Aga mahi o te Runanga ki Kohimarama.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume VII, Issue 14, 31 July 1860, Page 3

Aga mahi o te Runanga ki Kohimarama.

(He roanga no tera Karere.) Manei, 16 o Hurae, 1860. I timalaria e Te Makarini nga korero o tenei ra. Ka mea atu ia:— He pukapuka lenei na te Kawana kua tae mai. Na, ki to te Pakeha ritenga, ka tae atu be pukapnka a le Kawana ki tona runanga, ka wbakatika ratou ki runga kia korerotia taua pukapuka. Heotiano, tu katoa te runanga ki runga, me nga Pakeha hoki i haere mai kite maiakilaki; na, panuitia ana le pukapuka nei:— (Pukapuka 1.) Na te Kawana, na Tamati Koa Paraone. Ka lukua atu nei e le Kawana eiahi "Tikanga mo le whakabaere i te mabi whakarite whakawa," hei tirotiro, hei buriburi ma nga rangatira Maori o te Hui ki Kohimarama. Ko enei Tikanga, be mea ata whakariterite ia na Te Malenga, na te lino Kai-wtaakarite wbakawa tuatahi o Niu Tiraui. Wbare o te Kawana, Hurae 16, 1860. He Tikanga enei mo te Whakarite WiiaKAWA KIA PAI Al. Ki le whakaae kaloa le Iwi ki enei korero e mau nei, katahi ka takoto hei tikanga mo le Iwi ki a ratou whaka-tangata-Maori. I. KO NGA TANGATA HEI WHAKAHAERE. I. Kei nga wahi kahore ar.o kia whaka* luria noalia he Kai-wiiAKARiTE ki reira, ma te Iwi e titiro teiahi, ka whakaatu ki a te Kawana, ma te Kawana e whakaae, katabi ka tu.

11. Ko le Runanga, ma le Iwi e kowhili, ma te Kai-whakaiite e whakaatu nga ingoa ki aTe Kawana. Kaua e tino tokomaha nga tangata mo te Runanga, engari, kaua e neke iho i e Tokorima. Ka pai ano kia

Tokoono, kia Tokowhitu, a tae noa kite Rua-tekau, engari kaua e neke ake i te Rua tekau. Kei te tokomahatanga o nga tangata mohio te whakaaro. lII..Kia Tokorua nga taogata tlka hei hoa mo te Kai-whakawa, ma te Runanga e wbakaatu ki a Te Kawana, ma TeKawanae wbakaae, katahi ka tu. IV. Ko ta te Kai-wbakarite mahi be tino mahi rangatira. Kaua ia e tono moni mana, e tango ranei, i nga tangata. Erangi, ma Te Kawana, ma te Runanga hoki, te whakaaro ki nga moni hj& oranga mona. 11. KO NGA MARA ME NGA UTU. V. Na, ko nga hara heiwbiu ma te Kaiwbakarite, ko enei e mau nei: • ' :i 1. Ko te patu huhua-kore i tetahi tangata kia mamae. ... ;r Ko te Utu, kaua e neke iho i te Rima Hereni, kaua e neke ake i te Rima Pauna. 2. Ko te TAHAE. Ko tetahi wahi o te Utu, hei te Utu o te taonga pera ina hokona. Ko tetahi wahi, ko te Utu mo te He. Ko te Utu mo te He, kaua e neke ibo ite Rima Hereni, kaua e neke ake i te Kotahi tekau Pauna. Kite hoki te taonga i tabaetia kite tangata nona taua laonga, me utu ko te utu anake mo te he. 5. Ko te mea a tetahi tangata i runga i te ngakau kino i kino ai te Whare ranei, te Kakahu ranei, nga Rawa ranei,. nga Kai ranei a tetahi atu tangata. Me titiro te nui o nga banga i kino i te meatanga a te tangata, kei te utu o nga hanga pera ina hokona te tikanga. He kai e tupu ana, me titiro kite utu o nga kai pera ina tae kite hauhakenga, aka hokona i reira. Ko tetahi wahi tenei. Na, ka tapirilia mai ano hoki teiahi wahi hei utu mo te he: kaua e neke iho ite Rua tekau Hereni, kaua e neke ake i te Kotahi tekau Pauna. Ko te utu mo enei Hara kua oti nei te tuhituhi, ara, te wahi i meinga hei utu mo te he, he mea ano, ka riro katoa i te tangata nana te whakawa; he mea ano, ka riro katoa ma Te Kuini, ma te Runanga hoki; be mea ano, ko tetahi wabi ka riro ma te tangata nana te whakawa, ko teiahi wahi ka riro ma Te Kuini. Kei te Kai-whakarite te tikanga; mana te whakaritenga. Erangi, ko te utu mo te taonga i tahaetia, mo te hanga ranei i kino i te meatanga a te tangata, ka hoatu katoa tera kite tangata nona taua taonga i tahaetia, taua hanga ranei i kino. Yl. Tenei ano hoki etahi Hara hei whiu ma te Kai-whakarite.

1. Ko te kai i te waipiro; ko te whangai hoki ite tangata kite Waipiro. Ko te utu, kaua e neke iho i te Rima Hereni, kaua e neke ake i te Rua tekan Hereni. 2. Ko teKAi i nga kai pirau, i te kaangawaj ranei, i te. kotero ranei, i. te aha ranei. Ko te whangai hoki i tetahi atu tangata ki tetahi o aua Kai pirau; ko te taka i te wai hei kopiro hei takoioranga mo te kai pera. Ko te utu, kaua e neke iho i, te Rima Hereni, kaua e neke ake i te Rua tekau Hereni. A, kei te whakapumautanga o te Hara pera, ma te Kai-whakarite e whakaatu- ki te Rnnanga, ma te Runahga e mea kia whakangaronija taua kai, aua wai kopiro ranei. 3- Ko te 3ioe puremu i te hoa wahine a tetahi tangata. Ko te utu, kaua e neke iho i te Rua tekau Pauna. Kei te mea kua marenatia tikatia, kaua te utu e neke iho i te Toru tekau Pauua. Na, ko enei hara, ka riro katoa ie utu iha Te Kuini, ma te Runanga hoki. I mua, i rere ke te tikanga a te Paketia mo te Puremu. Ko nga utu i riro ma tei tangata nana te wahine. No muri nei,l ka. kitea, e kino ana tera. He mea kino hoki tenei, kia waiho te puremu o te wahine hei whakawhiwhi i tona lane kite moni. Na konei i kore ai tera tikanga, a takoto ke ana inaianei. VII. Ko nga moni hei utu mai ma te tangata e whakawakia ana. ina kitea. tona hara, ma te Kai-whakarite e whakarite, ma tona kotahi, tae noa kite Rima Pauna< Kite niaha atu i te Rima Pauna, me karanga nga Hoa o te Kai-wbakarile hei noho tahi i a ia, hei whakarite tahi. Ko te utu nui, ko nga uioni maba, kaua e waiho ma te ki a te tangata kotahi, erangi, kia tokotoru hei whakarite, a kia uru tahi ta ratou whakaae, katahi ka waiho i.ta ratou. YIIL Ko te Kai-whakarite ratou ko ono hoa me haere tonu i rungai nga tikanga e mau nei, i enei Hara anake, i enei (Jtu anake. Kaua e peau ke atu tetahi tikanga ma ratou ake. Erangi, kia takoto ra ano etahi tikanga atu, hei reira ka mahi ano i era. IX. Ko nga Hara nunui, ko te Patu i te tangata kia mate, ko te Wero i te tangata, ko te Tapahi e whara kino ai te linaia, ko nga pera katoa, waiho hei whakarite ma te Pakeha. Otira, ma te Kai-whakarite Maori ratou ko ona Hoa e kimi nga tangata e kiia aha kua mea i te hara pera, aka mau, ka

tukua kia kawea ki teiahi taone Pakeha whakawa ai. 111. HE WHAKAWA MONI, TAONGA RANEI. X. Tenei ano hoki etahi mea hei whakarite ma le Kai-whakarite, ara, he whakawa moni, taonga ranei. He tini noa iho nga tikanga o enei mea whakawa. He peuei elahi: 1. He mahi na tetabi langata ite raaara a teiahi, a kahore i utua: he taonga ranei no tetahi i riro i letahi, be inea boko, a kahore i utua: tena aiu hoki tena atii hoki, he mea pera. Ko te take o ensi whakawa, he whakaaetanga na teiahi ki tetahi, taka ana ta tetahi. na reira i mea ai kite whakawa. 2. Tenei ano hoki etabi. tie mahi he na tetahi tangata, he mahi whakaarokore ranei; engari, kabore i meatia i runga i te ngakau kino, a na taua meatanga ka pau nga kai a tetahi alu tangata, ka kino ranei ona rawa, aha ranei, aba ranei. Kei enei tu Whakawa. ekore e ineinga tona lake i tnpu ai hei Hara. Engari, be tautotohe kau. Ki ta letahi, kei a ia te ' lika ; ki ta letahi, kei a ia. Kei te whakariienga i nga Whakawa penei, mehemea ka kiiea e he ana ia te tangaia nana te whakawa, heoi ano, kua rautu. Erangi, mehemea ka kilea kei te tangata e whakawakia ana te he, na, ka whakahokia ki tera tona taonga, moni ranei, ka tapirilia ano hoki etabi hei utu mo te pupuri he a tenei; ko nga utu mo te pupuri he, kaua e neke ake i te rua hereni mo te pauna kotahi. IV. KO TE WHAKAPBTANGA I TE MOM. XI. Kite mea he rawakore le langata i wbakawakia, kaua e pakeke te tikanga ki a ia mo te wbakaputanga i nga moni, erangi. waiho mo te ngaburu, mo te wa e hauhake ai ia i ana kai—mo tera tau ranei. Kaua te tangaia e muriia. Engari ka kitea e whakauaua ana te tangata kite uiu, a roa rawa, kahore kia utua, hei reira ma le Kaiwhakarite e mea kia tangohia marietia elahi o ona taonga, kia bokona nuitia i le tirohanga ate iwi. Na, me tango nga moni uiu o aua taonga hei whakarite, a ki le ai toenga me whakahoki ki a ia.

Ko te ko, kaheru, toki ranei, ko nga mea hei mahi kai (mana i tenei ra i lenei ra, kaua e tangobia. Ko nga kakahu e mau i le tangata, me nga kakahu moehga, kaua e tangohia. V. MO TE WHAI REO KI A TE KAWANA. XII. Kite pouri te ngakau ole tangata ki te taimaha o te utu i karangatia e te Kaiwbakarite ratou ko ona Hoa, kite mea hoki tona yrhakaaro, ko te mu i nui rawa ake i

te he, na, ka tukua he putanga reo mana ki a te Kawana. Ma te Kawana e tono tetahi Kai-whakawa Pakeha kite whakataki i nga kainga katoa, f tenei takiwa i teoei takiwa, hei wbakarongo i nga mea pera. ka korero ai ki a ia. Na s kite pai ale Kawana, mana te tikanga kia whakamamatia taua utu, kia rite kite he. Engari, mehemeaka kitea e te Kawana i tika ta te Kai-whakariie ratou ko ona Hoa, a kahore he take i whai reo ai le tangata ki a ia, na, ka tapirilia tetahi wahi kite utu i whakaritea ite wkakawakanga. Engari, ko te wahi e tapiritia, kaua e neke ake i lerima pauna. Otira, e kore e tukua te tangata i whakawakia kia pupuri i te utu i whakaritea kia utua e ia, i runga i tona wbai-reotanga ki a te Kawana. Mehemea kabore i neke ake i te Kotahi tekau Pauna te moni i whakaritea kia utua, ekore e tukua he putanga reo ki a te Kawana ma te tangata e whakawakia ana. VI . KO TE PUKAPURA WHAKAMAHARA. XIII. Ko nga mea wbakawa katoa e homai ana ma te Kai-whakarite e whakarite, ma ratou ranei ko ona Iloa, me tuhiiuhi katoa ki tetahi pukapuka whakamahara, mete whakaritenga i whakaritea ai; tenei mea me tona whakaritenga, tera mea me tona whakaritenga, me nga muni hoki i utua mai. Ko lenei pukapuka me tiaki pai, me wha> kakite hoki kite Kai-whakawa Pakeba e tonoa atu ete Kawana kite whakataki i taua takiwa. VII. KO TA TE MJNANGA MAHI. XIV. Ko nga moni utu-hara, e kiianeima te Kuini, me hoaiu ki leiahi Kai-tiaki, ma te Runanga e whakarite, ki reira takoto ai, laka noa te lau. Ka taka te tau, ka buihui le Kuuauga ki te whakarite i le wawahaitga o uga uioni. Ko eiahi me wehe aiu ma te Kai-whakarite; ko ela'ai inanga Hoa; ko eiahi mo le Whare Karakia ranei, 1110 le Kura ranei, mo te Mira ranei, mo te aba ranei, mo la . ratou mea hoki e pai ai. Ku laka aiu tetahi aiu lau, me peria ano; pera lonu, ia lau ia tau. Otiia, kaua e pakaruhia wawelia teimoni, engari ma le Kawana ano e whakaaei ki la le Kununga i whakarite ai. Ko la te Kawana hoki ko ta te Kuini. XV. Kia huihui te lokomaba o nga tangata o te Runanga ka mahi ai leiabi mahi Runanga ; ki le ngaro le kabore te tokoouou e mahi.

XVI. Kotaua Runaoga ano hei titiro i nga kino tupu ake i roto i te iwi, heirapu whakaaro hoki e tore ai aua kino, e neke ake ai te iwi kite pai. A, ka kitea hewhakaaro, me tuhitubi, me boatu ki a te Kawana, hei litiro ibo. . Ki. le pai i a te Kawana, heoi, katabi katakoto hei tikanga, ka pera te mana me enei e mau ake nei. Heoi ano. Ka mutu, ka noho nga tangata,—ko Te Makarini anake elu ana. Ka mea ia Ko enei lure, he mea tuku ia na te Kawana hei tikanga mo era nga wahi kahore ano kia mohio noa kite wbakahaere ite ture Pakeba. He mea ata whakarite ia na to koutou hoa, na Te Matenga, hei tikanga mo nga wahi tnamao atu, kia tika ai ta ratou wbakahaere ki a ratou ano. Otira, e kore ia e rite mo nga wahi kua tauwhare nei te ture pera me Peowhairangi, me Poiieke. Kua miea eta hi o nga rangatira kia kotahi tonute ture. Ka iika ano tenei f otira, e kore pea e ata rite. E kore te tamaili e tupu kia kaumatua i i;»to i te ra kotabi. Maba noa nga whakapaparanga e mahi ana te Ingaribi i taua ture i lino pai inaianei. Koia boki i whakaaroa ai kia akona koutou ki nga wahi ngawari o te ture, kia tupu baere hoki 10 koutou matauranga; a kia waiho ia hei wbakakapi mo uga rilenga kino o te Maori e man lonu «ei i nga kaumatua. He mea ata buribui i marire enei ture na to koutou hoa na Te Matenga. He mea ngawari ia, e taea ano te whakaaro. Ehara i te mea whakairi hei ture pumau, otira hei tikanga e marama ai te mahi a nga kai-whakawa Maori i nga wahi e matara. atu ana i nga Kodti Pakeba. Mebemea e lata :»ai ana te Kai-whakawa Pakeha, ka tika ano kia Hi kua mana le whakawa. Heoi, ka waiho enei ture hei huriliuri ma uga tangata o tenei runanga i nga ra e haere ake nei, na ka oti le huriburi me whakaputa i aua whakaaro kia rangona ai. Kite pai ratou kia horoia letabi walii o nga ture, kia apitiria ano ranei tetahi, e pai ana, ka tukua a ratou korero kia tirohia e ie Kawana. Ka korerotia i konei te rarangi I, 3, mete 4, mete whakamarama haere' hoki i nga tikanga o aua korero.

Ngamoni (Ngatiwhakaue, Rotorua): E Te Makarini, whakarongo mai ki taku kupu. Ko nga tikanga o nga pukapukao nanahi ko taku tera e mea nei. Ko nga tikanga o nga kupu i hoatu nei e aliau inaianei kia whakamaramatia mai, kia marama ai abau. Tena ko lenei e he ana te vvhakabingao ena nga kupu hou ale Kawana; kia ki mai koe e tika ana kia marama ai taku ngakau, kia karanga mai ranei koe e he ana, e pai ana, kia karanga mai koe kua watea kia tatu ai taku ngakau. i j Te Makarini: Kahore ano ra i rupeke mai nga pukapuka o etahi o nga hapu. Kia rupeke mai ka koreroiia e abau nga pukapuka katoa kia rongo koutou. Muri iho, ka boaiu kia kite te Kawana i a koutou korero, Te Keene (Ngatiwhatua, Orakei): Naku te tikanga i timataia ai tena pukapuka, i korerotia e ahau ki Waikato. Ko te tangata nana te wahine, e kore e pai kia hoatu nga moni ote wahine ma te Kuini. Ko nga moni utu e kore e hoatu ki le tane tupu; kite kore ka mate te tane puremu. Ko te wahi tenei i mea ai ahau ka mate te tangata nana i puremu taua wahine: me he mea he rarigatira te tane tupu ka ata wbakaaro ia ki nga tikanga o te ture Maori ka mate i a ia te tane tutua i puremutia ai tana wabine. Me whakamarama ra tenei tikanga kahore hoki he oranga ngakau mo le lane tupu. Tenei hoki tetahi kupu kibai i marama i abau. £ mea ana koutou kia rua hoa mo te Kai-wha-. kawa- I laku korerotanga ki aTe Makarini i Waikato, i mea mai ia, "Kia hoki atu taua ki raro kite Tari, hei reira whakarite ai." Ko tenei, ko abau anake tenei etu nei. Ko Paora etu noa ana, ehara ia i a koutou i karanga. E pouri ana hoki taku ngakau mo tenei. Kaua nga Kai-whakawa e tono moni. Ka kotahi lino tau, ka rua awhe tau abau e mahi. E mea ana koutou ma te Kawana ma te runanga e hoatu nga moni hei oranga mona. Ite tau 1858 ka timata taku mahi, a tae noa ki 1859; katahi nei, kei te tau 4860, ka tahi ka pula tenei ture, "Kaua e tango moni." Nokonei ka pouri ahau. Heoi ano aku kupu.

