runanga, heoiano te taha hei whakahe mo waenganui o tenei motu, ko te Kingi Maori e hapaikia ana i ana tikanga ki runga ake. Ko te kino o roto, ko te wbakauru ki roto kite whawhai, kia riro te mana i aia. He be nui tenei, he tikanga whakakake. 15. Kolahi tonu to matou aroha, na te ture i kolahi ai. Tera hoki i roto i nga ture iO. Ka wabia nga ture, 4ki te Atua, e 6 kite tangata. Ka noho a matou nei whakaaro i roto i enei kupu. U. Hemea pai tenei; he whakamarama i nga tikanga mo te aroba o tetahi ki tetahi. Ko te ngakau mauahara kite Atua kite tangata, he kino, ko te aroha kite Atua kite tangata, he maungarongo kite Atua, ki a Kuini, ki ona tamariki. 15. Ko nga tikanga tenei o Turanga, ko te mabi i te wili, ko te kawe mai ki Akarana, ko te boko kabahu, ko te boko kaipuke —ko "Tiemi," "Henare," "Te Tui." Ko nga ingoa tenei o nga kaipuke kua riro mai i a matou o roto o tenei tau 1860. 16. E hoa, kaore he ivvi ke e pokanoa ki Niu Tireni, kua takoto hoki nga tikanga pai imua mo nga Pakeha, mo nga tangata Maori, o tenei motu, kia noho pai marire. E kore matou e wbakauru ki roto ki tetahi iwi poauau, e wbakauru ana kite whawhai ki nga tangata ote Kuini; kahore hoki he pokanga kettnga ola matou. Kotabi tonu ture, ko te lure a te Atua, mo te wairua, ko te ture a te Kuini, mo nga tikanga kaioa mo te linana, mo te pai, mo te aia noho. 17. To kupu manaakitanga ki runga ki a matou, ara, a te Kuini o Ingarangi: tera hoki ta te Atua manaakiianga ki a Aperahama raua ko Hera, i karangatia, kia pera te tini ona uri me nga whetu, mete onepu ite taha ote moana te tini. Na, kia penei hoki te taunga o tenei manaakitanga mo nga tangaia o Niu Tireni, me ta te Atua aroha mo te ao katoa; koia i matapoporetia ai e matou nga tikanga a te Karaiti. 18. He pono tau inoi kite Atua kia tuku a mai ki runga ki au runanga katoa ina huia buia ki tou aroaro. Tenei ano boki ngmahi ate Hahi, he inoi kite Alua kia wha kamutua to ratou ngakau tutu, ma te Atua te whakaaro; ko tenei, ka ata rapua manreiia nga tikanga mo te rapu i au
tikanga, mo to marama o end tikanga ka takoto nui nei ki o maiou aroaro. Heoiano. Na o hoa arolia, Na Tamati Hapimana Te Rangituawaru, Na Tamihana Ruatapu, Na Te Waka Perohuka, o Turanga. Na Ngatikahungunu. No. 2. Hurae 16, 48GO. E hoa, e Kawana Paraone,— Tena koe, i runga o nga main hei whakaiipu mo te tinana. I tenei taima ka noho nui au kupu ki o maiou aroaro, me a maiou nei kupu ki lou aroaro. Engari ko nga he o inuri o lenei runanga, ma nga iwi kna rupeke nei kite whakarongo ki tau kupu e ata mahi nga he, ma te Kawanalanga hoki. Tera ano teiahi raruraru kei Turanga, kei Makaraka, mo te kainga o Te Kamu Kahutia, o raua ko Raharuhi Rukupo; e mea ana matou mo laua kainga kia ala whakarilea mariretia. Ko te whakaaro tenei a matou, ko taua kainga, kua tu nga hoiho, nga kau, mo laua kainga, hei ulu. Heoi, ma te Kawanatanga e ata mahi taua whenua, ma te hunga hoki nona te kainga, kia takoto pal ai nga tikanga, kia noho pai ai nga tangata Maori, me nga Pakeha o Turanga. E hoa, ko nga tika raruraru e mohiotia ana e koutou me tiki ake, me ala korero, kia mahia tikatia ai nga rilenga pai, kei tupu te he ki runga ki a matou; kia kotahi ai lure, kia kotahi ai tikanga. he aroha teiahi ki tetahi kite aroha whakateina. Ma konei ka kitea ai te aroha o te tuakana ki nga teina Maori, ma te ata whakahaere i nga tikanga pai mo tatou. Tena ano tetahi kupu na Te Paretene Poloti ki au, ' k Haere kite whakarongo i nsja korero a Kawana." Tenei tana kupu, "Haere alu ki a Kawana kia houhia te rongo o ta raua whawhai, kia tipu ai te Maori, kia tupu ai te Pakeha." Heoi. Na le hunga tenei korero i noho atu i te kainga i Turanga, koia tenei ko a ratou kupu. Na teiahi kaumatua, na Te Kemara Manutahi, kotahi ano te kupu, he aroha kite Pakeha, ki nga tangata Maori, kia houhia ano te rongo a Kawana raua ko Wiremu Kingi. Na tetahi kaumalua, na Pita Tutapaiurangi kotahi ano te ara o te kupu, mo le pai anake, mo te ala noho, o nga tangata o ia wahi, o ia wahi. Na teiahi kaumatua, na Hare Tanomanaia, kotahi ano te kupu, he pai anake, kia hou-
hia ano te rongo o ta korua whawhai. Eraihia Te Kotuku, ko taua kupu ano, mo te pai ki nga Pakeha, ki nga Maori. Heoi ano a matou nei tikanga.. Na Tamati Hapimana Te Rangi, Na Tasnhana Ruatapu, Na Te Waka Ruatahuna, Na te hunga o Turanga Nuiarua. Na Te Waka Perohuka tenei kupu. E hoa e Kawana, — Kotahi tonu to Turanga mahi, he mahi witi, hemahi kaipuke, be mahi whare karakia kite Atua. Ko ta matou tenei e mate nuia ai o roto o nga tikanga Pakeha> ko te tiki mai ko te hoko i nga kaipuke o Akarana nei, ko te hoko boki i nga taonga, kia kotahi ai he waka mo tatou, kei tukua kite waka Maori koi he. Ka noho i konei o Turanga tangata katoa, ko te pai anake. Ko nga ingoa tenei o nga kainga ko tahi ano ture:—Ko te Wairoa, ko te Whakaki, ko Nuhaka, ko Nukutaurua, ko Te Mabia, ko Te Mahanga, ko Whareongaonga, ko Maraetaba, ko Wherowhero, ko Turanga, ko Pouawa, ko Wangara, ko Puatai, ko Nawa, ko Tangioro, ko Kaiana, ko Tokomaru, ko Waipiro, koWhareponga, ko Tuparoa, ko Te Horo, ko Rangimkia, ko Waiapu, ko Horoera, ko Te Kawakawa, ko Punaruku, ko Wharekabika, ko Rete, ko Tokakuku. Ka mutu nga tangata. Kotahi ano lure o enei kainga, ko le whakapono anake kite Atua, hei whakaaro boki mo nga tikanga a te Kuini, a te Kawana Koa Paraone. Ko tenei, e aku luakana, whakaputaina mai nga mea e matenuitia ana e matou, te pu, te paura, nga mea e hiahiatia ana e matou e le hunga o runga o te lure, kia rile ai a tatou korero. Me he mea e whakaaetia ana tenei kupu e koe, e pai ana. Tenei ano taku. Ite raumati ka tae mai ahau kite korero Mira mo to matou nei kainga mo Turanga, mo Pakohai. Ka rite a maua korero ko Te Mete, ma te Kawanatanga e mahi, e tobutohu nga tikanga mo taua Mira wai, ta te mea kua noho aku moni ki a te Kawanatanga, mana e mahi. E mea ana ahau kia wawe ahau te kite. A te mutunga o la tatou runanga ka whakarile ai i taua korero kia rongo hoki matou, te hunga o runga, i taua korero. Heoi, kia whakamaramaiia hoki tetahi Pakeha hei hanga. Na to hoa aroha, Na Tamati Hapimana Te Rangi. Ki a Kawana Paraone, Kite kai whakatika o nga mea katoa, Akarana.