Paora Tuhaere (Ngatiwhatua. Orakei): — Koia na ano taku. Taku i titiro he ai he marama kore no nga korero, ko te marama kore lenei ko le utu mo nga he. Ko te he nui ko te he ili lie mea buihui nga utu, te ttiohiolia te utu mo te he nui mo te he iti. | He kore whakamaramatanga i roto i aua lure. Ki taku whnkaaro ine whakainarama te tikanga mo te Ik; iti rno te he nui; ka lae ki nga he nui kia nui ano te utu. Ko nga rii'i oholala he he nui tena, kia nui ano hoki ie inu. Ka tae kite baru kolmru e pui ana teria e kawea ana ki nga whare whakawa nui. Ko taku whakahe, e whakalie nei ahau ko te he nui ko te lie iti kotahi tonu te utu; kihai i whakamarainaiia tenei. Ko taku i tifiro ai ahau he he nui he he wahine. Kaliore e lika kia hoalu nga utu rna te Kuini; ekore nei e wahia te utu. He riri kei kona, he kino kei tena rilenga: ta te mea ko- te he o taua wahine, ko te kore utu, ka nui tepouri ote tane. Koia ahau i mea ai ine muru ine horoi tena Jure, m<» whakamarama ake, kei kino te tangata. Ko taku kupu hoki tenei, kia whakaurua ie langata Maori ki n_;a runauga Pikeha hei whakatakoto i nga lure, mo te mea he iwi wbakabihi te langata Maori, e kore e rongo ki ie kupu a.nga rangaiira; e riria atu ana, e wliete mai ana nga karu ki nga Rangaiira. Olira ko aku ena i kite ai e he ana; heoi ano, e pai ana etahi: ko ena erua anake, ko nga he nui ko nga he ili, ko nga he wahine. Te Makarini (Ngatiawa, Whakatane,: Tena nga pukapuka i mahia inanabi. Xi taku whakaaro me waiho nga lure ki muri, me waiho ranei ina ia hapu e korero j ko enei ki mua, taiboa nga lure.

Tango Hikuwai, (Ngapuhi, Kerikeri) : E nga tangata Maori, e nga Pakeha, tenei taku kupu ki a koulou; e haere ana abau ko loku whenua. E haere ana ahau e hoki ana, ko laku mntua kua mate, ko taku tuahine kua male; ko te arabi hoki abau i toku tupapaku ia Wi Hau. Heoi ra. kei rapurapu koutou ki ahau. ETe Makarini, tenei laku kupu, ka polo aku whakaaro, ka mutu tenei kupu. E pai Kawana ki aku kupu, perehilia kia kitea e nga iwi. £ kore e lika inaianei, waiho ma te nupepa e wbakaiika. Ko le kupu a le tangaia i whakapuaki nei mo le uiu mo uga Kai-whakawa; ko taku whakauro tenei, lie mahi ano me tana uiu. Ka waiho leiahi langaia hei Kai-whakawa, me tango ano ia ile utu. He Kai-whakawa ahau | e loru aku lau i mahi ai ; ko te uiu £lO mo nga lau e rua. I teiahi o nga lau e t's. Ki laku whakaaro e rinia tekau pauna, £SO, kaiaiii ka tika leneiutu; ina hoki ko nga huihuinga ki toku kainga; ko aku mom pau katoa te hoko kite paraoa; me to Wi Hau kainga, penei tonu te tikanga. Koia ahaui mea ai kia tika te uiu. Heoi ano aku kupu mo lena. E te hunga o runga, whakarongo mai ki taku kupu ki le wbawhai o Kawana raua ko tana hoa. Me moe tatou: kei ohuoho tatou ki le peke teiahi o latou ki runga ki a Te Rangilake, kua he tenei huihuinga; erangi me whakawhetai atu'.atou ki te Atua, ki a Kuini hoki, ki a Kawana hoki, ki nga Pakeha katoa, ma kona tatou ka meinga hei tika ki le lure. Heoi ano enei kupu. Waihoki. ki le hara te tangata, kite patu ranei ile Pakeha, kite palu ranei ile Maori, me whiu ia ki le lure; kite purilia ka meinga ehara ia ite tamaiti no te ture. Ko nga he nunui ko nga he ili ma nga Kai-wiiakawa e rapu ona tikanga. He pono tenei kua takoio nga ture ki nga wahi katoa. Kei rapu aku hoa aroha ki ahau, ka haere nei ki toku kainga. Kia aroha koulou ki le Kuini, kite Kawana, ki nga Pakeha. Kite poka te tangata ki roto ki a Te Rangilake aianei, ko tenei iuibuinga ekore e meinga hei runanga pono. Engari me moe taiou ki raro kite whenua. K mabi ana raua i ia raua laba, wailio taiou kia moe tonu ana. Heoi taku kupu; kia whakahoa taiou kite Kawaaa. E kore au e wareware ki le taha Pakeha. Kia rima aku lau e rapu whakaaro ana k* loino ahau ki le runanga Pakeha.

Na, kia korero au i taku whakaaro kite runanga nei. Akuanei pea ka ki mai te Kawana kia haere atu etabi o matou ki tana whawhai i Tajanaki. E kore au e mohioki te whakaaro o tenei runanga mo koha, na koriei au i waibo ibo i taku kupu, ka" baere hoki au. Kia ki atu au, ma Te Kawana au e tono, ka haere atu au ki reira. Hone Ropiha Tamaha (Ngatikinohaku, Kawhia): Tenei ra, maku e utu atu tau, ka hoki na hoki koe; mehemea e noho ana koe a taea noatia te mutunga ota tatou korero e pai ana. Nei koa ko tenei, ka haere koe, ko taku kupu tenei ki a koe, Kia pono to kupu, no te mea no Ngapuhi koe. E inatau ana hoki ahau ki nga mahinga a Ngapuhi. He pono ranei, he he ranei. Ka haere nei koe ki raro, korero atu ki to ivvi kia kauae pa kite he. Ka hoki | koe inaianei koia ahau ka mea atu, kawea enei mea kia rongo Ngapuhi; 110 te mea kua ngaro te kaumatua aTe Waka. E kore e matauria inaianei te tika ranei, te he ranei. j E matau ana ahau ki Ngapuhi, he iwi tutu hoki ratou. Kei rongo nga iwi i muri i a koe kua he koe; kia pai kia marama to haere. E rite ana kite oati au korero i tenei whare. Heoi me ata whakaaro koe kite tikanga oau korero. E mau ana hoki ki runga i a Ngapuhi katoa te oati e oati na koe. Ma tenei Runanga au korero e pupuru, kia mau tonu ki a koe. Tango Hikuwai: Ka utua to kupu e ahau. Ko toku kupu mo nga bapu i ahau, ko tera ki a Kingi Wiremu Tareha, ki a Wiremu Hau, ki a Riwhi Hongi; ko utae kcre e taea te whakaaro e ahau; ko taku kupu mo toku taha anake. Te Waka Te Ruki (Ngatimahanga, Whaingaroa) : Kahore ano ahau i korero noa, ahakoa kei le ngaro a Wiremu Nero—kua mate a Potaiau. Ko a raua korero maku e whaki. Kia korero abau i nga kupu a Wiremii. Tae ana mai te Rongo Pai, hopiikiaana e Wiremu. E whawhai ana a

Waikato ki Taranaki; ka kawea atu te rongo pai, aka ora a Taranaki; hoki ana mai. E whawhai ana a Waikaio ki Rotorua, akihai ratou i whakai'ongo; hoki ana mai. Ka tahi ka haere ki aTe Rauparaha ki Kapiti. Ka hoki mai ka kite Potatau ka baere ki a Te Rauparaha ; heoi ka mail te rongo kite 1 taha Maori Katahi ano ka huri te aroaro kite Pakeha. No Wiremu Neri) Lena whakaaro kite Kawana tuatahi, marena rawa,— kite Kawana tuarua, marena rawa,— ki teKawana tuatoru, marena rawa, —kite Kawana'tuawha, marena rawa. Piri lonu nga whakaaro 0 Potatau ki a Kawana, a mate noa. Tenei ano tana kupu kia atawhaiki te iwi Pakeka, kite iwi Maori. Heoi ano ena. Teriei ano tenei: ko etahi Pakeha e korero pai ana, ko etahi e korero kino ana, ko etahi e korer« 1 whakahihi ana. Homai ana te kupu ki a Tamihana Tarapipipi, ka ki,f " Kua riro le mana te vvhenua i^a. ko koutou keT raro'To"'niatou' waewae:" Kua mate a Potatau, ora atu ko Tarapipipi. Ko le matua ko Te Heuheu. Ka mea taku whakaaro kei au tenei kino kei Waikato. Kahore he Waikato i runga i a Wiremu Nero, la te mea ko Waikato kua tae ki aTe IVangitake. Ka hoki taku korero. Ko nga whakahihi ate Pakeha ki a Tarapipipi! [Na te Makarini: Ko te korero e rangona ana, ko te ingoa o te Pakeha kahore i mohiotia.] * E ki ana te Pakeha, kl He paru nga tangaia i raro i nga waewae o te Pakeha." Ko nga korero ra tenei i pouri ai a Tamihana. Hoani Ropiha Tamaha (Ngatikinohaku, Kawhia): Kia kite mai koutou katoa, naku tenei te mea ma, na te Kawana tetahi. [Ka mau te ringa ki nga pukapuka e rua.] Kia kite mai koutou e le runanga katoa, e Te Rauparaha, ( e Hohepa, e Matene, na te mea hoki, tatou tahi tatou, kua tatoutia inaianei. Kia rongo mai koutou, ko au ano tenei— he Ko ahau ano taku pukapuka : ki le kote e marama mai aku kupu i a koutou me 'korero atu e ahau. Kei Waikato te timatahga, Te Akau, Whangaroa, Aotea, Kawhia, Marokopa, Mokau, Urenuij Waitara, ka rohe au ki reira. Kua ma ahau i runga i enei whe-

nua; kua ma ahau i aku iwi ite taba kite hauaui u, ki roi.o o Waikaio. Titiro mai, kahore he paru ole whenua i runga i ahauj kahore lie kakahu o laku iwi i runga i ahau; kua ma ahau, no le mea ko aku iwi katoa era. Ko tenei ma, kia penei le marama. kia liaho ai to koulou inaramaianga kite aroaro 0 nga.iangala —na le mea ko lo le Kawana lenei, "Ho inoi pono laku ki a le Atua kia tukua mai e la laua manaakiianga ki runga 1 a koulou ka runanga nei, Mana hoki earahi na le huarabi lika. ; Na, ka waiho koutou ki konei korerorero ai i ngaiiieakua whakaaria e au ki a koulou, i era atu mea ranei e kitea e koulou liei mea e lupu al te pai kite iwi Maori." E boa, eTe Para, e nioluo ana koe ki le rilenga o taua kupu, "Kia penei lo koulou maratnaianga le liaho ki le aroaro o nga langaia kia kileai raiou i o koutou hanga pai." [na hoki i penei la le Kawana kupu, "Heinoi pono laku." Kua ma ahau i runga i aku whenua kua ma ahau i aku iwi. ka xvhakariiea e ahau ki la laiou Minita: 8 na lenei i lika ai laku nolio i konei, mohemea i penei le ahua i mangu, kua peia atu ahau i no nga ra i a Kawana Hopihona; no nga ra i a Kawana Piliroi ka liniala te he, ka pohehe te Tinti nei. Koiahi ringa i piko, kolaiii i maro. N T a lenei ringa, na te ringa maui i piko, ka lupu le kino, ara te whawhai. Koia le whainga ki Kororareka. Ko ie ringa i piko, ko Hone Heke; ko le ringa i maro, ko Te Waaka. I mea koulou nga iwi o runga nei ko le Waaka i kuware, ko Heke i lika, lae noa ki tona mutunga. Maku eki atu ki a kouiou ko Ueke i he, ko Te Waaka i lika, laea noatia lenei luima, koia i Waaka tonu ai, i niau tonu ai lana ingoa inaianei. E pumau ana nga mauaukiianga a le Kawana ki nsa tangata kaioa. Tenei ano hoki tenei mo la Paora i korero nei. E mohio ana ano a Paora, he langata hoko whenua hoki ia: kahore ahau i mohio, ko Paora e mohio ana, no te mea nana i hoko Taurarua. Katahi ahau ka mohio he he kei Taurarua. Ki au ia kua riro Taurarua ki ie Kuini; na konei au i mea ai kahore he Paoralanga i runga i taua whenua. Kua tu noa ake nga whare ki reira, kua kapi i ote whare Pakeho. E pai ana taku korero mo te mea e korero atu ana ahau ki lekanohi o Paora j ko aua whare he whare whakaairo, ko le whakaairohoki lenei --he kowhatu. Ka muiu i konei laku korero.

Mateiie Te Whiwhi (Ngatiraukawa, Otaki): Ara, eTc Makarini, kali ore he rilenga ke atu mo te mea hoki kua puia te kupii a te Kawana kia huihui nga rungatira Maori ki kouei ki le whakapnaki i o ralou whakaaro i runga i le kupii lonu a Kawana, kia whakapuakina nga whakaaro o nga tangata Maori ki tona aroaro. Kua puia nei ta ralou kupu kia noho tonu ralou i raro i le maru o te Kuini, Me laku kupu kotaiii ano. Tenei taku e whakaaro nei, e Ma, kahore he hokinga ki rnuri. E koree laea eahau te korero nga tikanga ine nga whakaaro o Ngatimea o Ngatimea. Ko laku, niaku ano ia e tiaki. Kali tena. Ko tenei likanga kia whakaiuturuiia e korua ko le Kawana. Tenei le mea i penei ai laku kupu hei ara mai ino nga painga o teKuiui ki le iwi Maori; hei ara unga alu hoki mo nga iwi Maori kite Kuini; kia noho ralou i raro i te maru o te Kuini, ko te Kawana hei malua mo ralou ko te mahana ole kia tau iho ki runga ki a ralou. Ma lenei anake e wiiakau nga iwi e rua, ko konei hoki ralou tupu tahi ai. E kore ahau e whui ki le mohioianga inaianei, engari i rolo pea i etalii lau ka kilea e ahau he mohioianga ki le ukanga Pakeha. Kngari, eMa, ko leuei likanga kia tuturu. Tenei te mea i penei ai au, me le ra hoki e hangai ana ki runga ki nga otaoia ole whenua; no reira ka mahana, ka tupu, ka whai hua. Me le tikaokao hoki. JVlehemca ka lau tonu le mahanaianga ki runga ki ana heki, ka paoa, ka haere; melmiea ka taka te heki ki walio ole kowhanga ka male. Olira kei le matua le whakaaro. | • j Tukitiatfmene (JNgatiwakaue, Roiorua): Ehnra an i le knware, betansraia note Kuini

abau; i takahi aikoe i akukupu. Kahore he kupu e rere ki whea ki whea, kei a te Kuini anake te tumautanga o te kupu. Ka tika le kupu a Matene, ka nui nga he o te ao nei, kahore au e pa ki ena mea. Hei aha ma tatou nga kino? Ka timataia e ahau nga korero o era ra ko te Kuini anake, ko te Kawana ariake. E mea ana ahau ki nga pukapuka kia koreroiia, he ahaano ena tikanga ka rapurapua? Ma wai eki e kore e lupu te kioo? E lupu le kino; ma le Maori e whakakino. Ko le kupu nui ki le Kuini ki le Kawana, heoi ano. Katahi ahau ka tino pai no te whakaaetanga o Te Whareheihei (Taiapo; ki a le Kuini. Katahi toku iwi ka tino whakaae ki tenei tikanga. Toraika Te Mutu (Ngaiterr.ngi, Tauranga): Na, mai, raaku ano e whakakino nga korero o tenei runanga. Ko laku whenua, tera te tuhia mai i uta, i tuhia ki le kingi, he mea tuhi pokanoa. Ko le wlienua nei ko Tapatai, ko te tiinalanga kei Kumikumi, Kahulakiwaru, te Pawakahorohoro, Kaikakaroro, Ohiriro, ka haere ki le Maunga, ka puta kite Arapowhalu. Ki le Mea ria toku tipuna i tango tenei whenua i .11 ua; te mea i tuhia ai he mea kia hoki abau ki raro, ko ia kia kake ki runga. Ko tenei ka kino ahau akuanei. Ki laku tikanga ia ki au ano le mana o toku wlienua. Ko Koiorerua le iiigoa 0 toku lipuna. Horomona Toremi (Ngatiraukawa, Olaki): Kihai matou i tuhituhi i nga kupu 0 nga pukapuka o te Kawana. He rapu aha hoki to matou no te mea kua lapoko matou ki roto. Kahore he rapunga inaku, la te mea kua tapoko enei iwi, a Ngatiloa a Ngatiraukawa, kite Kawanatariga. Te luatahi ko nga Minita, te tuarua.ko te Kawana ; ka oti au ki kona, kahore aku hokingaki muri- Hei aha ahau i rapu ai > Kei a koiuou kei nga Pakeha te whakaaro: ma koulou e whakau mai ki a matou. Kahore he hokihokinga, ia te mea kei a koulou te mana 0 nga whakaaro, i lupu mai hoki i te Alua to koulou mana, Ko matou hoki he iwi kuware, he iwi whakaaro kore. Koiahi aku kupu ko te lure a te Ariki i ki iho ai ki a Hoani, " Ko laku ture tenei kia aroha koutou, tetahi Jii tetahi/' P