Tera ano tetahi tautohetohe kai Turanga mo Te Rire (Pakeha), he tautohe na te hunga ano nona te tamaiii, a Tipuna. Ko nga ingoa tenei o taua hunga. Ko Hon Te Hiko, ko Rapata Wakapuhia. Ko nga tangaia lenei e pebi haere ana i runga i nga ritenga pai a te hunga whakaaro pai. E mea ana matou kite tikanga a taua hunga e tohe ana kia pa to raua ringaringa kite Pakeha, ki a Kapene Rire, kia murua te hoiho ; heoi, ka rongo matou kite whakaaro o taua huuga, ka korerotia nuitia taua tikanga, kia whakamutua te ritenga o taua hunga. Kua tae mai hoki i ahau nga korero mo taua lamaiti. Ka korerotia e au, ko nga moni a Te Rire hei utu mo taua niahi a
—Hei whakangawari enei moni mo te hunga nei, mo nga matua. Heoiano kihai te whakaaro a te hunga nei i pai kia tango ki aua moni aTe Rire; heoi ko te raruraru tenei ka whakaturia atu nei kia rongo koe. Ko matou ano ko nga kaumatua e whakakaliore ana i te riienga o taua hunga tokorua, kia kaua he mahi hianga, kia noho ano nga tangata i runga i te pai o te lure kolahi. Ko te hunga tenei e takahi ana i nga kupu tika a te hunga whai whakaaro, a nga kaumatua ote Hahi. Heoi. Ka mutu nga tikanga o to matou nei kainga. Mau e ala tiiiro iho enei korero a matou. Tenei taku tau: Tera Matariki te whetu o te tau, E whakamoe mai ra, He homai ona rongo, Kia atu au, Ka mate nei au I te matapouri, 1 te malaporebu, 0 roto i ahau E whakatuiuki ana Ki la te rangatira, Ki tana whakaironga Kuru rawa i aku ivvi, Kohi rawa i aku kiko, Poka rawa i aku karu, Tare ana i waho ra Whanake te hikihiki, Hajere purangi te hua Ki runga, Maka ki tawhiii. Ki nga whenua ahau. E hoa, e Kawana Paraone, — Ko te ingoa tenei mo tenei nuipppa. Ko Matariki, na Maiariki i huihui nga kai
katoa, nga whetu. Na Kawana i karanga nga rangalira katoa kia huihui mai, nokonei i marama ai te ingoa mo tenei pukapuka ina perehitia, ko Matariki. Na to boa aroha, Na Tamati Hapimana Te RANGr. Kai whakaako o te Hah? o Pihopa Wiremu, o Ingarangi, Turanga. Ki a Kawana, Akarana. Na Ngalikahungunu. No. 5. Kohimarama, Akarana, _ . Hurae 16, iB6O. E hoa, e le Kawana Paraone, - Tena ra koe! E hoa, ele Makarini, tena ra koutou ko ou hoa runanga, ko Te Mele, ko Te Karaka, ko Te Kepa. ko Te Pura, ko Te Peka, ko Te Para (Minita). E boa ma, tena ra koutou katoa, nga kai whakapuaki i nga ture o te Kuini raua ko te Kawanatanga. E hoa, eTe Para. Tena ra koe, te kai whakapuaki i nga tikanga a te Runga Rawa. E hoa ma, tenei ta matou kupu. E kore e taea e matou le whakalepe alu ki a koutou nga tikanga o roto o nga nupepa a te Kawana, i tenei takiwa. "Tenei ta matou kupu, e pai ano nga tikanga o ana nupepa, no te mea nana te mohiotanga i homai ki Niu Tireni nei, te mohiotanga kite mea kino, kite mea pai. Te mea kino he pu; tona kino, he kai tangala. Muri aiu i tenei, ko nga Minita, ka mau te rongo ki nga iwi o Niu Tireni. E hoa, e Te Makarini, he kupu tenei na matou ki a koe. E hara abau ite tangala lae ki Waikalo e mohio ai au ki le take o tenei tikanga hou. Kei mea koe kei te huna atu au ki a koe. E hoa ma, tenei ta matou ki, h<? tikanga whakararuranr le tikanga a Waikalo, i nga iwi e nobo pai ana i tenei molu. Ko tetahi take i kore ai matou e mohio ki taua tikanga hou, be kore lure mai ki nga tangala o tenei motu mo le mahi kingi; na konei i ahua pouri ai ki ta malou i kite iho ai mo te mahi a Waikalo. Ileoiano nga ture i akona mai ki a malou, kia uru ki nga Kura, kia akona ki nga tikanga pai. Ko nga tikanga tenei kia ako te tangala ki le mahi kai whakaako, ki le mahi minita, ki le mahi pihopa. Ka mutu tena. Tenei ano telahi; kia in te langaia hei kai wliakawa, hei kai whakahaore tikanga ranei, hei Kawana rand. Heoiano nga ture i kitea iho ai. Ko telahi, kia akona nga mahi Maori i pai ai te Atua, hei mahi mana.
Na, e boa ma, ko taua main hou, kua lae ake taua rnahi hou ki nga tangaia o Wairarapa. Ko nga tangaia kua ura ki laua mabi hou (iOO) kolahi rau. Na, e boa ma, kia mohio koutou ki tc likanga o Wairarapa. Koiabi rau kei lenoho noa iho, kei te atawhai i te Pakeha. E boa, e te Makarini, kia rongo mai koe. Ka mutu ena raruraru o matou, o nga tangma o Wairarapa. Tenei ano tetahi take raruraru, ko nga whenua e puritia ana e matou, e waiho ana hei take raruraru mo maiou, mo nga Maori mo nga Pakeha. Tenei ano tetahi: ko nga whenua whakahoki mai a te Kawanalanga, kahore ano i takoto pai noa. Koiabi te whenua kei te raruraru ko te kainga o to hoa, o Te Manihera raua ko lona niatua ko Rawiri, ko Ngatupiri. Kua riro i te Kawanalanga te tango. Ko ta matou mohio bei lake raruraru tena mo nga taiigata o Wairarapa. E hoa, e te Kawana, nou enei e whakaaturia atu nei eauki a koe. E hoa, tenei ta matou kupu, he kainga ngaro toku kainga i nga Kawana tokotoru; engari a Kawana Kerei i mohio ki loku kainga, ki Wairarapa, raua ko Te Makarini. Kote Kawana Paraone kahore e mohio ki Wairarapa. Kotahi ano le kainga i hou iho ai a le Kawana Paraone, ko Akarana anake. E boa, he kupu tenei naku ki a koe, kia whakamulua la korua riri ko Wirenm Kingi, kia rile ai le arohao leKuini ki nga tangaia Maori, kia rileai te ki nei, "no Kuini ahau, — no Kawana ahau: ka tomo ahau ki ate Kuini,—ki ale Kawana." E hoa ma, lenei la matou kupu, *' Houhia le rongo ki tou hoa whawhai i a korua ano ite ara." Tenei ano tetahi kupu, "Tukua kia tupu labia taea noalia le kotinga." *Na, e hoa ma, tenei tetahi kupu aku ki a koe, ara, kite runanga o te Kawanalanga, kia homai he pu, he pura, he hoia, be kepa. hei pupuhi manu ma matou, kia rile ai le ki nei, te koiahiianga o nga iwi erua, ote Pakeha ole Maori. Ki le kore e whakaritea mai e korc taku kupu, e kore e rite te ki koiabi o nga iwi erua. Inahokiekianakoe, ko koe kei lelulaki i nga iwi kino. Kahore he iwi ke alu e lae mai ki lenei mom, e rangi ko koe anake. Mo Wiwi pea to kupu e kinei koe kia lupalo tatou ki let ahi iwi ke. E hoa tua, kahore he iwi ke alu, ko koe anake hei whakakino ite ao nei. Ka mutu enei kupu. Ma koutou e whakatika, e whakahs.
E boa e Te Makarini, raua ko te Kawana, —E mea ana matou kia "kawea ake tetah'i hui ma korua ki Poneke. Kei luri korua, erangi me whakaae mai korua kia kite ai a te Kawana i nga tangata o runga. He©i, he waiala Maori lenei:— Te ao mauru, E ala haere ana, •Na runga ana mai Te hivvi kei Tawake, Ka tahi te a roll a Ka makuru i ahau, Kite tau ra, e, I rangia i te itinga, Pirangi noa ake, Kite kiri moulere, Te utaina au, Te iho o te Rewarewa, Te waka o Kawana, tqJ^JCaiv^ Hei whiu ki tawhiti, *"— Kia koparetia te rerenga I Raukawa kia huna iho, Kei Jiiiea e Ngawhatu, Kia hipa ki muri ra, Ka litiro kai waho, Kia kite noa ake, Te Koko kei Kararupe, Nga mahi a Kupe I lopetopea iho. Nohea nga uri I nui ai taku puku, Mo nga riri ra Ka huia ki ahau. Waiho i rolo nei, Ka nui te ngakau. Na to hoa aroha, Na HCANI WIBEMU POHOTU, Na to hoa aroha, Na Ngatuere Tawhirimatea, No Wairarapa. JVa Ngatikahungum. No. 4. rr Hurae 14, 1860. Ki a te Kawana. E hoa e,—Tena ra koe! Tenei ahau kua tae mai nei ki tou aroaro kia rongo atu ki au kupu. Ko te kupu e rapu nei ahau. ko enei kupu kua korerotia mai nei e koe, ara, te kupu nei, kia piri tonu te Pakeha raua ko te Maori, kia noho tahi raua, kia mahi tahi, kia mau kite whakaaro kotahi. Ko taua kupu, na nga Kawana tuatahi tae noa mai ki a koe inaianei. Kotahi ano ritenga o a koutou kupu, mo te pai anake. E hoa, me ki atu ahau ki a koe mo tenei kupu, kei te piri ko o taua tinana, ko te ngakau e lauwehe ,ke ana,—ou, ote Pakeha, oku hoki, ote
Maori. Ko nga likanga nana i vvehewehe ko te kupu a elahi Pakeha tutua, rangalira hoki, e ki ana, he-kari noa iho abau, te Maori, inaianei ki a koe. E hara hoki ina ianei enei kupu, no te orokoiimatanga mai ano ou, o te Pakeha, ki tenei molu i mail' ai ki taua kupu ; a e haere lonu nei ano aua kupu. Eotahi anake kupu e ponO ana ite ao, ko te knpu ote Atua; tena ko la te tangala kupu e ngakaurua ana, mo te pai, mo te kino. Na enei kupu i wehewehe haere nga tikanga. Waihoki ko tenei kupu au, na te mana o Kuini i ora ai tenei motu, i kore.ai e lae mai elahi iwi ke. E lika ana tenei kupu; na tc ingoa o Kuini i ora ai tenei molu. Ko tenei kupu au, kia korerelia atu oku whakaaro kia rongo koe, e tika ana. E hoa, e Kawana, ko toku whenua i hoalu e abau i te ra ewhiti ana, konga wahi i purilia, i karangatia i le ra e whiti ana, ko nga wahi i whakahokia mai e Kuini, i karangatia ano i le ra e whili ana, kahore i mahia i tc pouriianga. Ko enei wahi kahore ano kia takoto noa ki ia langaia ki ia tangala. E hoa, na konei i puia ai he whakaaro ke, no te mea hoki kahore i hohoro te whakarite wawe ki ia langata ki ia langata. E hoa, ko te likanga tonu tenei i mahi ke ai elahi tangala he Kingi mo ralott. Ko taku whakaaro ia, kali ano he kingi pono, ko Ihowa i le Rangi. Me mahi nga iwi katoa i raro iho i le rangi ki aia anake. E hoa, ete Kawana, kahore ano ahau i rongo likanga pai i nga Kawana luaiahi. Kotahi anake te Kawana nana i whakawhiwhi nga langata Maori ki nga painga mo te wairua, mo le tinana, kite tiroiiro hoki i ona tamariki Maori. E hoa, ele Kawana, e kore e rite enei kupu i koreroiia mai nei e koe, no le mea hoki kua noho rawa ki runga i te hohonutanga o te kino. He aha ra koe te whakaiakoto likanga ai i enei lau ka pahure ake nei? No le laima i raruraru ai tenei molu, ki le mahi Kingi, ki te whawhai, katahi ka puia he whakaaro mau. E hoa, e kore e maha aiu aku kupu ki a koe, no le mea hoki e noho ana ahiu i runga i te tikanga kotahi, maiou ko oku hoa Pakeha. Ileoi ano taku kupu ki a koe. Na Raniera Te liio-o-te-Rakgi. Na Ngatikahmvjumi. No. 5. Hurae 16, 1860. Ki a te Kawana, — E la, lena ra koe! He kupu atu tenei na matou ki e koe, ko letahi takotoranga Ilui ou hei konei, hci Akaraua nei; ka meaiu nei hoki muua ki a koe, mc haerc hoki koe ki