mabara ana ahau na te ture tatou i aroha al. Ko taku i whakaaro ai ko to matou reo kua motu ki a koutou; man ma te Pakeha e whakahoki mai, e whakamaori mai. Tenei hoki tetahi kupu, e Ma, ko to koutou mana kia wbakauria ki runga ki a matou. Kahore aku tirotiro, ta te mea kua oti i nga Kawana luatahi tae noa iho ki a Kawana Kerei, ko Matene hei Kai-whakawa mo matou. Heoti ano laku, ko ahau he tangatahapai akei aia. Te Ahukaramu (Ngatiraukawa, Otaki): Ko takuwhakapono i ruritiamai ano i Ingarani, ka u, ko Oiaki le unga ki uta: kei kona e takoto ana nga ture kotahi tekau. He tauhou hoki ahau ki tenei taone; engari ko Otaki ko Poneke le putanga o nga ture. Kotahi tekau kei Otaki, kotahi tekau kei Poneke. E kore au e mohio ki enei e korerotia nei e te katoa; kotahi taku kupu, ko te Atua te tuatahi, ko te Kuini te tuarua, ko te Kawana te tuatoru. Ko te whakaaro a te Rangitake e kore e kitea e ahau. Ka noho tonu ahau ki runga ki enei mea e toru. Ko taku hoa ko Potatau nana i whakapai te Kuini mete Kawanatanga. E mea ana koe kia wehea nga tangata ote Kuini; kite mea ka whakatu kingi etahi iwi, me wehe ratou i runga i te mana o te Kuini. Manibera (Ngapuhi, Whangarei): E nga rangatira Pakeha kua tupu nei ki Niu Tirani; me nga rangatira Maori o Niu Tirani, whakarongo mai, ko taku kupu tenei ki a koutou mo te kupu ite nupepa. Ka puremutia te wahine a tetahi tangata, ka tonoa he utu mo te wahine a te tangata, ka puta mai te utu, ka wahia te utu kite Kuini tetahi, kite runanga tetahi. Ka whakakahoretia kite tane nana te wahine, ka mate ahau i te tane nana te wahine. Engari me wahi te utu, kite tane tetahi nana te wahine, kite Kuini tetahi, ka ora ahau i tenei tangata. Kite kahore e wahia te utu kite tane nana te wahine ka noho te he ki runga kite tangata nana te wahine. Engari me wahi te utu hei wbakamarie ite ngakau ote tane. Kite kore e marie tana ngakau, ka tutu taua tangata: me wahi kia marie ai ia. Ka riri pono ia; i engari me whakamarie taua tangata. Kati

tenei kupu, e nga rangatira Pakeha, e nga rangatira Maori o Niu Tirani. Tenei tetahi. Ahakoa he Kai-whakawa ahau, kite he ahau ma te ture ahau e whiu. Ko le he i nui kia nui te utu; ko te he i iti, kia iti te utu. E kore ahau e mea he tangata tiko ahau; ekore e kitea te ra ehe ai ahau. Tera te ture hei whiu i ahau. E korero ana ahau ki toku taha; ma ia hapu tona ritenga. Te Makarini: E mea ana ahau engari me ata whakaaro e koutou nga likaoga o enei ture; ma koutou e mea kia webea te utu, e pai ana ano te kawe atu i to koutou kupu ki te Kawana. Me ata hurihuri, me kimi marire; mo te mea hoki ko nga Kai-whakawa anakeano nga mea kua whakaaro i enei mea, kahore te nuinga. Ehara tenei i te lino ture, he timatanga kau: me hoki koutou ki 0 koutou whare kororo ai; ma ia hapu ano e rapu nga tikanga. Eruera KahawaK (Ngatirangiwewehi, Rotorua): E mea ana ahau ko nga utu ole pukapuka a Kawana kia korerotia inaianei. Kua oti te manaaki, kua oti te paihere, koia 1 whakaaro ai ahau kua oti nga whakaaro a te Kawana i whakapuaki ai i waenganui ole runanga. Kotona tikanga ma latou etiiiro i nga wa e haere ake nei; ko au e mea ana ko nga whakaaro o Kawana kua oti katoa, kahore he toenga. Kua oti hoki te ki ko ia hei matua; ko ona korero kua oti te manaaki, kua oti te paihere,—e pera ana mete paipa, e kore nei e wareware i roto i te ngakau, ahakoa moe: ko te rite tenei o nga kupu ate Kawana, e kore e wareware. Katahi ahau ka kite i te hanga kaumatua nei—i a Tukihaumene, i a Taiapo, i a Ngahuruliuru—kua tapoko mai nei ki tenei tikanga, ki nga ture ale Kuini. Ko matou ko nga

j taitamariki kua marama ano kite titiro ite [ tika, ite he. Ka rautu enei. Waihoki ko |te tikanga mo nga wahine. Ki a matou ki I nga taitamariki, ko nga wahine marena e j kore e taea ie whakaaro, no te mea kua oti I raua te bono kite hono lapu ate Atua. Ko nga wahine kihai i niarenatia e kore e tino nui i a matou. E taea te whakaaro tenei. Wi Waka (Ngatikahungunu, Wairarapa): He kupu noa ake taku, he kupu maori: kei te mohiotia nga wahi kite Kuini. I roto ahau i te hara i mua i aku lupuna, i roto au ite tutae e takoto ana. Pera roe te whanau a Rangi raua ko Papa. Ko Tane-tuturu, ko Tane-pepcke, ko Tane-uetika, ko Tane-neha, ko Tane-te-waiora, ko Tane-nuiarangi. Ko tena whanau takoto tou i roto i te poho o to raua matua, takoto mate ana. Na Tanenuiarangi nana i kite te ao marama; he puare no te keke o Rangi ka kitea tera ia te kainga, te oranga mo ratou. Ka ki a Tanenuirangi kia tahuri kia patu i a ratou matua; kakotikotia nga toko, ko Toko-huru-nuku, ko Toko-huru-rangi, ko Rakau-tuke, ko Rakau-koki; katahi ka wahaia e Paia, katahi ka tokona a Rangi, "Tane i titokona, titokona—Tane i hapainga, hapainga." Tu ke Rangi, takoto ke Papa; ka kitea te Aomarama, ka whai kainga mo te tangata, ka orate tangata. I roto au ite paru; tae mai te whakapono, ka ora ahau. Ko te Kawanatanga, na te Kuini, mo te tinana tena ; ko ngaminita mo te wairua. Tenei ano hoki tetahi. I rite te Kawana ki a Tamai,ea. Tae mai Tamatea, tahuna ana e ia te maota, nga tairo a Rangi, ka whai whenua, ka noho te tangata ka ora. Waihoki ko te Kawana mana e tahu nga He kupu ke tenei. Kati te hui ki konei, kawea te rua o ou hui ki Poneke. Na koutou a koutou kainga. Tukua mai ki ahau kia mohiotia e nga tangata o te upoko ole ika, na konei i koreai i kitea mai nga rangatira o runga. Engari me kawe ki Poneke kiakimihia nga whakaaro ote upoko ote ika. Kip. toe mai korua ki Poneke gliosis ngs me?, § mphioik

nga tangata ote Kuini. He ki katoa tenei na te upoko ote ika. Kite Kuini ona tangata, kite kingi ona. Ma te Kuini e whakarauora ona tangata. Mau ka riri mai koe, e korero ana ahau ki tearoaro o te Kawana. Ko taku kupu tenei ko Poneke he wahi hei mahinga mo ena he, kia mahia nga mea c I ngaro ana, ko a te Kuini e mohiotia ana. I | I I ; Henare Pukuatua (Ngatiwakaue, Rotorua): He korero tenei naku. Kahore raatou e mobio kite rapu ritenga mo te taha Kuini. Ko matou emea ana he iwi he matou, me waiho ma matou anake te korero, kia marama ai matou. Katahi ka pai ake toku ngakau ki nga kaumatua kua pai nei kite kuinitanga. Na te mea ko nga rangatira kaumatua enei o Rotorua, hei bapai i nga rilenga o te Kuini. Na, e hoa e te Kawana, korerotia mai nga tikanga mo te wahine marena; whakaritea mai nga ture mo te hara iti mo te hara nui. 4 T e Makarini: Whakaarohia, kimihia, rapurapua enei mea: me whakapuaki e koutou o koutou whakaaro kia rongo te Kawana. Kahore ano i poto katoa o koutou kupu te korero e te Kawana. I tenei wiki ka timata tatou te whakaaro ki nga tikanga i haere mai ai tatou. He kupu ke ano pea a te Kawana, mana e tuku mai ki a koutou. Kati pea te korero. Wi te Tete (Ngapuhi, Peowhairanei): Ki autekupuwhakamutunga. Whakarongomai e nga Pakeha, e nga rangatira Maori, whakarongo mai ki taku kupu. Kua whakakotahi tatoukirunga ki a teKuini. He kupu taku kia koutou mo te whawhai o Wiremu Kinei. E mea ana abau kei hea te wahi e tapoko ai

tatou kite Kawaoatanga ? Mehemea ka aroba tatou ki a te Kawana, ka tika ta tatou buibai. Kia rongo raai koutou, kite puta te kupu a te Kawana ki au kia baere ki Taranaki, ka haere ahau—ki te kore, e kore abau e tae, e kore matou e turi ki tekupua te Kawana. Ko te mutunga tenei o nga korero. Karangatia ana te runanga mo apopo.

Tcrei, HURAE 17, 4860. Ka huibui nga rangatira, ka timataria eTe Makarini te korero. I periei hoki tana kupu:— Ko te korero inanabi be rapu i nga tikanga o te kupu a te Kawana mo nga ture! tukua mai e ia kia wbakaarohia e koutou. Otira kaua e oborere to koutou kupu mo te wbakabe ranei, mo te wbakaae ranei, me ata rapumarire kia kitea te marama ranei, tetabi wahi pouri ranei o aua ture. He turoro etahi o koutou e nobo mai na, ka tabi ano ka tae raai ki lenei runanga ; he langata tae hou mai etahi, kahore ano i puaki he kupu ma ratou. Me luku ki aua r&ngatira be kupu mo te tuatahi, kia rongo boki tatou i a ratou korero. Erua enei pukapuka kua tae mai i naianei: ka korerotia e ahau kia rongo koutou. [Ka panuitia i konei nga pukapuka a Katipa, a Hikaka.] Heoi ano nga kupu tae hou mai. Ko tenei ko nga whakaaro mo nga ture i korero ra tatou inanabi, waiho kia ata rapua mariretia i tetahi ulu rangi. Hira Kingi (Ngatinaho, Aotea): Ko ie rarangi tuatahi ka korerotia atu nei e abau ki a koutou— w Kei nga wahi kabore ano i whakaturia noatia he kai-whakarite ki reira, ma te iwi e titiro tetahi, ka whakaatu ki a te Kawana, ma te Kawana e whakaae, ka tahi ka lu." I te tau 1859, ko te marama ko Mei, ka tu te runanga nui ki Makaka, ko nga tangata koiahi rau e whitu tekau : te upoko o taua runanga ko Te Kina. I muri i taua runanga ka tukua mai te karere ki a Te Makarini raua ko te Kawana, kabore i tae ake he utu. Na i nga ra o Tihema ka huibui taua runanga ano, ko Te Warihi te upoko: muri iho o laua runanga ka tukua mai le karere, ka tatari nga minita mete iwi, kihai i tae ake he kupu. I nga ra o Hanuere ka haere mai matou ki Kaoroa: to matou upoko ko Te Warihi: i muri i tena ka tukua mai le karere, ka tatari matou kaore i tae ake he kupu. Kati, kua mutu te talari. Tukua ake ana e koutou nga ture kali, kahore he tangata hei hapai i aua ture! Mehemea i tae ake le whakaaturanga, penei kua marama ioaianei. Le Makarini: E tika ana pea teua kupu. IKo te tikanga ra o te Kawana mo nga kai-

whakawa Maori e wbakaturia ana: e kore e whakahohorotia, engari ka rongo ia i telahi tangata e meinga ana hei kai-whakawa, ka waiho i te tau kotahi. i nga tau e rua, kia kitea le lika o tana mahi o lana whakahaere. bei reira ka whakatumaulia ai. No kona kibai i whakaaelia wawetia le likanga o nga tangata o Aotea. E lika ana pea tena kupu te kore utu o «ga pukapuka.Mehemea i tae mai a koutou pukapuka a kihai i utua, na matou ten a be. Otira i toku taenga ki Wbaingaroa ka korerotia mai e nga tangata o Aotea ta ratou biabia kia.tu ko.e hei kai-whakarile mo ratou. I reira ano kua tubia be pukapuka maku ki a le Kawana kia tu ano koe ki taua mahi. Hira Kingi: Ka korero ahau kite Upokovi., kite 5 o nga rarangi, mo te moe puremu: ''Ko te utu kaua e neke ibo i te rua tekau pauna. Kei le mea kua marenalia tikatia, kaua te utu e neke iho ite toru tekau pauna. Na ko enei bara ka riro katoa le utu nia le Kuini, ma te Runanga hoki."—E pohehe ana abau ki tenei rarangi e mea nei, ma le Kuini ma te Runanga nga uiu, kahore mo te lane. Mehemea ka meinga ma te Kuini ma le Runanga anake ka he; ka kore be utu ki au kite tangata i marenatia tikatia nei maua, na ka pouri au, ka patua e ahau le langata puremu i taku wabine. Tamihana Rauparaba (Ngatiloa, Olaki). E boa ma,—E koa ana toku ngakau ki tenei likanga. Tena pea ekore e marama; he ahakoa. Ka kite nga tangaia katoa. Kua puta a koutou whakaaro marama, kia waiho ai koutou bei tauira mo o koutou wbanaunga; kia waiho ai matou hei lauira mo o matou whanaunga. Kua whakarerea nga tikanga o mua hei tami mo a tatou waewae, kei te ara hou tatou kei le ara tika. Koia, te ngakau i marama ai, kua ngaro nga maiua, ko nga puianga enei. Me noho nga tamariki kite korero, kaua e ngoikore i tenei runanga. E pouri ana ahau ki lenei mea hou, ki tenei ittgoa hou, kite he mea wehewehe, he mea whakainauahara i nga tangata Maori, i nga Pakeha; he mea whakataurekareka ite tangaia Maori i te Pakeha. E liiea ana ahau kia (amia lenei likanga. Na te Maori ranei tenei tikanga, na le Pakeha ranei i ako tenei likanga whakamauahara ? Iraogi Kia laroia te»ei likanga m ihp