Poneke, ki reira tetahi runanga au whakatakoio ai. Ko te mea lena e hiahialia ana e nga rangatira katoa o te upoko o te mom nei, o Niu Tireni. Elahe ki pono tena ki, e kiia atu na ki a koe, ko te ki katoa lena a nga rangatira o runga, kia haere ake koe ki Poneke korero ai, kia mobioiia katoatia e koe ou tangata, kia mohialia e koe o te Kingi tangata, kia whakararangitia e koe ou tangata ki raro kite maru ote Kuini, a mana e whakatotika ona tangata e noho ana i raro i tona maru; ara, ko nga wahi e hapa ana o te mahiate Kuini kia whakatotikatia e koe. Ko nga whenua e homai ana e koe ki a nialou, ki on tamariki, kahore ano kia ala oti noa, ara, kia riro mai he Karauna Karati. Ko tetahi raruraru tena. Ko tetahi, ko o matou whenua e hokoa am ana ki a koe, kahore ano i riro mai nga utu ki a matou, a ka pena matou mete kuri i te tatarilanga ki nga utu o- matou whenua. Ko tetahi wahi tena o matou nci whakaarokia whakaotiotingia enawahi raruraru. Ko nga he tena e puta ana i nga laima katoa ki a matou. Tenei tetahi: ko nga tangata o te Kingi Maori e tohe ana ki a matou, ki o te Kuini tangata, kia riro i aia i taua mahi huakore. Kaore ianei ona take lahi o taua mahi Kingi. Ko tona lake tonu tenei, kia rongo mai koe. He tango whenua tonu i nga wahi i a te Kuini, kia riro to te Kuini mana i aia. Ka lika hoki to kupu e ki nei koe, he whakakakc tenei ki te Kuini. Ae, hetika tena kupu au. Na, tenei hoki ta maua ki a koe, kia whakararangitia e koe ou tangata e noho ana i tenei motu i Niu Tireni, kia ata mohiotia ai e koe ou tangata, a, hei a koe he oranga mo ou tamariki. Ko te ora tenei e puta mai ana i a koe, ko nga laonga katoa, ko ou rawa katoa, ko te noho pai i runga i te marietanga. Ko te Kingi Maori ko ona tangata, kai te Kingi he oranga mo ona tangata. E la, he ki pono tena ki. Tena oti, mahia kia awe te kitea e koe. Ma te Kingi he rawa mo ona tangata, me tona nama. Ko nga whaakaaro tena e tautohetohe ana i roto i o matou runanga katoa, i o nga Maori, ara, kia whakamahia e koe ena kupu katoa. Ka mutu. He icaiata: Kali hoki au kite taha Maori, Ka huri tenei ki le taha Pakcha, Ka whakautua ahau Ki nga paraikete nei. Na "Wiremu Waka, raua ko Karaitiana Te Korou. (No Wairarapa enei tangata.)
iVa Ngatikahungunu. £fo. 6. E hoa, e le Kawana,— Tena koe ! E whakapai ake ana abau ki a koe i ki mai nei kia tirotirobia am e matou etahi kupu o roto i tau n'upepa: kitea ana e an i te rarangi tuarua e ki ana ki a Kuini atawbai, mea ake ana ahau he lika lonu tenei, ina hoki ko tenei motu i roto i te pouritanga e noho ana; tera te Kuini te kimi mai ra i to knpu o te Karaipiture, kitea ana, ina te kupu i kitea ibo e ia, " Haere koutou, akona nga tauiwi katoa, iriiria ratou kite ingoa ote Matua, o te Tamaiti, o te Wairua Tapu : akona ratou kia rongo i nga mea i mea ai abau ki a koutou; ko ia e whakapono ana, a ka oti te iriiri, ka whakaorangia; otira, ko ia e kore e whakapono, ka meinga kia mate." Ka tahi te Kuini ka mea, "Me tono tetahi minita hei ako i a ratou, maku ano e utu." Ko nga langata tenei i utua nei e ia, ko nga minita ka tahi, ko nga takuia ka rua, a ko nga kai whakaako kura ka toru; koia nei tonu laku i whakamihi ake ai, ko te marama o nga likanga, ta te mea kahore ana meaianga mai mo ona laonga kua pau nei i au, ara, i te whakaakonga i le Maori, Tenei ano te nuinga e kore e taea e au te vvbakatepe marire atu. Tenei ano teiahi, ko tana tutakinga atu i nga iwi kino kia noho am i o ratou na kainga, kaore e tukua mai ki tenei motu. Tenei ano hoki tetahi, kei te rarangi luatoru. Kia rongo mai koutou, e aku hoa Pakeha, ko nga wahi e kiia ana e te Kawanatanga mo te tangata koiahi kei te kore ano e marama, ina hoki ra kaore ano he pukapuka whakapumau kia riro mai i aia. Ka kiia mai e te Kawanatanga, "Mou tenei." Muri ibo ka puia mai teiahi Pakeba, ka ki alu te Maori, "Na te Kawanatanga tenei ka?nga i homai moku;" ka ki mai hoki ia, "Kua riro atu hoki aku moni i te Kawanatanga." Kia tae mai nga langata ole Kawanatanga, ka ki atu taua langata, ka ki mai ia, «* Koiano, kati, kei konei pea mou", muri iho ka riro ano. Rarangi tuarua, luatoru, lenei laha. Tenei ano hoki tetahi kupu a maua mo tenei rarangi luaono. Ko to maua tenei: ki le labae te tangata, me ulu; kite kore he ntu, ka tika kia tukua kite whare-he-rehere. Koburu, ko ia ano te utu. Ko nga mea tenei e lino lauwehe ana te langata Maori. Ka he le laugala koiahi, ka likina mai ka oho katoa tona iwi ki runga. Tenei hoki teiahi kupu a maua nei mo le rarangi luawhitu. E ki ana maua no
nga Pakeha te korero parau, koia tenei,* ko nga tangata e hoa arolia ana ki te Maori. Ko le likanga hoki tera i ohooho ai Wairarapa, na runga i enei mea, i te korero parau. Mo te rarangi luawaru. E hoa, e te Kawana, i to maua rongonga kei le hanga he Kingi mo Niu Tireni, penei tonu ake o maua nei whakaaro, he tahae tenei: koia tenei te tahae, ko tenei ingoa hoki no te Pakeha. Kahore koutou iki mai ki nga Maori, "Tenei ingoa mou." Tenei ano nga mea i homai pai e koe, e te Pakeha. mo te Maori—he pu, ka tahi, he whakapono, ka rua, he kakahu, ka tpru. Tenei hoki etahi o matou kua minilatia, ko etahi kua kai-whakawatia. Ko maua nei kua iriiria, ko nga ingoa o maua nei maiua kua mahue. Inaia laku, tale langata Maori, he rangatira tonu tena tangata, tena langata, no lona kainga ake, iwi hoki. I a koe anake i te Pakeha tenei tikanga, kotahi lonu lou rangatira to le Pakeha. Tenei te tuarua o a maua nei i kite ai, no roto i te Karaipitare. E kore e pai kia rua nga rangatira, ka riri tetahi ki lelahi, ka he leiahi ki tetahi; koia lenei, kahore e pai kia rua Kingt kite kainga kotahi; akuanei he ako ke ta tetahi, he ako ke ta tetahi, a ma ehea laringa e whakarongo ta tetahi, ta tetahi, inano te tika kia kotahi kai whakahaere likanga kia kiia ai e tipu pai te mahi. E hoa, e te Kawana, kei mahara koe, era e pena o matou nei whakaaro me nga langata o Waikato. Kaore matou i le whakaaro pena: kotahi tonu ta maua e mea ake nei, ko te hohoro ou, e te Kawana, ki le hopu, ara, koia tenei ko te hiuga waweianga ole Maori, o te Pakeha. E mea ana te whakaaro oku mo le rarangi tekau ma tahi nei, e ki nei he whakahihi marie, ae, olira e rite ana kite mahi tamariki. Ka mahi te tamaili i te whare hangabanga noa iho, ka mahi tetahi, ka ki am teiahi, " Na wai i ki pena ai?" Ka ki mai teiahi, "Ac, penei ai." E rile ana hoki kite Maori e hanga nei i tetahi Kingi mo ralou. Ko eialii eki ana e lika ana, ko eiahi e ki ana e he ana; ko etahi e mea ana kia whakaae kite Kingi, ko eiahi e mea ana, " Kahore ahau e pai ki lena Kingi, he Kingi kai langata." E whakahe mai ana, e whakahe aiu ana; no reira i whakariiea ake ai eau kite mahi tamariki. E hoa, e te Kawana, ko te huiihanga ano a nga pihopa me nga minita i au ki runga, e huri tonu nei ano ki runga ; loku lahurilanga iho ki raro, ko toku whenua ka
hoalu pai e au ki le Kuini, a tae atu ana taku otilanga ki ie Atua. Koia lenei: ka tuku te tangata i tona wahi ka mea, "He tukunga atu tenei na matou i o malou kainga ki a te Knini, ka tukua atu nei i te tau o to tatou Ariki o Ihu Karaiii." Heoiano. Na Karaitiana Te Kouou, Na Wiremu Waka. iVa Ngaliporou. No. J. Hurae 46, iB6O. Ki a te Kawana. E hoa, e ie Kawana,— Tena koe! I tonoa mai na koe ele wahine na, e le Kuini, hei tiaki i enei iwi e rua e noho nei i tenei whenua, i Niu Tireni, kei lukinotia e tetahi iwi ke—te wahine riri kino na imua ki nga iwi ke, whakamate rawa i etahi, pei rawa atu i nga mca i ora, tango lho ia ki ie whenua, riro rawa i aia te mana o te whenua. 2. Ka rongo ia ko ahau ko te tangata Maori kei tenei whenua kei Niu Tireni, ko etahi o tona iwi Pakeha kua whakaurua mai hei hoa noho lahi, ka tahi ka puta ake tona ngakau aroha kite tangata, ka touoa mai e ia i mua i a koutou ko nga Mihinare hei kauwhau i le Hongo-pai o te Atua ki a matou. Te kupu tuatahi o te Rongo-pai, ko te ripeneia, ko te wetekanga mete murunga hara, me le maunga rongo. Ka tae mai nga mihinare, ka u'liro ki a malou ka kimi haere i te taha tika o to malou whenua, ka kitea matou e ratou. Ko etahi o matou i roto i te kopu o te male e noho ana, ko eiahi e mau ana i te mekameka a te hoa riri, ko etahi e ngangau ana ki a ratou ano; ka tahi ka mau o ratou ringaringa ki nga makawe o matou rae, ka kumea ake, lu ana maiou i waho o te pouritanga; ka labi ano malou ka kite i te maramatanga me le oranga e piri tonu nei ki a matou inaianei. Ko nga mea e here ana ka wetekia, ko nga mea e ngangau ana ka waoa ; ka lahi ka whakakapaia nga mahi a te tangata Maori e nga Mihinare ki nga mahi o te Bongo-pai o te Atua; pau katoa nga rilenga kino, kai-tangata, o tenei whenua o Niu Tireni, i nga mahi o te Atua. Te kupu a nga Mihinare ki a matou, he whakaatu tera mo to tatou maiua, ko te Atua kei le Rangi, nana hoki tatou i hanga. E hoa, e Kawana,—He pono ki taku whakaaro te riri a Kuini ki nga iwi ke, he pono ano hoki tana tononga mai i nga nlihinare me tana aroha kite tangata; he pono ano ki taku whakaaro ake. I pera hoki te Alua i
mua, i riri ki nga iwi ke, tukua ana ko tona iwi ake hei noho i nga kainga ; muri iho ka puta lona aroba kite tangata, ka tonoa mai e te Atua tana Tamaiti ki tenei ao ki le kimi ite tangata, kite kauwhau ile tau pai ote Atua. E boa, e te Kawana,—Ko te maru luaialu tenei o te Kuini, i wbakatauwharelia mai e ia ki runga ki abau. Ko te whakapono ki te Atua, ko te mekaraeka tenei nana aliau i pupuri kia noho i ranga i te rangimarie, i te pai, i te atawhai, i te aroba, i te maunga rongo. Kibai ahau i kaba i tenei mekameka, kahore hoki ra i hoki atu ki muri ki nga riienga kino, kai-langala, o nga tupuna Maori. E boa, e Kawana,—-Tenei ahau a Ngaliporou le tu lika nei i toku kainga, le mahi i nga mabi o te Rongo-pai o te Atua, hei mahi tenei maku i nga ra kaloa e ora ai ahau, a mate noa. Ko laku whakaaro i runga i laku mahi, ko te tuku atu i aku tamariki ki Turanga, kite kura ote Pihopa Wiremu, kia whakaakona ki nga riienga pai o te Pakeha. E boa, e Kawana,—Tae rawa mai koe kua huihui ete ringaringa kaba ole Atua enei iwi e rua kia kotahi; otira, me tu ano koe i tetahi