Matene Te Whiwhi, (Ngatitoa,) Otaki: He kupu noa ano laku kupu, be iti iti nei. Kua oli aku kupu i era ra. He mahara naku kua oti te whakakotahi e le Kawana nga iwi e rua; kua meinga kia lata te tangata Maori mete Pakeba. Ki taku whakaaro, mebemea ka koburu te Pakeba i te tangata Maori, me whakauru nga tangata Maori kite whakaritenga mo taua he; mehemea ka koburu te Maori i te Pakeba, me uru tahi ano te Pakeba mete tangata Maori,—me paihere kia kolabi. Hakitara (Ngapuhi, Peowhairangi): Tenei taku kupu—kei enei mabi e mabia nei. Ahakoa no te pito ahauo te whenua, e rua, e toru aku iwi: ko Ngapuhi, ko te Rarawa, ko te Aupouri. Ko koe ete Makarini taku boa aroha; mateWairuaTapu koe e whakapai, e tiaki ake, ake. Ka mutu taku kupu. Makarini (Ngatiawa, Awaoteatua): Ka tika tau e Tamibana, e Matene. Ko taku whakabe kei to tatou matua kei te Kawana. He whakabe tau e Tamibana kite Kingi, ko taku ki to tatou matua. He ngoikore, he ngoikore te he; he mokemoke, na reira i rapu ai Waikato ki tetahi tikanga mona, hei mana mo ana whenua mo ona taonga. Ko taku whakahe tena ito tatou matua. I tika mei peneitia i mua me tatou e nobo nei; tena ko tenei kua matuatia te rakau. e kore e taea te wbawhati. Ki taku whakaaro na tatou ranei, na ratou ano ranei na nga Pakeha tenei tikanga. Me pewhea hoki e talou? Ngamoni (Ngatiwbakaue, Maketu): Ko koe kua kite i to te Kawana he, ko koe an i - ke e kite ana i te male o te Kawana. Kua hoatu taku taonga ki a koe, (eMa,) nga taonga o toku tupuna, te patupounamu mete kurutongarerewa. Kia kania te pounamu ka kitea he kakano kino ranei, he kahurangi ranei: ki i te kino taku taonga, he ahakoa kia tae kite Kuini; kite kino, mana e whakahoki mai. Kahore he mea e takoto ana i roto i ahau. E hara inaianei toku taonga, no Tuhourangi, tuku iho ki a Nenukukopako ki a Whaka-

ue: wahia ena mere kia kite koe ite painga ite kinonga ranei. Ko tenei, e oku hoa, e te Makarini e te Mete, heoi ano taku taonga kua hoatu na ki a korua. Na ra ka pai raua, ka kino, kia tae aku korero ki le Kuini. He taonga nui hoki aku korero. Na Te Makarini: E mea ana koe ki o pukapuka? auapukapuka, ka pukaia, ka wea kia kite ate Kawana. Kia kite iaka ; hoki mai ki a tatou. Ngamoni: Ka pena mai na koe, kahore he mea e toe ana. Te Karamukahukoti, (Ngatipaoa): Tena koutou, e nga tangata o te rawhiti tae noa kite tonga. Kia rongo mai koutou kl taku kupu, ka whakapuakina nei ki tenei whakaminenga. Noku tenei whenua; ka tiaei mai te Pakeha kibai ahau i mea kia haere atu; ka mau ahau, ka toia niai ki uta. taku aroha kite Pakeha i penei au ahau: ka herea cenei taonga pai e ahau. Patua mai taku kupu, e pai ana nana ka kanga mai; naku ito mai te Pakeha, ka tahi ka eke ki uta. Kei mea koutou kei waho au; kia kotahi ano kakahu. mana e hipoki ? kia toru kakahu na ka tahi ka mabana ; kite mea ka tangohia tetahi o nga kahahu, ka kotahi kite kiri ka mate ite makariri. Kei te ma toku ringa ma koutou e whakaaro mai, ema xoou ana ahau. Kihai au i mea kia tu he kingi ki tenei whenua; kua. ngaro hoki ahau ki roto kite Pakeha. I ahu mai i te Tonga na le karangatanga o tenei kirigi: na te Heuheu i pikau mai, na eke ana ki MaungaTautari: tau rawa mai i waenganui. Mehemea i ahu atu i raro nei, e ata tirohia. Mehemea i tika ka tu ahau kite kingitanga. Na koutou ra, na ngatangaiao tawhiti i whakalu. E noho ana ahau i nga pakau ote Kuini; kotahi tonu ahua o te kakahu. Ko au anake tenei. Me i rua i toru ranei matou ka puta he kupu ma matou. Wiremu Pohe, (Parawhau, Whangarei): E tatou o nga iwi Maori, e nga Pakeha hoki, etika ana tate Karamii—me tau hokieMatene, rag

tau hoki e Tamihana. Ko ta Heke he kopurepure ; kua tu noa ake nga. tikanga o te Ropiiini, ko Maketu ka mate. Ko te latua kua oti nei tatou te paihere ki tenei whiiiki—e hara tenei whitiki ite whitiki pongi, ko teriei whitiki kua paiberea nei tatou he whitiki koura tenei whitiki— e kore tenei whitiki e motu. Waihoki ko tenei taiepa e hara i le pou puriri e hara i te totara, h 3 laepa rino te taepa; kite peke tetahi tangata ite rare o tenei taepa he otinga ano tona. Ko te taepa hoki tenei mo tatou ake, ake, ake. Tenei hoki tenei tikanga e whakararuraru nei i a tatou. Ko nga taua mo nga tapatapa, he mana Maori tena. Ko nga taua mo nga wahitapu, he mana Maori tena. Mo nga wahine taea ka tauatia ano hoki tena, he ritenga Maori. Kua tae latou ki tenei tikanga, kua paiheretiaki te tatua koura o teKuini, me whakaae katoa latou kia whakarerea enei tikanga katoa. Tenei hoki tenei, kaua nga kupu o tenei runanga e whakaekea ki runga ki tenei k&hiwi, kite Kingi: e nui ranei tenei, e hoki iho ranei. [Na, ka mau teringa ki terakau matariki.] Na, e kowhanawhana ana ahau i tenei rakau kia tika, otiia ma te Kawana e whakatika tenei rakau ka tika. Himiona, (Tuhourangi,) Tarawera:—Ma nga tangata tauhou tenei korero. [ tapoko matou i waenganui o to koutou korero. Kahore matou i rokohanga i te timatanga, po te mea kihai i pai kia timataria te kai i waenganui; kua orate hunga i limata ite tuatahi; kua tae kite mutunga kihai i ora te hunga i kai i waenganni. Tena ia te tikanga pai, kia tiniata tahi kia whakamutu tahi. Mehemea tera atu ano te toe atu na he ra korero me waiho mo apopo te korero; no te mea he tauhou matou, kei rere noa iho i runga i te whakaaro kore a matou kupu. Heoi ano. Pauro (Te Tawera): E rere wae tahi ana te tikanga. Ko te tikanga tenei o tenei kupu, ko te teina kei te kingitanga, ko te tuakana kei te Kawanatanga: ko te Arawa e rere tika ana. Ko Ngapuhi e rere a waewae ana, a ringaringa ana, ki roto ki tenei tikanga. I kite au itehe o Kawana kite nupepa. I haere mai te Kawana kite aroha: kihai i tonoa mai kite whawhai. E kore au e mea inaianei ka tomo ahau ki roto kite Kuinitanga: ka noho noa iho ahau i runga ite aro* ha, i le whakapono, i te pikopolanga.

Wiremu Patene (Ngaiterangi): Kua riipeke a tatou korero, e rangi ma nga tangata hou te korero. Kotahi aku kupu mo te ritenga o tewahine puremu. Ki taku whakaaro kua male te tangata, no te mea kabore i wahia te utu kite tangata nana tewahine kahore i whai manawareka ki a ia. Koiai tika ai te kupu—" Hoatu he utu ki aia e tika nei te utu, he takoha ki aia e tika nei te takoha." Eotabi hoki tenei ko le ture mo te kanga-kopiro, mo nga kai e pirau ana. Ko te kai pea tena e ora ai tetahi tangata. Ki te mahue i aia tana kai ka kino ia. Tomika Te Mutu (Ngaterangi): Kua tika ta korua korero (Matene raua ko Tamehana) ma tatou e whakanui ka nui,ma totou e whakaiti ka iti, ka haere tenei kingi. Mana ano e bapai tana tikanga, kaua tatou e hapai. He pani ahau,hetoenga ahau, nana! emauitaku pakihiwi nei. Na le Pakeba kau ki toku kainga ka puia toku ibu, ka tini te paura, katini le pu, ka ora ahau. Kuatuwhera taku kete: kabore atu aku korero. ParakaiaTePouepa(Ngatiraukawa,Otaki): Kabore ano ahau i ora, ko tokumatenga mai ano a taea noatia tenei ra. He korero pai kau, be korero pa pai kau nga korero; ko te rongoa i mea au kia ora ai au kabore ahau i kite. Ka apitiria e abau nga tikanga ote Rongo-pai mete mana ote Kuini, ka maro te moana whili atu ki Ingarangi whili mai ki konei kua haere noa atu nga tamariki, nga wabine. Ko tenei na Akarana i wakatupu te he, na te runanga o Akarana tenei he, te Kingi e korerotia nei. Na kiia ana e te Kawana he mabi tamariki, e kore e taro kua mutu, na kua waibo bei he moku, kna kainga momotetia toku whakapono. Taka mai nei ki tenei tau, iB6O. No Akarana ano tenei he. Kahore i akoe e Ma, i tawabi ke koe. Ko te rua tenei o nga he. No te 25 o nga ra o Hanueri i tuhituhia ai te pukapukapanuia te Kawana. I tuhituhia ki Akarana, ka tukua ki Taranaki. Kia korerotia *e ahau ? [Ka mea te Makarini, " Korerotia/'iV'Meake ka timatajigaJhria a te Kawana, ta ratd'tirTrtfatil fie wliawhai ki nga Maori o Taranaki. Na, ko ahau tenei ko te Kawana le panui nei, te whakapuaki nui nei, ko le ture whawhai kia puta i naianei ki Taranaki; hei lure tuturu tenei taenoalia te whakarerenga. I tukua e taku ringa i wbakapulaia i raro ibo i te hiri nui o te Koroni o Niu Tirani." No nga ra o Pepuere

ka tae ake ki Otaki. No te 27 o Maehe ka rongo kua hmga te parekura ki Taranaki. h toru nga Pakeba nana i homai aua nupepa.panui, e loru ano nga pepa. Na, ka panuitia ki waenganui ote iwi. Ka burihuri «k . I k 'ir ro 0 N S ali rau k awa. Kameaetahi. J\a. Ka whawhai hoki te Kawana nei," ka ui 'he aha rate takel wbawhai ai ?" No konei te take i webewehe ai, a e wehewehe nei ano. Me tahuri hoki au kite korero ki te iwi nei, kua oti te korero te pai i mua, i enei tau kua pabure nei. Kahore ano i whakaaroaematou nga tikanga nei; kia mutu mai tenei he, katabiano ahau ka whakaaro i nga korero pai ate Kawana. Kia atea ia te Makarim tenei he. He mea aha ki a koutou te mate? Mo matou te mate. Maku koia e wakamutu? E ki ana ahau ma koutou e whakamutu, Kia atea tenei he, e kore e tika te mahi. Kite mau tonu te wharo kite korokoro e kore e tika te korero, e rangi kia atea. wu S . apomale ( N § aliwh akaue, Rotorua): Whakaroogo mai e te runanga hou, e te runga tawhito, me whakaari taku mate hei hunhun mo te runanga. Ko te male tenei kei waenganui o Rotorua o Taupo. Na, kia kite koutou ko Tutukau tenei, ko Rotokakahi tena. I a Henare te Pukuatua tena mate. Ka wbakanro a Henare tena ano te pibi o tana matua wahine, ka haere la kite ruri, mate lonu e wha tekau nga tangata. Ma te tomokanga kia te Kuini kaora tenei mate: ma te Kuini e rongoa ka ora taku mate. Tenei ano ka rere taua mate ki Rotomabana ki, a Kangibeuea, ka mate au a te Arawa, i reira kotahi rau nga tangaia. Tenei te rata hei whakaora, kei Tarawera, kahore i ora taku mate. Ko te Ariki tetahi pihi i mate ai aua tangata. E penei tonu ana i roto i nca ra e haere nei. Tenei ano le rata kei Rotorua hei whakaora, kihai i ora taku mate, koia i kawea mai ai ki konei kite Kuini hei rongoa mo toku mate. [I haukotia nga kupu a tenei e Tukihau|mene ma, kibaii ata pula tana korero ka nono.j

Te Iri! Wbarekahika): E hoa ma, tenei ano taku korero ki a koutou, he korero tipua. Ko tahi kainga kei toku whenua, ko Waimahuru te iiigoa. E kore nga tangata o taua whenua e rongo i te korero : no lenei tau i korerotia nga korero ki nga ka'mga katoa, kia wha, kia rima tau, ka tahi ano nga tangata o laua kainga ka rongo ; no te mea ko te huarahi kei te taha ki uta, ko tetahi kei te moana, hoea ai na te waka. Ma te haere noa atu o nga tangata o taua kainga ki etahi kainga, ka tahi ano ka rongo ite korero. Kali tena. Ko tenei korero bei ritenga mo to matou whenua: na, ko te Pakeha kua tae noa mai kei nga whenua katoa: ko nga tangata o nga whenua nei kua rongo noa i nga korero o te Pakeha; kahore e rongona ki taua whenua. He mea haere noa e taku teina i runga i te kaipuke Pakeha ka tae ki Peowbairangi, ka tahi ia ka kite i te Pakeha, ka rongo i nga korero ate Pakeha. Ka maua mai eiaa te Wiremu Parata, e noho mai nei ito matou kainga. Kua tae te Kawana ki nga whenua katoa, kahore ano i u noa ki toku kainga > ko nga whenua katoa nei kua kite i te Kawana, kua rongo i nga korero o te Kawana, kahore ano matou i kite noa i a te Kawana, i rongo noa i ana korero. Na tana karangatanga i nga rangatira kia haere mai kite whakarongo i ana korero, ka tahi ano matou ka haere mai .* ka kite i a te Kawana, ka rongo hoki i ana korero, Ka rongo nei matou i ana korero, ma matou e mau ki to matou kainga, bei mahi ma matou inaianei, mo amua tonu atu. Te mutunga tenei o nga korero. Karangtia ana he korero mo apopo.

Wenerei, Hurae \B, iB6O. Ka mea atu a Te Makarini, He pukapuka tenei na te Kawana kuataemai. Heoiano, ka panuitia e ia:~ (Pukapuka 2 .J Na Tamati Koa Paraone, na Te Kawana. I mea te kupu a Te Kawana i tana korero timatanga ki nga Rangatira Maori o te Huihui ki Kohimarama, Ka tiakina pallia te Kawenata o Waitangi e te Kawanaianga o te Kuini. Na, he karanga tana inaianei ki a ratou kia tahuri ki le huriburi whakaaro mo runga i te ahua kuraruraru o nga likanga mo te wlienua o nga Iwi Maori e mau nei. Ko tana hiahia tenei kia rapua tetahi likanga hou hei whakaatea, hei whakamatara i aua raruraru.

v' Kua tino mobiotia ko te putake o nga lini pakanga, o nga tini whawhai a nga Iwi Maori o Niu Tirani, he kore ture mo nga wbenua e mau nei i nga Iwi Maori, i nga langata Maori. Mehemea ka takoto tetahi likanga mo le whenua mo a muri ake nei, ara, mebemea ka peneilia, ko te takiwa roa i nohoia ai tetahi whenua e tetahi hunga, me waiho taua takiwa roa hei whakaluiuru i taua whenua kite hunga i nohoia ai, ara, hei te 20 pea o nga lau he rohe mo le takiwa e nohoia ai tetahi whenua, ka meinga nona tonu iho taua wbenua, no te bunga kua rua tekau nei nga tau e noho ana ki reira. Penei, ka kore haere pea nga raruraru whenua a mua ake nei. Mebemea ka peratia, ka rohea he takiwa nohoanga bei whakatuturu kite bunga noho, ka rite kite Ture mo te whenua e mau nei ano ki Ingarani inaianei. A, tenei ano boki tetahi; ka pai rawa mehemea ka whakaaetia nuilia e nga hapu etahi tikanga hei ata wbakariteriie i nga rohe o nga whenua o tena hapu o tena hapu; la te mea, kite kahore e takoto marama nga tikanga mo te whenua, e koreepono te tupu, e kore e kaba te tupu i runga i nga tikanga ole maramatanga, engari, ma enei kia ata takoto, ma enei kia ata marama i nga langata ka tabi ka pono te tupu. Na, tenei tetahi tikanga; ka puta he tautobetohe mo te wbenua, mea ana tetahi iwi, nana, mea ana tetahi iwi, nana; na, me lukd ma letabi Komiti Rangaiira whakaaro lika e whakarite, ko nga tangaia mo taua Komiti me tangaia ke, me langata kahore una likanga ki runga ki taua wahi e tautobta ra, ma ratou e whakaoti; ka pai ano mebemea boki ka whiriwhiria he tangaia mo te Komiti pera, me whiriwbiri e te Runanga nui, ara, e te Runanga penei me tenei e noho nei ki Kohimarama. •Tera ano boki tetahi tikanga ngawari mo le tautoheiohe e whakahaerea ana kei Hinulani, ara, kei Inia, erangi pea tera e tau mo lenei wahi mo Niu Tirani. Koia ra tenei:— He hunga lanloheiohe lena, lokorua raua, na, ka waiho ma tenei e karanga kia to korua nga langata hei kai-whakarilerile, a ma lera hoki e karanga kia tokorua ano, ka lokowha. Na, ma tenei lokowha e karanga tetabi Rangatira no leiahi hapu ke hei boa mo ratou ki la ratou mahi wbakariteriie, hei te langata kahore ona tikanga ki runga kite mea e lauiohea ana. Heotiano ra, ka waiho ma laua tokorima e ata hurihuri, na, ka kilea kei tebea le tika kei tebea te he, ma ralou e whakaoti; otira kia mania wbakaae pono alu te hunga tautohetoiie, tetahi, leiahi, kia waiho marire i runga i ta taua tokorima

e whakarite ai, katabi ka whakapuakina ta ratou kupu whakaoli mo taua mea. Ko ta te Kawana tino biahia koia tenei, ko nga Rangatira we nga tangata Maori hoki o Niu Tiraui kia pono te noho ki tona whenua ake ki tona whenua ake i runga i te tikanga pumau, kia marama ai te tukunga ibo kl ona uri, kia kaua boki e whai putake e tupu ai he tautohetohe i muri iho. E pai ana etabi o nga whenua te waiho kia takoto toitu, ara, ino te hapu katoa; engari ia, tenei ta te Kawana e wbakaaro nei e hiahia nei, kia wbiwhi pu tenei Rangatira tera Rangatira, tenei tangata tera tangata hoki o ia hapu oia hapu, kite pukapuka Karauna Karati, hei whakapumau mo ta tera pihi mo ta tera pihi whenua ki a ia ano, ko te nui o te pihi ma tera ma tera kia nui ano, kia rite kite mea e tika ana 1110 ia tangata mo ia tangata bei mabi mana. Na, kite puta be tautohetohe mo te whenua Karauna Karati, e kore te hunga nona taua whenua e mea kia whakatika ia kite whawhai mo tona whenua, e kore ia e haere k i te Kawanatanga korero ai, engari, ka ahu tonu ia kite Wbare Whakawa, a kite tika tana, ma te Kai-whakarite wbakawa ia e whakanobo ki runga ki tona whenua, a ma te Ture ia e tiaki kei whakaoboria e tetabi tangata i runga i tona wahi. ■' Ko te mea nana i arai te whiwhi ai ia tangata ia tangata kite Karauna Karati, ko nga ngangare ko nga puhaehae 0 tetahi hapu, pu, 0 tetabi bapu; a tena hoki e pena lonu, e ngangare ano, e maringi ano te toto i runga i aua mea; erangi, kia whakatupu mohio nga tangata katahi ka mutu. Ara, kia ata mobio nga tangata ki tenei tikanga marama mo te taonga mo te aba, abakoa he taonga na te iwi katoa, bie tiaki pai ano he taonga ranei na te tangata koiahi, me tiaki pai ano. Na, kia takoto ano tetahi tikanga hei whakaaiea i nga kuraruraru o te whenua, hei whakarite hoki i nga tautohetohe whenua, katabi ka tika; ma reira anake hoki tuiuru ai te atanoho mete tupu baere 0 nga Iwi Maori. Na konei ta te Kawana wbakaaro i mea ai ki nga Rangatira Maori kia ata hurihuria e ratou tenei mea, kia ata wbakaaroarohia, kia ata tirotirobia tikatia. Na, he ki pono atu tenei nana, mehemea ka kitea e ralou tetahi tikanga pai mo tenei mea e laea ai, me whakaatu ki a ia, a ka hari tonu ia ki te whakauru tahi, kite wbakaputa i taua tikanga; mebemea hoki e kitea iho ana he tikanga ia e rite ai te mea e hiahialia atu nei e te wbakaaro. Te Whare 0 te Kawana, Hurae 18,1860.