taha o enei iwi e rua, ko te Wairua Tapu o te Atua ki tetahi taha, tiaki ai, ko te boa riri i tetahi taha. Ko Halana te hoa riri i tau taha e tiaki nei, ko nga iwi ke; oiira, kahore ano nga iwi ke i tae noa mai ki le whakamate i enei iwi e rua, ko raua ano e ngangau nei ki a raua ano i te aroaro o nga kai liaki; rite tonu ki toku ahua o mua, kahore nei oku kai tiaki. I mua ite riienga o le kikokiko. x E hoa, e le Kawana,—Kia tika le tiaki i tau taha, e mea ana hoki te Karaipiiure, "Ko ia e liaki ana kia tupato kei hinga ia." Ko to he, he hohoro kite riri, he whakahauhau i te iwi mohiokia whakamatea le iwi kuare. Kihai nei i riro ma nga iwi ke e whakamate, riro tonu mau e whakamate. He aha le painga o au korero ka kitea nei hoki tou tutuiariga kite tangata, kite whenua? E boa, e Kawana,—Kia tika to tiaki i nga iwi e rua, me tau whakahaere tikanga ki nga langata, me tau mahi boko whenua kia tika tonu, kia kitea ai tou harakorelanga. Ko te mea hoki tenei e mau tonu nei te raruraru o te Pakeha, o te tangata Maori, he hoko he i te whenua; kihai nei i a»a marama i te langata nona te kainga le ulu tika mo tona whenua, na konei ka toiohe, ka whakatupu i te kino, hei whakamate i te tangata.
• E hoa, ete Kawana,—Ko aku whakaaro tena no roto" i ahau. Tenei ano etahi, kia whakina atu ki a koe. Kite papaki pokanoa koe ki ahau, me pehea ra he kupu maku ki a koe? Ko taku kupu tenei ki a koe, ka nui to he kite papaki noa i ahau. Kahore nei hoki oku hiahia kite whawhai, pera me era. atu iwi e whawhai ana kite Pakeha, kahore oku hiahia kite whukatu Kingi Maori, pera me tetahi iwi tinihanga. Kotahi ano taku. Kingi, kei te Uangi, ko te Karaili, ko ia hoki te Kingi o nga kingi, te Rangatira o nga tangaia katoa. Kahore oku hiahia kite koko whenua, pera me tetahi tangaia e hoko tinihanga ana i tona kainga kite Pakeha. No te Pakeha ranei te tinihanga? Nou pea tetahi tinihanga; inahoki te nui o te raruraru ki runga kite whenua. Mehemea no te tutua anake tenei e nga raiigaiira, ta ngaro noa Iho; tena ko tenei, v tf'ai ta te whakalaukiMaori, '-Tu tonu raai te tai o Maihirangi." Mo te marangai hoki' ara, mo te pakanga whenua a teTSana~raua ko Te Rangitake. i E hoa, ete Kawana,—Ko etahi ena o oku whakaaro, no roto ano i ahau. Tenei ano etahi ka whakaaturia atu ki a koe. He raruraru ano kei toku kainga, he apo no te hoko a nga Pakeha o toku kainga. Ko te utu mo le puhera witi e rima hereni, e wha, e torn; ko te utu o te puhera kaanga, e loru hereni; ko te utu mo te kete riwai kotahi hereni. Ka nui le tahae o tenei hoko. Mau e tirotiro te ahua o tenei mahi. Ki taku whakaaro, he kai muru aua Pakeha, ko te ahua kau o le moni e whakaaria mai ana ki a matou, ko te lino moni kahore e tukua mai mo a matou kai. Ko le moni e tukua mai ana e aua Pakeha liei ulu mo a matou kai, ko le hanga kakahu pirau e rukea ake nei i te taone nei, na ratou pea i hamu i ketuketu i roto i nga akahanga waewae o te hanga tini kaumatuD Pakeha e noho nei i te taone, mauria ake nei e ratou hei utu mo a matou kai. Ko a matou kai e hoatu ora ana ki a ratou, ko o ratou kakahu e homai pirau ana ki a matou. E hoa, ete Kawana, e mea ana ahau mau te whakahaere tikanga mo tenei mahi, kia ata noho ai matou ko aua Pakeha. E hoa, ete Kawana,—Ko etahi ena o aku whakaaro. Tenei ano tetahi: ko te pu, me te paura, mete hota, me nga tingara, kia whakapuaretia e koe, hei pupuhi manu ake ma matou, hei kinaki parakuihi ma matou. E hoa, ete Kawana,—Ko etahi ena o aku whakaaro. Tenei ano tetahi. R mea ana
ahau kia whakamaramatia mai e koe etahi tikanga whakawa mo nga he o toku kain<*a. E mohio ana hoki koc ki o te tangata Maori be. Heoiano aku whakaaro, ka mum. E hoa, e le Kawana,—Tena ra koe. Tenet o korero ka raauria e abau ki a Ngatiporou kite iwi here taonga, horo korero. Ko lana karakia maori tenei:— Terete inanga nei, Tere kite auaunga ote wai; Terete inanga nei, Tere kite hikuhiku ole wai: Owiwia, oirawea! Homai taku taonga ki a au,— He taonga! Heoiano, ka mutu. Na tou boa aroba, Na Te Irijiana Houturangi. No Wharekahika. Ki a Kawana. Na Ngatiporou. No. 2. Kobimarama, Hurae 17, 1860. E koro, e te Kawana,— Tena koe! Tenei o raatou whakaaro ka korerolia atu ki a koe. He whenua to matou e warewaretia ana ete Kawana; ko te wareware tenei, kahore ano he Kawana kia lae ake ki to matou whenua, ki lhikepa, a tae noa ki a koe elu nei. Ki ta matou whakaaro, me tirotiro katoa nga tangata i tonoa mai ai koe e to talou Kuini hei tiaki. E koro, ele Kawana, erangi to hoa ate Pihopa e tae ake ana ki a matou; ko koe he tangata mangere koe ki le lirotiro i a malou, no te mea ko koe to uuuau kai tiaki, to maiou kai aiawhai. E koro, e te Kawana, tenei tetahi kupu mo le Kingi Maori. Tenei to matou whakaaro: ma ma, ma pango ka lika, ma pango anake, e kore e tu. Ka mutu enei. E koro, e te Kawana, kei roto katoa malou ite maru o te Kuini: ahakoa tera ano era mana whakahaere o te Alua raua ko te Kuini, ko nga Miniia. E whae, ele Kuini, tena ko koe! Tenei hoki matou kua tae mai ki lau karanga; ahakoa ka rongo nei matou i au kupu hei maunga atu ma matou ki runga ki to maiou iwi ki Ngatiporou. E koro, kotahi lo matou main, he lohutohu anake i to matou iwi kia noho pai, kia [ noho tika i runga ole wbakapono ki ate Karaiti. Tenei hoki tetahi: na le male i whakararwaru nga korero a te Kawana. Meheme he ora, tena e marama.
E koro, e te Kawana, e kore matou e pai kite Kingi Maori—me waiho ki a ratou lo ratou Kings. Ko te whawhai a Wiremu Kingi raua ko te Kawana, me waiho ki a raua la raua mahi. Ka mum ena. E koro, e te Kawana, nau ranei te tikanga ki nga Pakeha o to matou kainga kia kipitia temoni mo a matou kai, na ratou ano ranei? Ko to matou mate tenei; ko a matou kohikohi mo matou Minita, he kore moni; no te mea e kipitia ana te moni e ratou. Ka nui to matou pouri ki nga Pakeha o to matou kainga. E koro, e te Kawana, mau te aroha ki aku korero, no te mea kua aroha ahau ki tau karangatanga ake 1 au. E koro, e te Kawana, tena ko koe, korua ko to taua Kuini aiawhai. Heoiano aku kupu ki a koe. Na Wiremu, Na Wikiriwhi Mateiienoa, (0 Wharekahika.) Na Ngatiawa. No. 1. Hurae 14, 1860. E boa, e te Kawana,— ' i. Tena koe! Tenei aku kupu aiu ki a koe. E rite ana nga ture o Ingarani, ara, nga whare turoro, nga kura, me nga kaiwhakawa, erite ana ena i teture o Ingarani. 2. Na, tenei nga mea i hapa i nga ture o Ingarani, ko nga whenua ake o nga Maori ake, kahore ano i hokona am kite Kawanatanga, kahore ano te ture o Ingarani i runga i tena. 5. Na, me ui atu e au i konei ki a koe, he aha rate ture o Ingarani te whakairia mai ai ki runga ki nga whenua penei, ara, te Karauna-Karalitia ai? 4. Na, ko nga kohuru tetahi o nga Maori ake, ki a talou ano, kahore te iure o Ingarani i runga i tena. 5. Ko to te Maori whenua ake, e relia ana kite Pakeha, kahore te ture o Ingarani i runga i tena, kei whai rawa nga Maori, ka kaipono i te whenua. " 6. Na, tenei tetahi. Ahakoa tokotoru nga Maori i haere atu kite korero ki o kai hoko ! whenua, heoli whakaae tonu ratou, ara, o i kai hoko whenua. Ka haere am te tokomaha kite pehi i nga kupu o ana tangata tokotoru, kahore hoki e whakarongo mai o kai hoko whenua. 7. Na, ko te whenua o nga Maori ake mo te hahi o Niu Tirani, kahore te ture o Ingarani i pai ki tenei.
;8. Ko nga langata kabore e pai kite hoko ile whenua he tangata kino ena kite Kawanatanga. Heotiano ena. •*. 9. He kupu ano enei mo to kupu e takoto nei i le 9 o nga rarangi, mo te haerenga o Waikato kite whakauru i a Wiremu Kiii<rj, hei boa whawhai ki a te Knini. Na, tenei taku mo tena. Kite mea kaua boki koe e tuku karere ki nga Pakeha o Poihakena, o teiahi wahi atu hoki, hei whawhai ki a Wiremu Kingi, ka lika tena. Mei waiho e koe ma nga Pakeba o Niu Tireni nei hei hoa whawbai mo Wiremu Kingi, tena ko tau, he tono mai ka hoki i nga Pakeha o tawahi hei whawhai ki a Wiremu Kingi; tena ko Wai kato, no Niu Tireni nei ano ralou. 10. Ko nga painga o nga Kawana ki Niu Tireni nei. Kawana luatahi, tuarua, kahore maiou i kite i nga painga o enei Kawana; kahore i marama nga ture o Ingarani i ena Kawana. Erangi na Kawana Kerei ka lahi ano ka marama nga lure o Ingarani ki tenei motu. Nana i whakahau nga huarahi o teoei motu kia mahia, me nga whare turoro, nga kura, nga hoi whakawa Maori. 11. Ko ta Kawana Kerei mahi he haereere ki le tiiiro i nga Maori; ahakoa e rua tekau, e toru tekau Maori e noho ana i o ralou kai nga, na, kei reira a Kerei e titiro ana, ft whakahau ana kite mahi whenua, ki nga mahi pai katoa; ko tana mahi tena. 12. Kawana tuawha: kabore ano matou i rongo noa ki ou whakaaro, o tou taenga mai rano tae noa ki tenei lakiwa. To matou rongonga ki ou whakaaro ko ta korua whawhai ko Wiremu Kingi, koto hohoro tonuki le tono i o hoia ki Waiiara whawhai ai; ko ou whakaaro tena i rangona ai matou, ko to hohoro lonu ki le tono i o hoia kite whawhai ki a Wiremu Kingi. Heoti, ohorerc ana matou ki enei whakaaro ou. Heotiano. Na Wiremu Tamihana Te Neke, Na Te Manihera Matangiruhau, Na Hemi Parai, Na Te Rira Porutu. Na Ngatiawa. No. 2. Hurae 16,1860. E hoa, e te Kawana,— Tena koe! Tenei taku korero ki a koe. Kihai au i kite i te taenga mai o Kawana Hopihona, engari i kite au i nga pukapuka o Waitangi. No te tau 1840 pea i tiinata ai taua
runanga. Ka mea ia, "Kua tonoa mai aii ete Kuini kia haere mai kite tiaki i a koutou, kia kotahi o latou whakaaro, ko nga he katoa maku e whakaoti." Tika rawa tana; no niuri ka tahi ka kilea tetabi tikanga kihai i uru ki a matou, koia lenei ko te kohuru a te Maori ki a raua tangaia Maori. Ka kite Kawana, Kaore au e ahei te peke atu ki ena he. Tenei ano etahi kupu aku ki a koutou ko o boa Pakeha: ko te kupu lenei i liraaia ai te he i a Kawana Pitiroi, ko te he ki Ngapuhi. Ko te kara te take. Kua hokona nei e ratou a " Niu Tireni," ara, te kara o Niu Tireni, ki a Te Wiremu, ka tae mai a Nepia, rangatira kaipuke, ka tu i aia te kara o Ingarani ki konei, ka timata nga he ki tenei mom, nga he kite Pakeha. ?Ka abu ki \e