No ka mutu te : panui, ka whai korero a Te Makarini, ka mea:—E aro nui ana te Kawana kia rapua e nga rangaiira o tenei runanga letahi tikanga e abei ai te whakatuturu ki tena hapu ki tena hapu tona ake whenua; a kia ata roherobea nga whenua ki tena iwi ki tena iwi, ki tena hapu ki tena bapu, ki tena tangata ki tena tangata; ma reira hoki ka atea ai nga rarnraru o te whenua e mau nei. Kua mohio hoki nga rangattra Maori, ko te tino putake tena o nga raruraru maba e tupu ake ana i te taha Maori—e heke nei te toto, ehe nei te taonga p te Pakeba o te Maori—koia ra tena ko te whenua. £ kore boki e tika kia kiia e wbai ture ana te Maori mo tenei taonga mo te whenua. Kotahi nei ano tona ture ko te "^i^e-otei Kaba;" Haunga ia, nga tikanga Mawi"m6 runga i te nohowhenua; tera aho aua tikanga, otiia ehara i te mea tuturu. He maba nga ara o aua tikanga, kotahi tonu putake—koia ra tenei, ko te ture o te kaba. Kua mea te kupu a Paora, te rangatira o Ngatiwhatua e noho nei, Kahore i kotahi te ture o te Pakeha o te Maori mo te whenua. He pono ano taua kupu: inaboki kahore he ture i nga Maori hei wbakahaere i nga tikanga ote taonga. Oii me pehea ka kotahi ai ta raua ture? ta te mea, he tino ture to te Pakeha, hei ara mona i runga i tenei mahi, tena ko te Maori, kahore ona lure mararaa. Kua roa a Kawana e whakaaroaro ana ki tenei mea. Ko tenei, kua noho te Runanga 0 nga rangatira Maori, ka mea ia kia korerotia ana whakaairo kia rongo ratou. Na kia rapu tahi ratou ko ia ki tetabi likangae takoto marania ai nga whenua, e pai ai tona tukunga iho ki nga uri—kia kaua ai he:raruraru, he ngatigare, be aha, be aha. Kahore he tau i hapa, e puta aua te rongo wbawbai ki letahi. wahi o Niu Tirani. E wbawhai ana ■ nga Maori ki Tauranga i mua lata ake nei; ki, Whakatanehoki, ki Tunapahore, ki Whanganui, kiAhuriri,—ki ko i a Ngapuhi,—kiTe ihularoa; a inaianei kei Taranaki. Kua mea le kupu a etahi, e tupu mai ana enei whawhai i nga hoko-whenua a te Kawanatanga. E he ana tena; inahoki he tikanga whaka- ! marie ta te Kawanatanga ana mahi ia kite ! boko whenua. Tera ke nga wbawhai, kei , nga wahi kahore ano i tukua te whenua, pera me Te Ihuiaroa, me era atu wahi boki kahore 1 ano kia abatia noatia e te Kawanatanga—ia takiwa ia takiwa puta ana te rongo kua tu te pakanga a tetabi iwi ki teiahi iwi ano. Tona -tikanga maori tenei: whai ana te iwi toa, tabuii ana te hunga whenua, ngaro ana ranei i te hoa riri. Tukua atu, ko enei i horo ka | wbai ano i tetahi iwi ka pana atu. Ma te

whai toa anake ka mau tonu te whenua ki tena iwi ki tena iwi; olira kahore i mohiolia e ratou te \va e horo ai, e riro ai tona whenua. He pono, na te whakapono.i mau ai te tikanga hou. Ka mau tona tikanga, ka j tahi ka whakaaetia kia hoki atu tena iwi tena iwi kite whenua o ona tupuna, noho ai. Te mutu pai i konei, apo nui ana ki ana o mua i riro ite hoa riri i toa mai ki a la; na tupu ana te puhaehae, mete ngakau kino i roto i enei, i roto hoki i ena, a tenei e mau tonu nei. Rere ke ana nga tikanga a tena iwi a tena iwi mo tenei mea mo te whenua; otiia he takiwa ano e ngaro ana enei tikanga i taua ture e korerotia nei, e te Ture o te Kaha. Kali, e kore e wbakaroaina nga korero inaianei, engari me ata hurihuri marire koulou, nga rangatira, i nga tikanga o tenei pukapuka a te Kawana, hei reira whakapula ui ite whakaaro. Kite pai etahi kia korero tonu inaianei, e pai ana, me korero. Tukihaumene, (Ngatiwhakaue, Rotorua): Kua pehia e koe nga kupa o mua. Erua nga ra e korero ana, kua puia ke kite whenua. Ka tika tena, ka tika o korero. Ka oti tenei kupu, kaiahi pea ka tukua nga whenua kite Kuini. Kahore oku whenua. Na te aba nga kinoo te ap» na te aha nga pu, nga p&nrai" nga malal hatiga ai ? Kaiahi kahuna te whenua e Hongi Hika. Waiho nga kino. Engari ko te kupu o tenei runanga mo te whakaae ki ate Kuini ki ate Kawana. Ki te pihilia te whenua e ora ranei te tangaia? Ki au me waiho te whenua: kahore oku whenua. Tamihana Te Rauparaha, (Ngatitoa, Otaki): Kaiahi te mea tino marama ki toku ngakau—na le pukapuka o te Kawana kua korerotia nei. E mea ana ahau me ta kite perehi, kia marama ai le tiiiro e le runanga nei. Parakaia Tararoa, (T uhourangi, Tarawera): Kahore aku korero—i haere mai ahau kite kawe mai i aku tikanga; kua tomo ahau ki a te Kuini. Na te Arawa te whakaaro kia lomo ki roto kite tikanga ale Kuini. Kua oli ano i a koutou ele runanga nei nga tikanga: he whakaae kau atu taku. Kite he koe ete Arawa maku koe e kawe kite whareherehcre. Matenga, (Tuhourangi, Tarawera): Ko te kupu tuatahi maku ki a te Arawa, na te Arawa i ki, kote whare maru tena—he tomo kau alu ta matou tate hungao muriki roto. Kia pono ta koulou oali: kei oati teka kite aroaro ote Atua. Kia korerotia leiahi kupu maku, kia puta taku whakaaro wh.akahe mo ta te Kawana tikanga. I a kawana Kerei ka limata toku tapokoranga ki roto ki tonu

mana. Kahore he he i kitea e ahau i reira —tae noa ki a Kawana Paraorre. Kahore ano i taea te maha o nga tan o Kawana Paraone, kua lupu tana pakanga ki a Te Rangitake; ko taku whakahe tenei ki a ia, he malua ia, he tamaiti a Te Rangitake i runga i taua lure; te kite ia i tana tamaili e mahi ana i te he, te ki atu, E he ana to mahi hohoro kite whawhai: na hohoro tahi ana to korua whawhai. Mehemea i whiua ki tenei whiu aroha, kua mararaa te whakaaro o nga tangata. Koia au iki ai kia tika te oati. Heoi taku kupu whakahe mo ta Kawana. Ko lona tika i kitea e au, he whaki nui i nga tikanga o te ture, marama ana ki nga iwi katoa. No reira ahau i mea ai, kahore he mea i mahue atu, kua mohio katoa nga langaia. Kia rongo mai koutou kite tikanga o toku oati tika. Ko to rnatou tupapaku, i mate ki waenganui o Ngatitematera, mehemea i tukua ki aku tikanga ki a te Maori, ekore e mohiotia aku whakaaro, na te turee pehi ana i runga i au, ka whakaritea ki to te ture. Ki ta koutou iki mai ai ki au ehara i le mea kohuru, engari he mea mate noa. Ileoi, ka whakaritea ki tera, ka oti. Ko te riienga mo le Kingi, me le whenua hoki. Ko te tikanga o tenei Kingi ki au, he tamaili tangi aruaru; kua homai e koutou a koutou taonga papai katoa, whai tonu ia ki te tango niana, ate whiwhi ia kite rangaliratanga o te Pakeha, tuku noa ia i ana whenua ma te Pakeha, hei utu moni mana, ta te mea kua hoa aroha ia ki ate Kawana. Ko to koutou hoa aroha hoki tena ko Potatau. Matau ana ia ki nga tikanga a te Kuinitanga, koia tenei ko te Kangatira kotahi. Ka mohio ia kite buarahi i rangatira ai te Kuini- na tekomiti, na te moni—katahi ia ka wehe atu i te taumarumaru o te Kawana, ka whakatu Kingi mona. Mehemea he biahia ta te Kawana kia whakakahoretia, na ko taku whakaaro tfnei, me kali nga huarahi ole moni o te kakahu, puta noa i Niu Tiraui katoa; roe nga Pakeha e noho lakitahi ana i waenganui i nga iwi Maori, kia kaua e homai le moni ki ote Kingi tangata. Ko te tohu mo o tangata e mohiotia ai me maka, me whakapiri ki nga rae. Kite haere mai ale Kingi tangata kite hoko witi, poaka, kaua e hokoa, kei whiwbi taua Kingi ite moni. Mehemea ka peneitia, ekore e nui tenei Kingi, ekore e wheau kua memeha, e rite ana kite kupu o te Karaipittire, l( He mea hanga na te taugata, lera e memeha noa iho." Heoi ano taku tikanga mo te Kingi. Mo te whenua tenei. Ka rite ki aku whakaaro me pihi, kia whai eka mo te tangata kotahi, kia tika ai tona hoko kite Pakeha, kahore he raruraru i roto. Heoi taku.

Himiona, (Tubourangi, Tarawera): Whakarongo mai. He mea ngaro iau nga tikanga o enei tau ka pahure ake nei. Ko te mea luatabi i homai e koe, ko te whakapono, naomia atu e abau, kiki ana toku ringa—i kite hoki ahau ka ora toku linana me toku wairua. Muri ilio ko te lure: ka kite abau ite pai, tomo tonu atu ahau. Ko te mea i pai ai ahau, hei whakaiika i nga pokanga ketanga. Muri iho kawhakakitea mai e koe te Kai-whakarite whakawa, mete runanga: tomo tonu atu ana abau; te mea i pai ai hei pupuri i nga mea ote ture. Ko te Kara o le Kuini hei taupoki mo enei mea katoa. Na i roto i tenei tau kalahi ka homai e koe ko te whakamate tangata. I runga i tenei whakaaro ka taitu ahau. Katahi ka mahara a roto o toku ngakau he wahi he tenei na te Kawana. Kihai i whakaaturia mai eia tenei i mua. Heoi ano le mea i whakaaturia mai ko le whiu a te Atua. "E whiu ana te Ariki i tana i aroha ai." Ko le whiu tenei i pai ai abau mo nga tangata e tohe ana kite kino. Ko te whakapono kua oti i au; ko le Ture kahore ano i lino mobiolia. E whakaaro tamariki ana ano i runga ite lure. Erangi ko toku tomo kite Kuini, lomo tonu abau,—ahakoa whakaluria mai nga mea kino, nga mea pai. Mo te Kingi tenei: kua rite la malou whakaaro mo tenei, he whakaaro kotahi. Araia nga moni nga j mea kuloa, no te mea he mea tango mai i roto i a koutou. Heoi tena. Ko te whawhai nei. Ko ta matou i tino hiahia ai, kia houhia lerongo. Ki teki mai ale Kawana, ekore e oli i au, ma malou ma tenei runanga e lono ki le Kuini. Tohi Te Ururangi, (Ngatiwhakaue, Maketu): VVhakarongo mai! Ko tehea te he o te Kawana? Ko te tika ote kupu ole Kawanatanga ? No te mea ko le mate ote whenua nei o Niu Tirani, ko le whenua e korero nei te Kawana. He mate kei Tauranga, he wbenua; he mate kei YVhakatane, he whenua; he male kei Torere, he whenua; he mate kei Roiorua, he wbenua; he mate kei Tarawera, he whenua. Na, e hoa ma, whakarongo mai, ko te lika ole kupu ale Kawana, ka nui le lika, me laku whakapai aiu. I leneki me whakapono taiou ki le kupu o te Kawana mo o latou whenua katoa, kia ruriiia o latou whenua, kai ai he raruraru i muri nei, kia lika ai au me toku, kahore he riringa mai o toku teina; kia waiho tika ai toku wahi pihi ki taku lamaili, ki te male ahau. Na kite ruri telahi tangata i tona pihi, kahore he rerenga alu ma leiahi. Ma te lure anake e mahi a latou whenua kia nobo ai tatou i runga i le Biaramaiangaj

Ka whakaae tatou, engari homai ki taku ringaringa, maku e whiu kite Kawana. Kihirini, (Tuhourangi, Tarawera): Ko te take i toroo ai ahau ki a te Kuini ko a matou pakanga: he iti noku, whakawhirinaki ana au ki ate Kuini hei urunga moku. Ka pera ano taku whakaaetanga i tenei takiwa. E kore au e hoki mai ki muri, no te mea kua oti atu au. Heoi ano pea tenei. Tenei taku mo te Kingi: kahore au e pai kite Kingi; kabore he painga i puta mai i roto i te Kingi, kore rawa, kore rawa. Mehemea no o matou tupuna tenei tikanga, ka whakawhirinaki matou ki a ia; tena he mea kapo-rere i a koutou. Kabore he mea pai i puta mai i roto i a ia. Ehara ia ia nana matou i whakaora: ko te Kuini nana matou i whakaora. Ekore matou e pai kia hoki matou ki o matou kai o mua; ko o maiou paraoa be aruhe, ko ta matou rohi be hinau. Kua mahue katoa era i a maiou. Tenei tetahi: ko nga ture a te Kawana i homai ai e pai ana ; otira ko tetahi taha e pai ana, ko tetahi e whakaki ana i te kino; kia bouhia te rongo, mau rawa, katahi ka homai i te ture pai. Na koutou nga tikanga pai, anga ibo ano koutou ki ta koutou mea pai i homai ai. (Ka whakahua i tana waiata.) Perenara, (Tuhourangi, Tarawera): Ko matou tenei ko tetahi walii o te iwi kotahi ka whakaurua ki roto kite kotahiianga o tenei runanga kite kawe mai i nga whakaaro i hurihia iteao ite po. Ko te tuatahi ko te he ote Rangitake. Kei aia anake te whawhai, ko te raruraru ia e horopa ana ki te ngakau o nga iwi katoa. He hiahia toku kia mau te rongo ki runga kite whenua kia whakaaro pai ai ki runca kite tangaia. Kei a koutou ia te tikanga mo tenei kupu kia tau iho ai te marietanga o enei Ture e korero nei tatou. Ko te tuarua ko te Kingi Maori. I Ko taku whakaaro tenei kia purua tetahi waIhio te taonga, ara o te moni; kia kinitia i [ tenei wahi, nana hoki i wabi kia rua nga lumuaki mana ki tenei motu, kia kite tatou l e kore e hoki to ratou ahua ki to ratou kuj waretanga; ko tenei e kore au e pai ki tenei kingi Maori kahore he painga, kore ra- | wa! Ko te tuatoru ko te urunga kite kara jo te Kuini. E matau ana koutou ki nga la- | mariki ote rakiraki: he mea whakapiri ki !te malua ke, kite heihei, na te heihei i awhi, ka paoa, kahore he whakaaro ki tona malua o mua, ka hoki nga whakaaro kite matua nana ia i whangai. Ko te tikanga ano tenei mo nga tangata, he matua ke i mua, tena inaianei kua uru kite matua hou kite Kuini aiawbai. Kahore hoki he hokinga alu kite kino; ko tenei ka uru nei kite whakapono