boko ile whenua, ka timata tonu, ka he tonu ano nga mahi a te Kawana ratou ko ana tangaia, me nga Maori; otira nona ano nga he, no nga Maori. Ko to te Kawana, he bohoro no te whakatika. No reira i aroba ai au ki nga taonga o nga Pakeha ka maumau noa nei, nga tangaia hoki, ka maumau noa kite mate. Otira, ko au mahi ano tena, e te Kawana, inahoki au mahinga i lou kainga. E kuare ana hoki le tangaia Maori ki lou nuinga. E penei ana taku ki atu ki a koe, e le Kawana. Ka mutu i konei te whakapohehe i a tatou, ara, le boko ngaro, i nga langata i wiiakariiea e koe hei tangaia runanga. Mebemea ka bui katoa raiou ki reira ka pataia i nga tangata katoa, ka tika nona anake, ka hokona leua whenua e le Kawana, he tikanga pai pea tenei. Otira, mau e titiro ena te painga. Ko taku kupu tenei ki a koe kia tirohia o koe tou iwi, kia atawhailia pailia e koe. Waihoki ko matou, kia penei ta matou kupu, "Kia rongo nga wairua kaloa ki nga raugatiraianga uunui. No le Alua anake hoki nga rangatiraianga." Ko laku riienga lenei,o te Kawana, kia whakanle te tangaia i nga mea o te Alua, i nga mea hoki mo te linana, ara, i le kai, i le ahu whenua, i te mea e tika ai te taagata. * Tenei ano tetahi kupu aku ki a koe, ete Kawana. Kia whakaritea lie tangata i rolo i nga hapu hei kai titiro wehewehenga whenua, kia kilea a raii>u e lohe ana tetahi ma ratou,—e whakamarama nga ritenga e ngawari ai; a, ka raptsa e nga tangaia i whakaritea e koe, ka penei pea te kupu, me whakapapa kia kiiea na wai ranci taua kainga; mebemea no raua lahi. Un tika kia vvalu'a iena kainga. Tenei ano hoiu tetahi kupu aku ki a koe. Ko nga whenua' i pihilia e koe ki nga langata Maori, ko nga ingoa e mau i taua pukapuka. Kei te mea au kia hoaiu lona ki ia tangaia, ki ia tangata. ta te mea e takoio lopu ana. Ko eiahi ano
tenei o nga amuamu a nga tangata Maori ki a ratou ano. £ Teoei ano teiahi korero aku ki a koe, mo te hokonga o Taranaki. Ka lika ano te hokonga a Tuarau, ta te mea kua mabue i a matou te whenua i tikina raai e ia i roto i te mura • te ahi a Waikato, ka hoki ake ia ki Poneke. Ka baere ruai au ki Taranaki nobo ai, e rua pea aku tau ki reira ka tae mai te ope a Waikato kite tua wairenga ma ratou i Waitara. Ka kile au kua tae mai kite ngaki i nga buinga, ka baere atu au kite whakatau i a Ngatimaniapoto; ka tae au ki reira, ka tu mai a Te Pakaru kite wbai korero, kaore au i wbakahoki alu. Ka baere matou, tae noa ki Ngamotu, ka boki mai, me au ano, tae noa ki Kawhia. Hoki noatu maua ko Te Karira, minila o Taranaki. 1 taua taima kua hoki mai a Ngatihinetu, me Ngatimaniapoto, me Waikato katoa. Kibai au i kite i te nuinga o maua i reira, engari toko-torutoru nei anake matou i reira. Ite tahunga o nga wairenga, ka tikina e matou ka ruia kite tanapu kei hoki mai a Waikato. Ka mutu. Na Epiha. Karoro.
lipuna • £o 0 0 Ka homai ano e Te Rire he moni . 2 0 0 Ka • • . £5 0 0
Permanent link to this item
https://paperspast.natlib.govt.nz/newspapers/MMTKM18601130.2.7
Bibliographic details
Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume VII, Issue 18, 30 November 1860, Page 8
Word Count
19,566Nga Mahi a te Runanga ki Kohimarama. Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume VII, Issue 18, 30 November 1860, Page 8
Using This Item
Tūnga manatārua: Kua pau te manatārua (i Aotearoa). Ka pā ko ētahi atu tikanga.
Te whakamahi anō: E whakaae ana Te Puna Mātauranga o Aotearoa The National Library of New Zealand he mauri tō ēnei momo taonga, he wairua ora tōna e honoa ai te taonga kikokiko ki te iwi nāna taua taonga i tārei i te tuatahi. He kaipupuri noa mātou i ēnei taonga, ā, ko te inoia kia tika tō pupuri me tō kawe i te taonga nei, kia hāngai katoa hoki tō whakamahinga anō i ngā matū o roto ki ngā mātāpono e kīa nei Principles for the Care and Preservation of Māori Materials – Te Mauri o te Mātauranga : Purihia, Tiakina! (i whakahoutia i te tau 2018) – e wātea mai ana i te pae tukutuku o Te Puna Mātauranga o Aotearoa National Library of New Zealand.
Out of copyright (New Zealand). Other considerations apply.
The National Library of New Zealand Te Puna Mātauranga o Aotearoa acknowledges that taonga (treasures) such as this have mauri, a living spirit, that connects a physical object to the kinship group involved in its creation. As kaipupuri (holders) of this taonga, we ask that you treat it with respect and ensure that any reuse of the material is in line with the Library’s Principles for the Care and Preservation of Māori Materials – Te Mauri o te Mātauranga: Purihia, Tiakina! (revised 2018) – available on the National Library of New Zealand’s website.