kite lure, ka marama nga whakaaro ite rongo pai kua whakatakotoria nei ki teao: ka mulu taku i konei. Hori Kerei Te Kotuku (Tuhourangi, Tarawera): E boa ma, whakarongo mai ki la matou rilenga, no temea e ki ana, ko Te Rauparaba, "He waka tomuri." Na ko tenei, e boa ma, whakarongo mai, ka korero atu ahau i taku whakaaro, Ko taku wbakaaro ienei kei a koutou (kei le Pakeha) teoranga. mete maramatanga. Ko aii e noho nei he kai au na te he i te rilenga Maori; na to koutou putanga mai ka ora kaloa nga langata o NiuTireni. Na koulou ka lae mai ka ora ahau le langata Maori. Nau ahau i whakaako ki nga mea pai. Inaianei kahore aku wehi. Kahore aku wehi kite tangata i roto ite ture nei. I mua ka mau taku wehi; ko tenei kua kahore kaii aku wehi. Hua ake matou, ko matou anake e haere nei i waho i te moana, kahore, kua riro mai i a koutou nga tangata o nga wabi kaloa ole motu nei, o tera pito rawa, lae mai ki konei. Ko Taiaroa tenei kua tae mai nei. (Ka whakahua i tana waiata.) Na koutou ahau i wbakanui; ma koutou au e wbakaiti e pai ana, nau na hoki i wbakanui. Na koulou tenei likanga whakaili i a matou. I nui i a maiou na koutou ano i mea kia whaiti. Otira me whakarite e abau ki ta Paora i mea ai. "Aua hei to le kuware; kia tupato to koutou haere. Hokona te laima." Rokohanga mai matou e koutou e noho ana maiou i runga i te kuwaretanga, e matapo ana. I mua ko te wbakapono, no muri mai ko te ture, ka kite au i te ora nga moku. Nau te kai-wbakawa i homai ka tangobia ano hoki e ahau. No nga ra o Kawana Kerei katabi au ka noho i roto i te Kuini, nana i mea mai kahore be rangatira ke atu mo talou ko te Kuini anake. Ite tuatahitanga kahore ahau i tango hohoro i te ture, i rapua, i kimihia e ahau ki nga rarangi o te karaipHure, kahore au i rapu pohehe; ka mohio ahau kite pai ka tahi au ka hopu. Ko tenei ko te Kuini hei rangatira moku. E lahaelia ana nga taonga e nga iwi; naomia atu e ahau ki nga tangaia nana nga mea. No toku nohoanga i rolo i ate Kuini tenei tikauga. (Ka whakahua ano i tetahi waiata.) Te Karamu, (Ngatipaoa, Hauraki): Me whakarongo hoki koulou, kei a matou ano enei, kei toku hoa e noho i taku laha nei (Paora Tuhaere). Ka tae mai te Pakeba i waho ite moana, ka lae au kite lini ka ioia ki ula. Ko nga mabi katoa e kore e matauria, kahore abau e whawba kite ngakau o lera langata o tera tangaia; kei tenei

tangaia, kei tena tangata ano ana kupu. Ko taku tenei. I mua kolalii kakahu, kahore ano au i whiwhi ki tenei e mail nei ki loku kiri. Kia mohio ki o koulou oaii kei laka. PaoraTuhaere, (Ngatiwhatua, OrakeiMo te korero o te Kawana. E porangi ana ahau kia taia ;iga kupu o te pukapuka o te Kawana kia aia tirohia ai; hei reira ka whakapuaki i nga whakaaro. Hukiki, (Ngatiraukawa, Olaki): Whakarongo mai, e Ngatiraukawa, e Ngatitoa, e Ngatiawa, ko te kupu tenei e kimihia ana e lalou i nga tau kua pahure ake nei. Kua whakakitea mai e te Kawana tena kupu mo te ruri whenua. Ko ahea rate kitea ai ? Ko tenei mea kua whakakitea mai nei, ka torn nga tau e tatari ana, ko ahea ra rurilia ai nga i whenua? Ko nga poaka kua oti te maka; ko nga kau ko nga hoiho kua oti (e parani. Ko laku iugoa ko Hukiki: ko te parani mo taku kau he HU pea. Ko te whenua kahore ano i paranitia. Ki taku whakaaro kia makatia te whenua. Ina hoki ko nga whenua e haoa ana e nga rangatira kia nui noa atu, kahore mo nga tulua. Kua homai nei ete Kawana ka tahi au ka mea kua tamaiti lalou kite Kawana. No te mea e nui ana laku whenua, no reira ka mea ahau me hoaiu ki a te Makarini raua ko te Kawana. Ko tenei whenua ka riro ki le ringaringa o te Kuini. I whakapuaki ai ahau i e nei kupu kia rongo nga Iwl katoa ki tenei whenua kua hoalu ki te Kuini. Kua tae ra tenei, a Ohau, kei Ingarani. Ihakara, (Ngatiraukawa, Manawatu): Kia rongo mai koulou e aku whanaunga Pakeha, e aku whanaunga Maori. E wliakaatii ana ahau i nga iwi tulua e rua i roto i te huihuingao nga iwi rangatira. Te lake i mea ai ahau he iwi tulua enei iwi erua, ko au e teretere noa ana ile ao nei. Kahore oku whenua. Ko nga iwi rangatira e noho nei i tenei huihui e hara ake i a ratou to ratou rangaiiratanga, no to ratou whenna, tae noa ki a ratou. Kia rongo mai koulou; ite taenga mai ole Rongopai, ara ole Wiremu, ki 10 matou whenua, ka patai mai a te Wiremu ki a malou—"Ka whakarerea e koe le Rewera me ana mahi katoa, nga mea wbakapehapeha, me nga mea memeha noa o tenei ao kino, me nga tini hiahia kino o'le kikokiko?" Whakaae ana malou. "Ae. Ka whakarerea -e malou ena mea katoa." Muri mai ka puta mai te Kawana, ka korerolia e ia te lure mo te tinana. Ko te rua tena o aku whakaaetanga. Muri mai ko te huihui nei ki Akarana; whakaae ana ahau ki tenei. Na, karangatia ana e te Kawana nga kai

whakawa Maori hei hoa mo nga kai-wha-kawa Pakeha: whakaae ana ahau ki lena. Kia hoki ahau kite korero i nga tare i korerolia inanahi, mo te wahine piireaui. Ko nga kupu i roto i te pukapuka i korerolia ake nei, ko pga uta mo te wahine puremu, ma te Kuini, ma te runanga. Eki ana ahau ki lenei, mewaiho raruraru tenei .i waenganui o tatou. Na, kia rongo mai koutou ko te lure oto matou whenua, kite mea ka puremutia taku wahine ki roto ki taku whare, kahore i bamana te waha, kahore oku riienga mo tena. Kite mea ka puremutia ano taku wahine ki rolo ki taku whare, ka hamana te waha, ka rangona e nga tangata, ka whai rilenga ahau mo tena; hara tuarua kahore oku ritenga, hara tuatoru kahore rawa oku ritenga mo tena. Na, kite mea hara ana ahau, rongo ana taku wahine, na kei te puremu hoki ia, kahore oku rilenga mo tena, no te mea noku ano te he. Kite mea e rua nga wahine a tetahi tangaia, ka puremu tetahi, kahore he ritenga mo tena. Ko nga tikariga lenei e kino ai te tangata Maori. E whakaatu ana ahau i te ture o to matou whenua : kali tena, ka haere ata ahau ki runga kite pukapuka ate Kawana. E pai ana ahau kia ekaina o maiou whenua. Ko to matou hiahia lenei. Kia lakoio pai ai o matou whenua ta lenei, la tenei, ta tenei. No te mea kei nga rangatira anake te whenua, e kai noa iho ana nga tutua i nga kai. Koia au 1 mea ai me hohoro tonu i naianei. Ito matou hoki nga nei ka tono ai e koe tetahi kai mahi. Wiremu Tamihana Te Neke, (Ngatiawa, Waikanae): Ka whai kupu ahau mo runga mo tena (pukapuka 2;. E whakaae ana matou ki le pukapuka a te Kawana. E pai ana matou kia ekjina a matou pihi, kia riro mai ai te Karauna Karati mo tenei pihi ki ia tangaia ki ia tangaia. Mo le haere ake o te whakaaro o tenei tangata kite hoko i tona pihi, e pai ana, nona ano tona he. Ko te he lenei ka kore whenua ia. Kaiahi matou ka mohio e wbakahoa mai ana a te Kawana ki a matou kite Maori, no te mea kua whakaae ia kia ekaina a maiou whenua. Koia ahau e mea nei kia hoborolia taua likanga. Kua rongo koe, e te Makarini, i ta maua kupu ko Riwai kia ekaina a matou whenua. Whakaae mai ana koe ki ta maua. Kia holioro tonu te tono i etahi kai mahi a tetahi wa e takoto ake nei. Tamihana Te Rauparaha, (Ngalitoa, Otaki): Tenei ano taku kupu mo te korero a te Kawana. Ma matou, maNgatiraukawaauamea e whakarite. He iwi hohoro matou kite tango i nga likanga ate Pakeha; e hapai tonu ana matou i nga tikauga a tc Pakeha. Kua

takolo he pai i runga i era; ko le puiake e raruraru nei ko te whenua, kahore ano kia ata marama. Kua tango matou ki nga trkanga ole Pakeha, kua ara o matou whare penei me to te Pakeha. Kua tu to matou Taone. He Pakeha tatou, koiaau i mea ai, whaia ano hoki tenei tikanga. Na tatou i timata nga Minita, inahoki a Rota, a Riwai, no to tatou wahi. Ma te upoko ra e timata. Ropata Hurumutu, (Ngatitoa, Poneke): Kahore hoki he kupu ke. Koia tenei e Ma, kua oti atuki a korua ko KawanaKerei, muri iho ki a korua ko Kawana Paraone, no te mea kahore he unga mo taku waewae. E hara i te Pakeha le he, na matou na te tangata Maori tetahi wahi ole he. Parakaia TePouepa, (Ngatiraukawa, Olaki): He whakatika laku ite korerooHukikj raua ko Ropata. I<o ahau he hoa tautohe. tohe no enei tangata. Ko le tautohetohe te nei kei hohoro matou te whawhai. E hara taku i te pupuri mo te whenua, e ngari mo te kino kei puta. Ka pakaru ano toku tikanga pupuru whenua, heoi ano. Ko le kupu kia hohorotia inaianei, ka pehia e ahau e ngari taihoa. Emea ana ahau kia hipa tenei raruraru, ka mahi ai i era whenua. Mo le mea kua oli le korero ki lenei Runaiiga. E hoa ma, e nga rangatira Maori katoa, kua mulu ta taiou whakahe i nga likauga o te whawhai ole Rangilake. Kua apitiria nei hoki taiou ki a te Kawana, no lalou la hi lenei he. Mehemea ka hipa tenei pakanga, ka marama le litiro, ki nga riienga pai e whakapuaki nei te Kawana ki o taiou taringa. Kia ata marama ai le titiro a tenei pilo a tera pito o INiu Tirani. Mehemea ka oti tenei pakanga, hei aha tena Kingi i tirohia ai ? Ma te Kingi Maori koia te aha ? E taea koia e ia te peht te mana o te Atua? E kore e mate le Rongo Pai a te Alua, kore rawa, kore rawa! Waiho te tangata maori kia mihi ana ki a ratou ritenga tawhito: mehemea ka pai ta tatou mahi ma te ture Maori koia te aha? te waiho kia mihi ana, no te mea hoki " e tangi ana ki tona whenua ka tupuria nei e te Maheuheu, tangi kau ana le mapu, e !" Kahore ra e male ta tatou likanga i to le Kingi, kahore! Ko te mutunga tenei o te korero. Karangalia ana mo apopo ano korero ai.

Tait«, Hcra.e 19, 1860. Ka timataria nga korero o tenei ra e Te Makarini; ka korero i Dga tikanga o te whenua i hokona e te Kawanatanga ki Waitara, mete lupunga ote whawhai ki Taranaki— E nga rangatira o te Runanga! I te ra inanahi, korerotia ana e etahi o koutou nga kupu whakahe mo te whawhai ki Taranaki. Kua lae aua korero ki Akarana ki a te Kawana, kia tukua mai e ia e te Kawana tana whakaaro mo to raua tikanga ko Wiremu Kingi e mahi mai nei. I tenei ra kua hoki mai nga kupu o te Kawana mo taua mea, kia ata rongo marie koutou ki tona tikanga, kei penei hoki te rapurapu i roto i te pouritanga i te ohoreretanga o tenei hanga o te whakaaro o te arero. i te kawenga ketanga o te kupu, henui hoki nga korero rere ke ehaere ana ki nga wahi katoa o te motu nei. Otiia, taria tatou e hoki mai ki nga korero o te Kawana, kia ata korerotia e ahau tetahi wahi 0 toku matauranga ki nga tikanga o tenei kainga o Taranaki. E kore au e whakahua 1 nga korero o mua rawa o te timatanga, ara, i te haerenga o Ngapuhi ki reira: engari ka tikina e ahau kite tukunga tuatahi ki a Wairaweke, i Aropaoa, i te tau 1859, e Te Atiawa, e noho ana i tawahi atu o te whenua e whakahuatia nei tona ingoa e koutou ko Kapiti. E noho' nei o ratou ingoa i roto ite pukapuka whakaae i te whenua kia tukuna. Ko Te Awe tenei, ko Wiremu Kingi tenei, ko Te Rauponga, ko Ngarewa, ko Manurau, ko Mare, me etahi atu o Ngatiawa, e kore e korerotia katoatia nga ingoa kei roa. Ko nga rangatira enei nana i tuku taua wahi. Ko Wiremu Kingi Te Rangitake te tangata nona te ingoa tuatahi i tuhituhia ki tenei pukapuka. I tukua nuitia aua whenua i taua wa, kahore he wahi i toe; i maharatia hoki he whenua kua mahue i a Ngatiawa, he whenua kua oti atu te mihi, te poroporoaki, te whakarere; he kainga kua riro kite ringaringa o Waikato. Eharai te mea he kainga hokinga atu ma ratou i aua takiwa. Koia i puta ai te tikanga a te Atiawa me hoko ki te Pakeha, no reira ka tukua ki a Wairaweke. Na Wiremu Kingi ano i whakarite, riro ana nga utu. No te hokinga mai o Wairaweke ki Poneke, ka whakaritea e nga rangatira o Ngatiawa a Tuarau me tetahi rangatira o ratou kia haere ki nga tangata e noho ana ki Ngamolu kia rongo ratou i te tukunga o te whenua. Tae ana a Tuarau ki reira, na ka huihuia mai nga tangata ka korerotia nga tikanga. Ka koa ratou i Ngamotu, ara, to raiou huihuiuga. Ko te mea i koa ai ratou ka lae mai nga Pakeha hei boa, ka tahi ratou ka puia kite ao irmrama# ka ora ratou I

a Waikalo. Ka whakaae i kona a Awatea, a Eruera Te Puke, a Karoro, a Poharama, a Tangutu, me nga tangata c whitu te kau ma wa; heoi hoki nga langata e noho ana i runga i le whenua i taua takiwa e mau nei nga ingoa kite pukapuka. Ko te luarua tenei o nga hokonga. Ko nga whenua nei t Taranaki i Waitara. Ka hokona, ka lakoto nga uiu ki nga tangata e noho ana i runga i te whenua, ka ruritia. Ka tahi ka haere mai etahi Pakeha ki reira noho ai. E kore aue tiki mai kite taenga o Wiremu Kingi ki Ngapuhi; ita raua korerotanga ko le teina o Potatau. I totoiie raua mo taua whenua. I inea a leKati ki a Wiremu Kingi., Ka lukua taua whenua kite Kawana. Ka karanga a Wiremu Kingi, ki a ia 3 rolo o Waipa, mana e hoko hei utu mo ana lupapaku. Ka hoki mai i raro ka korero a Kali kite kaumatua kua moe nei, ki a Potatau, -Haere ana Potatau raua ko Kawana Hopihona, ki Kapiui, ka karanga mai a Potatau, E hoa, e le Kawana, kia rongo mai koe, kei a au tena kainga a Taranaki, kei toku ringa e mau ana; e mea ana ahau kia hokona ki a koe. E puareana te wini oto raua ruma ko te Kawana, e korero ra raua, ko nga pepa e takoto ana i runga i le tepu, rerere ana i to hau; na ka kohikohia e taua kaumatua nga pukapuka ka whakatakoloria ano ki runga kite tepu, ka mau ia kite mea taimaha hei ,pehi ka tahi ka ki ake lona waha ka mea, "Ko te rite lenei o Taranaki, inaku a»o Taranaki e pchiJia mau.; titiro mai e Kawana ka pehia c ahau kite pchi ka noho puku ratou." Waiho kia lakoio mete rapu o Kawana Hopihona i nga tikanga; ka oti nga likanga le rapu ka lalii ka whakaaeiia kia utua ki a Waikato, na, ka ulua.; ko le pukapuka tenei o taua lakunga:— u Kia moliio nga langata katoa ki lenei pu kapuka, ko maua nga rangalira o Waikalo ka luku ka hoko atu nei i enei kainga o matou kia Ilori Karaka, te kai tiaki o nga tangata Maori, mo Wikitoria te Kuini o Ingarani, mo ana nri iho, mo tetahi langata, wahine ranei, e washo ai e I nga rani hei rangalira mona, te whenua me nga aha noa iho i runga i raro o taua vhenua. Ka lukua ki a Hori Karaka, te Kaitiaki o nga tangata Maori, hei kainga mo le Kuini mo ona uri iho mo letahi tangata, tane, wahine ranei e waiho ai e Ingarangi hei Rttngatira mona, ake tonuatu. Ko te rohe hauraro ka timala ki J ongapourulu, ko le rohe hsuauru ka haere i Tongapourutu, ka haere i tatahi a— Te Waitotara. Ko le rohe ki le tonga ka

limaia i Te Waitoiara, ka haere ki uta a lae rawa ata ki Piraunui. "Ka langohia nei e malou cnei mca mo la Waikato wahi i rolo i te kainga nei, koia enei:—Kotahi rau c rima te kail pauna moni, e rua hoiho, e rua nohoanga hoiho, e rua parairc, kotahi rau paraikele. "Tirohiaa matouingoa me o matou tohu ka tiihilubia nei ki Akarana, i tenei ra, te toru le kaii ma tahi o Ilanuere i tenei tau o to latou Ariki kotahi mano, e warn rau, c wale kau ma rua. "Te Kati, "Te Werowero. " Kai tiiii'o,. J. Goates, George Clarke, S. P. A.' 5 " —Ko nga ingoa e man ana i tenei pukapuka no te Kati, e moe nei ki Mangere, no teWherowhero i mate tataakenei kitana kainga ki Waikato.. Na, kirunga ki o koutou likanga kua lino pau kua tino riro taua wheßua; ko nga tangata, ko etahi kua riro mai ki Waikato, ko etahi kua haere noa atu ki Kapuli noho ai; ko te lino-whakarerenga tena ole whenua la te mea he whenua riro. I te utunga tuaiahi, kawea mai ana etahi o nga taonga i Kapuli ki Waikato; ka whiwhi a te Pakaru, ka whiwhi te kahore mo Potalau, kahore mo Kati; no reira ka tuapouri raua, na, ka kaha raua kite tono utu ki a le Kawana. Ka oti enei i korerolia, »a ka -mahara nga Pakeha i taua takiwa he whenua kua oti mai ki o ratou ringa. No reira ka ruritia taua wahi ka tuwhaina ki tenei Pakeha ki lera Pakeha, ka wehea hoki nga wahi i whakaritca iho mo nga tangata Maori i rolo i'aua whenua. Ka.haere mai nga Pakeha o Ingarani ko te pukapuka o to na. pihi kei tona ringa, hua noa le whakaaro kei le takoto pai ano, na ka noho kite pilii i whakaritea mona. Na ka rere nga.langafa hoki atu o Waikato ki runga ki nga whenua o aua Pakeha whakakuraru ai, ka ki le Pakeha, nona te whenua, ka ki le tangata Maori nona ano le whenua, na ka tupu i konei te ngakau riri o nga Pakeha o nga Maori. I rolo i aua takiwa kuraruraru ka puta etahi o nga rangaiira o Waikato a ka ki ki nga langata o tena whenua, kia pai te noho, kia alawhai kite Pakeha kei likinamai ano ka tuarua maienga. Ko te ako tenei a Waikato ki a ratou. 1 tae atu a Nutone Tc Pakaru, o Kawhia, me era atu rangatira o Waikato ki reira, korero pcra. ai ki nga tangata o Taranaki. Kua takoto ke te likanga a Te Pcina, he kai whakarite whenua ia. Kahore ia i whakaae kia riro katoa nga wlie-

nua i hokona; he raea whakahoki tetahi. Ko te whenua e riro i te Pakeha ki tana whakaaro kei te Taniwha te rohe o raro lae noa ki Paritutu, rere noa ki uta, hei ritenga mo nga taonga o Wairaweke. Whakahokia iho ana ete Peina ta Wairaweke haonga i te whenua katoa, he wahi iti te wahi i puritia. Ko Kawana Pitiroi ka tu hei Kawana i tenei takiwa. Ko taku taenga tena ki reira. Ka titiro a Kawana Pitiroi ki nga kuraruraru o Taranaki kaaroha ki nga tangata enohoana ki reira, kingatangaia hokie noho herehere ana ki elahi wahi o te motu nei, ki era hoki i Kaputi, na ka whakariroia ketia ta te Peina e ia ka mea hoki kia utua ano te whenua; ahakoa, whenua i lakoto ki roto i ta Wairaweke, ahakoa ki rolo i ta te Peina whakarilenga rohe, me utu ano, he mea kia noho marama ai nga Pakeha. Ka puta mai te kupu ate Kawana ki a au, Hoatu he utu kia noho pai ai nga Maori i roto i nga Pakeha. Riri ana nga Pakeha ki taua tikanga 0 Kawana Pitiroi, whakahe ana hoki tetahi o nga kai whakarite o te Kuini o Ingarani; otira, ka kite le Kuini, ka ki ia, kia kaua e whakakahoretia te kupu o tana Kawana. Heoi, tuwhaina ana nga taonga ki runga ki taua whenua ki Taranaki. I laua wa i a Kawana Pitiroi ka timata ano le hoko whenua ki taua wahi. E takoto mai nei i roto 1 te mapi nei nga wahi i hokona i laua takiwa a tae noa kite takiwa i tae mai ai a Kawana Kerei ki Taranaki. [I whakakitea ki konei te mapi o nga whenua.] Ite taenga o Kawana Kerei ki reira, ka whiriwhiri ia i nga tikanga o Kawana Pitiroi, i a te Peina hoki, na, ka ki iho ki aau i reira, E tika ana kia hoatu utu koe mo te whenua, ahakoa kua riro noa mai taua whenua i ie Kawanatanga i mua. Otira, ka whakahaerea e koe tenei tikanga me whakamohio nga tangata kia ata marama ai ki enei wahi erua, ara, tetahi, ka whakaritea tetahi wahi tika mo ratou i roto i nga whenua e tangohia e te Kawanatanga, a tetahi, ko te hunga kahore e pai ki ta te Kawanatanga whakaritenga e kore e tukua ta ratou, e kore e ineinga no ratou ake te whenua kua nohoia houtia nei e rateu. I whakaae ano hoki te Kawana, kia iti hoki tetahi wahi utu mo nga tangata noho atu i Kaputi. Meinga ana kiawaiho te tikanga hoko whenua i runga i enei tikanga erua. Waiho iho e Kawana Kerei ana kupu tobutohu ki a au i reira. E mau nei te pukapuka o aua kupu ki toku ringa. No te te tau 1847 ka whakaaetia tenei kainga a Waitara kia hokona. Ka mahia nga tikanga ki runga kite whenua, kahore ano te heke o Kaputi kia tae mai. Ka ki mai nga tangata i noho kite whenua, E kore e tika,

kia rapua atu era, nga tangata i tahuti, kihai noho kite whakauaua ki a.Waikato. Engari ko nga utu me homai katoa ki a matou. Heoi kibai taua tikanga i wbakaaetia e te Kawanatanga; erangi he mea wehe nga utu, ko etahi i kawea ano ki Kaputi. Ko Waitara i whakaaroaina kia ata rapua nga tikanga o nga tangata; kihai i hohorotia tena. Tae ana ahau ki Kaputi ite tau 1848, huihuia ana nga tangata ki Waikanae, ka mea a te Rangitake kia hoki ki tona kainga ki Waitara. Ka oli te korero atu te tukunga o Waitara, ka ki mai ia ki au kia tae au kite kainga ka whakaaroai, ara, kia tae atu ki Waitara ko te tahi taha ki a koe ko tera taha ki a autena, bei matakitaki mo tetaburilanga mai o Waikato ki a tatou. Nana taua kupu. E takoto nei i roto i a au, i etahi e noho nei, i rongo tahi ki aua korero. Waiho noa iho kia noho, kahore he kupu o matou i puta mo Waitara; kihai i porangitia i ohoreretia te mahinga. Ka haere mai a Wiremu Kingi ite heke. Na runga ano i tana taha whakahi tetahi ta te mea kua wbakaae ke te Kawana. Na ka rongo ia e hokona ana a Mangati; i te huarahi ka tutaki ki a au i tua mai o Whanganui, ka mea mai ki a au. Kaua e hokona Mangati, e pai ana ano kia hokona, otira, ia au tena. Ko nga utu puritia kia tae atu ahau ; ko au kia puta, katahi ka homai i nga utu. Mea atu ana au, E pai ana, E Wi. Ka tae mai au ki Taranaki ehia ranei marama, ka karanga ahau ki nga tangata katoa o Puketapu o era wabi kia hui mai kiakitea nga utu, ka karangatia hoki a Wiremu Kingi kia haere mai hoki ia, kia kite i te tukunga o nga utu. Ka tae mai ka oti nga taonga te ata whakarite marie ki tena hapu ki tena hapu, ka titiro au ki nga rangatira kia puta te whakaarokia Wiremu Kingi, kihai i puta, kore rawa ki a ia. Ka mahara ahau kahore kau a Wiremu Kingi wahi ki Mangati. I konei ka ui a te Keene ki a te Makarini* Ko te hia tena o nga utunga ? Ko|te Makarini:—Ko te toruko tewha noa atu mo etahi taha o nga whenua ki Taranaki. E nga Rangatira o te Runanga, kua hoha pea koutou i tenei korero roa, ka pa hoki he korero mea e ahuareka ai kite wbakarongo. Na te Runanga:—Kahore, kahore e Ma. Korero toau Koe.

Na Te Makarini: E kore au e u'na whakaroa i a koutou ki tenei. Kua rongo koutou kite utirnga tuatahi ki nga utunga o murf ill o, he malia ke. Kahore ano he ulu i enei rangi mo Waitara.engari mo nga wahi kua hokona i roto i ia takiwa hei nohoanga mo nga Pakeha. E kawe nei nga tangata o Taranaki ki runga ki te wahi kua riro noa mat kite Kawanatanga. E ka\ye ana a Waikato kite wahi nana i tuku, i te awatea, i horahia bokl e o ratou rangatira, i le ra e whiti ana, i hoatu ki nga ringa o te Pakeha* Mehetnea he whenua toiiu e pai ana; tena ko tenei, he whenua kua, pungarehutia, ekore e taea te whakaora ano, tora. e ora nga. pungarehu o te ahi kua mate. Ma kouton tenei erapu e matakitaki, ma nga rangatira o te nei. Ehara i te kupu hoalu hou ki a koutouj i korerotia e ahau ki Waikato, whakaaetia. ana ete kaumaiuakua moe iho nei, ka ki ia,. E tika ana. Na te aha ra i taagj ke ai nga whakaaroo etahi inaianei, te waiho kia ata rapua nga likanga? He liokinga pea tenei ki nga ritenga o namala. E., rua nga take i* kitea e ahau nuua i whakakaha cnei likanga: ko te take pupuri whenua te«abL ko te mabi whakaiu .Kingi tetaJbi.. No te nohoanga kiKapnlihe tangata par a Wiremu Kingi, lie rangatira ano ia, i ahua pai ano etahi o ona ritenga i era nga he uri hoki ia no Reretawhangawhanga. No-, to laenga mai kite oneone i pai an© etahi o ana tikanga, i rere ke tetahi taha o ana likanga, raruraru iho :.noho pai ana a Taranaki kahore he tangata i mate i mua. I nwri o lona, taenga mai.. Ka timata te patu tangata ki Taranaki, te kohuru,.ie hoki ki nga mea o, namala, kahore he tau i hapa i a tatou le rongo he he kei Taranaki. Ko koutou eki mai ana, Mehemea i karanga te Kawana kia malou kia haere atu. kh Taranaki, kahore e lupu.tenei he-. E tauhou ana koutou ki tera iwi, ko au kua kite noa ata; ko Te Waaka e noho mai nei, kua.kite, ko Potaiau kua kite ko Te Pakaru, ko/Te Awailaia, ko Te Anaua ko Hipango, ko Takerei Te Rauangaanga! kua kite kaloa ra matou. Ko nga mea i kite, i tae ki aua wahi pakanga, kohuru, c ma tan ana ratou, ekore taua iwi e rongo. Kei te penei mai pea koutou, He tohe no te Kawana kite whenua, kite whawhai ranei, i pula ai te kino ki Taranaki. Kahore; ko la te Kawana i tohe ai kia whakamutua ta ratou patu i a ratou ano, kia whakarerea te wha*

whai e whawhai ra ki nga whatitoka tonu o nga whare Pakeha, kei tahuri mai ko nga Pakeha ano te olinga ola ratou mabi. No le lau 1859, 110 te marama o Maehe, ka tae a Kawana Paraone ki reira, ka buihui mai a Te Atiawa, a YYiremu Kingi me nga tangaia o Puketapu, o Ngamolu, i le aroaro o te Kawana. Ka timataia le korero eTe Tahana, ka penei ano me a koutou korero mo te nobo pai i raro i a le Kuini, i nga ture o te Pakeba. Katahi ka korerolia nga korero a le Kawana mo le likanga i haere mai ai ia. He penei ano me ena i korerolia ki a koutou ki konei i te ra lualabi o to latou runanga. Ka puta ano i reira lana kupu whakawehi, kia wbakamulua le koburu, kia wbakamulua le kino ki tana wbenua. Ko etahi i whakaae, ko elahi kibai i pai, i mea kia kawea a ratou likanga lawbilo. Ko etabi i mea, kabore he oranga ote likanga Maori; me nobo i runga ite likanga Pakeha. Ka whakatupaio ano a te Kawana, mo te kohuru, nio te tahae, me nga hara pena. I wehea ketia lana korero mo le oneone. Ka puta tana kupu i reira, i penei, Kei le tangaia ano te whakaaro mo tona pihi, kei lera tangaia te whakaaro ki tona, kite luku, kite pupuri ranei: ekore tetahi alu tangata e tukua kia peke nop ki runga ki la tetahi pihi whenua tami ai ite likanga ole hunga nona. E mobio ana nga langata o te molu nei, kihai i ohorerciia te mahi a te Kawana, kua lapoko roa hoki ki tona aroaro. Mehemea kihai i rapurapua i roto i nga tau, ka meinga he ohorere tena, tena ko lenei, koiahi lau e rapu ana. I mca pea nga langata, he kupu ekore e whakaponohia. Engari e whakapeka ana nga langata, e mea ana, ekore pea e pono tena kupu. Heoi ano tona ture, ko te ture pupuri whenua: ka haere alu te tangaia kite tuku whenua, me patu rawa taua langata, ahakoa nona pu te whenua. I roto i taua lakiwa ka rongo nga tangata i te marama o nga likanga o'le Kawana, ka whakaae kia tukua leiahi pihi ki a ia. I whakaaeiia kite aroaro o nga iwi o Wiremu Kingi ano hoki. Ka ki mai aTe Teira, (he kai-whakapuaki ia i nga korero o Ngaiihinga o Ngatiawa,) kia tukua lana pihi, ahakoa ili, kite Kawanatanga, ko te nuinga alu o lona whenua ka waiho. Ka mea ia kite huihuinga, " Kia rongo. mai koulou : ko tenei, ko taku pihi ake ka tukua e ahau/' Ka karanga mai kite Kawana kia whakaaeiia; ka kotahi karangatanga, ka rua karangaianga, ka tor karangalanga, nobo puku tonu le Kawana. Ka tahuri mai te Kawana ki ahau, ka ki mai ' c Mehemea he tika, whakaaelia=" Ka haere mai a Te Teira ka luku i te parawai ki nga

waewae ote Kawana. Waiho i kona takoto ai, roa noa ka whawhatia, na ka riro mai te parawai mo le Kawana. Ka tu ano elahi tangata kite Suku i o ratou pibi, olira kihai i whakaaetia, no le mea e ahua raruraru ana. Whakarerea atu ana era, patua ana. Na, ka tu aWi Kingi ki runga; kahore he kupu ana i puta hei whakahe i ta Te Teira, 1110 te take kite wbenua ranei, mo tona meatanga kite hoko ranei. E toru ano ana kupu, he pupuri mo Waitara. Heoi ano, ka hoki ia ki tona kainga. Ka noho ko te kai hoko wbenaa o reira no raro ibo i ahau, ka ki atu ahau ki a ia, Kia pai to rapu i nga tikanga o te whenua nei, aua e bohorolia. Na, noho ana laua Pakeba i runga i te uiui, i te patai, me le baere mai ano a Wiremu Kingi ki nga huihui katoa: mete whakaae ano Wiremu Kingi he tika na ratou ano te whenua, no te hunga e hoko nei; otira ekore ia e whakaae kia hokona. Mebemea i whakakitea mai nona putetabi taha o taua whenua, no tetahi atu ranei, ekore matou e tango i taua pihi ki te kore ia e pai kia tukua. No roto ite tikanga pupuri whenua tana pupuri, na te tikanga whakaiu Kingi tetahi i kaha ai ina boki le rere ke o nga whakaaro ki runga ki te whenua ote tangata ke pupuri ai. Na te aha hoki i pokanoa ai tana kupu kia kaua e hokona nga whenua kahore rawa nei ona tikanga i runga i aua whenua, haunga ki Waitara, puta ke taua kupu pupuru ki Mokau, ki Taranaki, ki hea ki hea. Mehemea he whenua toilu tenei, ekore pea e tino wha* kahengia taua tikanga. Ka mutu te korero mo le wbenua ki Waitara, ka whiti au ki Aropaoa, kite hapu o Ropoama Te Ore, ka ki atu ahau, Kua tukua mai tetahi wahi o Waiiara. Ka whakahua au i nga rohe, ka patai atu ahau, No Wiremu Kingi te whenua? He kupu wero tenei naku kia rongo ai au i tana likanga. Ka ki mai, Kahore: mehemea i tawahi o Waitara e tika ana; na kei a matou ano tena, homai ki a matou nga ulu. Ka ki atu au, Ekore e pai inaianei; kia kitea te maramatanga, kia rapua nga likanga i runga i te whenua, katahi ka hoatu. Ka lohe, a, te tualoru o nga tohenga, ka ki atu au, Waiho kia pai le whakaritenga. No muri ka whakaaetia. Ko nga ingoa o nga tangaia o Aropaoa i taia ki Waiiara koia eneiko Ropoama Te Ore, ko Ripeka, ko Ngawheua, Te Herewiui, ihaka, Te Retemana, limoli, Anaru, Haimona, Henare, Rupuha, Arapere, Hamiora, Tohe, Pirihira- . neia, Rakira, Eruera Te Rangiwhiroa, le Rei (kei Poneke) me elahi atu. I whakaae enei tangaia ki taua hokonga. Naku ano te ngoi koretanga, he mea noku kia whiuwhiua ki runea ki le v 1 (1 1.;, t ti l l »j u

faa. Haere ana au ki Heretaunga, hoki ray?a mai au kahore i puta te whakaaro. E mohio ana koutou e kore e riro noa te pihi ote tangata; i mua, i a Ngalituaho i a Ngatihinga nga totara me nga kai o te awa o Waitara. I mohio ano aNgatikura me Ngatituiti ki tenei, he mabi bokoboko hoki ta ratou ko a ratou kai ke ka hoatu hei.utu mo nga totara mo nga paewai. Ko Karewa te rangatira o era, o Ngatituahoo Ngatihinga. Ko Ropoama e noho nei i Arapaoa, be uri no aua tupuna tahi, ko ia ko aua iwr, nona hoki. Ko te Patukakariki, tamaa Ka* rewa, teina boki o Ruatokaanuku, e eke pea ki runga ki taua whenua. Mehemea he wahi ano tona i reira, e tika ana, i te puare tonu te ara ki a ia hei putanga mo tana kupu pera, heoi, kaboreano kia puta tae noa ki naianei. Kahore ate Kawana mea kia kaua e whakarangona te kupu tika a telahi tangata e mea ana kite whenua, mehemea ka whakaputaia tikatia mai. Kaua e mea horihori, i a te Teira anake te utu mo te whenua ki Waitara. E hara iaia te wabi nui o taua whenua, engari, he mangai ia no te bunga hoko. Ko te pukapuka boko tenei ote whenua ki Waitara ka korerolia atu nei e ahau kia koutou: — " Kia mohio iu. kg a tangata katoa ki enei Pukapuka, no tenei ra no te rua te kau ma wha o nga ra o Pepuere, i te tau o to tatou Ariki kotahi raano e waru rau e ono tekau (1860), ko matou ko nga Rangatira Maori me nga tangata maovi hoki o Niu Tireni e mau nei nga ingoa i rar© nei, hei whakaritenga rao nga pauna moni e ono rau (£600) kua utua raai ki a matou E Parete mo te Kuini Wikitoria (a e whakaaetia nei e matou te rironga mai o aua moni). Ko matou katoa ko ia tangata ko ia tangata, a ko tenei Pukapuka te whakaaetanga, ka hoko nei, ka tuku nei, ka hoatu nei, ki a Kuini Wikitoria ki ona uri ki nga Kingi Kuini ranei o muri i iho i a ia me ona e hoatu ai, taua wahi whenua katoa ko Pekapeka te ingoa. " Ko Nga Rahe: " Ka timata kei te Piti kei Onatiki, ka ahu ki uta maro tonu tika tonu kite Kohia, kite hua nui te ara kei te Mamaku, ka tae ki reira, ka ahu kite Whakarua i runga ite ara kata, ka tae ki Pukeruru, ka heke ki Maungahakaia kite taha ote Wai e huaina ko Mangahinau, ka tae ki reira, ka ahu ki whakatai haere ki Opatito, kite kahikatea etu ana ki reira, a ka haere tonu ki Arakauere, ka tae ki reira, ka ahu kite Whakarua, ki Pukekohe kite papa ki uta ote Pa, ka tae kite pari kite Whakarua ka ahu ki whakatai i runga i te pari, ka tae ki tetaiepa keri ki Mataiwhitu,

ka ahu kei te Whakarua, ka haere tonu ki te awa Waitara, ka tae ki reira, ka ahu ki whakatai ki roto i te Awa haere tonu kite kongutu kite Piti, ka tae ki reira, ka ahu ki whakatonga haere tonu kite Piti tae atu ki Onatiki kite timatanga ano. "Me nga Tikanga katoa me nga mea katoa o taua whenua mete Tikanga mete. Putake mete Panga mete Wahi mete Tononga o matou katoa, o matou takitahi ranei, e mau ake nei ki taua whenua. A hei mau tonu taua whenua me ona mea katoa ki a te Kuini me ana e hoatu ai mo ake tonu atu. " A hei tohu ano tenei Tukunga kua tuhia nei o matou ingoa. (Signed) Tamati x (his mark) Raru Rawiri x (his mark) Raupongo Te Teira Manuka Hemi Watikingi Pataka Paranihi Epiha te Hoko Weterere Hori te Kokako Rewiri x (his mark) Kaiuri Erueru Raurongo More x (his mark) Whatu Hita Tupoki Hera x (her mark) Ripeka Hira Rakira x (her mark) Te Ringa Makaretax (her mark) Te Motu Rameri x (her mark) Wikitoria x (her mark) Te Watene x (his mark) " I tuhia i te aroaro o (Signed) Robert Parris, District Commissioner. John L. Newman, Settler. E, W. Stockman." —Ko te robe o uta kabore ano i tapabia; mo nga tautohetobe hoki i peneitia ai; waiho tonu kia tuwhera, e luwhera mai nei. Na, ko tenei, kei te mea mai koutou me etabi atu rangatira, he ohorere no nga tikanga i pouri ai koutou. Ki ta Waikato mana e whakaae te whawhai ki ia iwi ki ia iwi ka tika; kabore i mabara kua korerotia i roto i nga tau maha. Kabore i porangitia ta te Kawana whakahaere. I tana haerenga ki Taranaki i tae ano tana pukapuka ki a Wiremu Kingi kia haere mai ia; kahore tonu tera i tae mai. No te haerenga o nga kai ruri i haere marire atu kite ruri ite whenua, ka pana kinolia e ia, ka whakahokia. Ka tahi ka haere ngahoia kite tiaki. E noho ana a Wiremu Kingi ki reira, e wbakaaro ana mie kore e paiuai tetahi o ana tangata kia kitea te take whawhai, kia meinga ai boki na te Pakeha i timata. Muri iho ka hanga te pa

ki runga ite whenua. Na ka tae te pukapuka a te rangatira o nga hoia, kia whakamutua tona hiabia whawhai, ka tae atu, akirilia mai ana te pukapuka. Heoi ano, ko tona he tenei, e whawhai tonu nei. No kona te puhanga o te pa e nga hoia. No muri iho ka tae mai te he o Ngatiruanui o Taranaki, e kore au e whakahua korero mo lena e mohio katoa ana lioki koutou. Heoi ano, ka rongo koutou ki nga »ake o tenei whawhai ki Taranaki, kia korerotia te. pukapuka a te Kawana ki a koutou. Na ka korerotia—(PuJiapuka Z.J Na Tamati Koa Paraone, kate Kawana. He mea kua puta te hiahia o nga tint rangatira e noho runanga nei ki Kohimarama, kia ala korerotia tikatia ki a ratou nga mahi ki Taranaki. Na kua whakahau iho a te Kawana ki a Te Makarini kia korerotia tikatia atu e ia nga korero katoa o Taranaki ki a ratou. Tena nga rangatira e rongo ki a ia; he tokomaha nga tangata Maori o laua wahi kua tino tohe ki a te Kawaua kia whakamutua e ia a ratou mabi whakaheke toto, mahi ngangare i auau tonu i roto i a ratou, ohooho tonu ai nga tangata e noho ana ki tera whenua, i matemate ai ratou whakamaori, i ora ill ai hoki nga Pakeha. Na, whakaaetia ana e te Kawana i runga i to ratou tino tohe, whakapuakina nuitia ana e ia tana tikanga i tetahi hui i Maehe, 1859. I reira ano hoki a Wiremu Kingi. Heoi tu ana Wiremu Kingi ratou ko elahi hoa ona, hunga whakahe kite lioko whenua, takahia iho nga kupu a te Kawana, tangohia ana ki a ia te mana i runga ake i etabi, mana hoki e tami te whakaaro a elahi rangatira kei mea i ta ratou i pai ki o ratou taonga ake. I reira ano a Wiremu Kingi i te homaitanga aTe Teira ite whenuai tana whakahaerenga hoki i nga rohe. I reira ano ia I te tukunga o nga moni ki a Te Teira, a kihai ia i mea i reira mana tetahi taba. Na, pana ana e ia nga kai-ruri, a i te karangatanga kia haere mai kia kite i a te Kawana, kia korerotia tana ekenga ki taua wahi whenua, i te take ranei i poka ai ia ki reira, na kihai i pai, kihai i tae mai. Na, te nohoanga o taua whenua e nga hoia a te Kuini, na ka hanga pa ki reira, ka puru hoki i te huarahi. Heoi tukua noaiia ana kia haere marie atu, ko te pa ka whakahoroa. Te kail hoki i konei, ka hanga hoki i te rua o nga pa. Whakahoroa ana hoki tenei, a inaianei kua hanga hoki etabi atu pa whawhai, a e noho tonu mai ana i runga i te whawhai ki a le Kuini.

Na, ka kitea e nga rangaiira, ehara i a te Kawana nana i timata te whawhai, ehara haki i a ia tehiabia, bua atu, na Wiremu King! ano; oliia ma Te Makarini e ata whakataki enei korero katoa. Whare o te Kawana, Hurae 19, 1860.

Paraire, Hurae 20, 1860. Ka timataria te korero e Te Makarini, ka mea ia: E nga rangaiira ote runanga nei, kia rongo mai koutou, he manuwbiri kua puia mai inaianei, me tuku ratou kia korero. Ki a Tamati Waka pea te timatanga o te korero aianei. Muringa iho ko nga manuwhiri, ko Nopera, ko Te Awarahi, kia whakarongo nga rangaiira kua noho roa i konei. Tamati Waka Nene (Ngapuhi, Peowhairangi): Tenei aku kupu, katahi ano au ka wbai korero. Ko era kupu he kupu noa, be kupu ako. Ekore e taea e tatou te rapu. Ko enei wrki erua kua korero nei tatou, e rua marama ki au. E tika ana ta tatou korero i mua ra. Ka nui taku tupato ki a koulou ki nga rangatira o te runanga nei; e tika ana , m torero koutou, no runga hoki koutou, ko ahau no raro no te hiku o to tatou molu. Te mea i whabatika ai au kite korero, he kitenga noku ite hunga tae hou mai nei. E rapu ana au kite likanga i noho ai tatou ki konei, kei ta Te Ranguake ranei, kei te Kingi ranei. Ko taku hoa i mua ko Te Wherowhero: ko au tenei ko Te Wherowhero tena. K.a unuhia taku boa i waenganui o tatou, ka unuhia ite aroaro o te Kawana. Na te aba ranei i unu taku hoa kua mate mai r.ei ? Nau ranei i unu, na wai ranei? Unuhia ana taku boa, karangatia ana hei Kingi. Ka rongo le Ranguake ka mea ia, Kua wbai Kingi ahau, me peke ahau ki runga ki tenei, kua mahi ia i tona mahi. Ki au ia kabore he kainga rangatira i puta i waenganui i a tatou, he kamga mokai anake ; kotahi kainga rangaiira ko Waikato. Haere katoa nga taonga o te Pakeha ki rolo o Waikato, kahore kau be mea i toe: nga parau, nga aha nga aba, pau katoa i te Kawana te tuku ki roto 0 Waikalo, kahore he mea i toe te hoatu ki nga rangatira ote whenua nei. Ka tae mai te Kawana ki konei ka rapurapu tatou ka mea, Ka ngaro pea to tatou whenua. Kahore: 1 ki mai tc Pakeha, E mea ma, moku telahi wahi oto koutou whenua: kihai i utaina te whenua i kawea ketia, kei a tatou ano e mau ana. Ko tenei pea te mea i unuhia ai taku hoa. Mehemea i haere i tikina aTe Waaka a Porulu ranei hei huhuii i nga rahurahu, a karanga ahau, ka lahi te Kawana kino, lena ko tenei, haere mai ana ia me tona ka-

heru. Koia au i mea ai kahore he he. Ki au ia ka male a Potatau, heoi ano me whakakahore laua mahi a Waikato. Kabore ana kupu kino, ana kupu whawhai ranei: heoi ano tona ko te aroha ko te atawhai. Ko tana kupu hoki tenei, Horoia au kia pai; koia au i mea ai me horoi taua ingoa. Me atawhai tenei iwi ki tona Pakeha, ko tera iwi hei atawbai i tona Pakeha.; E niea ana koulou lie he to te Kawana kite tango whenua. Ki au ia ko Te Rangiiake i he, he tangi nona ki nga utu o Taranaki. E mea ana koutou ki te he o te Kawana, Ida rongo mai koutou, ko te utu mo taku whenua he kuiikuti he paipa, ko enei whenua e rongo ana au e utua ana kite hikipene. Tenei pea temnanga nei te mea nei, Hi, ana korero, he aha nga korero 0 tenei tangata i kawea mai ai ki konei? Ko taku patu ra tenei i nga kino. Kia atawhai, kia atawhai kite Pakeha, a taea noatia te mutunga; e atawhai ana hoki au ki aku Pakeha. Heoi ra aku, e aweke noa ana aku kupu. Nopera (Ngatiwhatua, Kaipara): Whakarongo mai ete iwi kite ritenga o taku korero. E korero ana ahau ki oku Pakeha, ara ki aku matua, ki aku tuakana, ki aku teina. I te male kua hoki mai, i te ngaro kua hoki mai: ko aku malua tenei nana au i kukurae kite ora. Heoi ano, na konei au i litiro ai ki nga maunga ki nga raorao, na aku Pakeha. Kia rongo koutou kei nga nupepa o te Kawana taku korero. Kite mate tetahi tangata Maori 1 te Pakeha, ko te Pakeha rae homai hei uiu mo tona he; kite male telahi Pakeha ite tangata Maori, me boalu te Maori hei utu mo tona he, kua rite raua. Kua noho te pai mete kotahitanga, Kahore he wehenga o enei: ko te tangaia koburu koia ano te utu, ka rite tana mahi i a ia. Kite tahae te tangata Maori i nga mea a te Pakeha ko ia ano te uiu, kei aia ano tana he. Kite kai ite rama kite taone, ko ia ano te utu mo tana tulu; ahakoa rangaiira ahakoa tulua, me tuku kite ture ote Pakeha. Kite rite enei ka rile te whakakotabitanga. Kite poka te Pakeha ki tera hapu ki tera iwi tulu ai, mana ano tana e whakariie; ki le poka ki au te he, maku ano ewhakarite. Ka penei ka noho tatou i runga ite pai. Kei runga i ta te Kawana tikanga au e haere ana. Ekore e wehea i le Kawana tuaiahi, i te luarua, ite luatoru, ite tuawha. E haere nei ano taku korero, ekore e molu ake, ake, amine.

Katipa Te Awarahi, (Ngaiileata, Waiuku): Whakarongo e Te Waka raua ko Te Makarini. He tika taku hikaka ki le ingoa kingi. Ehara i au nana i liniala: na Taupo na Wbanganui, ka tu tenei ingoa te Kingi ki runga. Ko nga tangata tenei i hapainga ai ko Te Moananui, ko Te Heuheu, ko Tamihana. Kahore be pai o Polatau kite ingoa Kingi, ko te ingoa Matua tana i <3ai ai. Ka meaTe Waka he whakahe tana, ka tika ano. I penei ano laku korero ki a Te Heuheu, ki a Turoa, ki a Te Moananui. Ka mea aui au, He aha le pai o te ingoa Kingi ? He noa a Polatau, kabore ana pai ki tenei Kingi, kabore ana aha. Ka mea ia, Horoia au, ka mate au, na le hanga nei au i kohuru. No le runangaki Waiuku enei korero. Ka mea hoki ia, Kaua e whawhai te Maori kite Pakeha: ko tona tikanga tenei. Inaianei e mea ana ahau e nui ana le pai o te Kawana; kahore aku whakakino. Ma wai e horoi te loto ole ringa oTe Rangiiake? Ma wai & horoi te toto o te ringa ote Kawana? Ma raua ano. Tenei hoki te kupu, Kaua elaiaria le waeroa, e horomia te kamera. Te Ao-o-te-Rangi (Tainui, Waiuku): Ko au e kore aue mohio ki nga mahi a Waikaio. He kuvvareau, kibai au i maiau ki ic likanga o laua mahi. E mea ana au ko le ingoa o Waikato be ingoa kau. E korerotia ana e Te Katipa nga iwi nana taua mahi. No waenganui ia, na runga ke tena mahi me tena likanga. Ko ia Polatau tikanga ia kia waiho i runga ile matua. Ktia rongo koe i taku kupu ko te ingoa o Waikato he ingoa kau, ka labi au ka kite inaianei i nga mahi 0 runga, no te whakaoiinga ta Waikato. E karanga ana koe, Me whakakahore te Kiiigi r kua mate hoki a Potalau. E mea ana au, e kore etahaetia nga tikanga o Waikato. No tai au, no ula Waikato. Na koutou i waiho 1 au kia kuware ana, na konei au i kore ai e maiau. Kia rongo mai koe, ehara inaianei te Pakeha, no mua, no mua. Tae mai ana ko nga Minila, ko telahi pai tena. Muri iho he tikanga ke tenei mete titiro tonu ahau. Ko taku korero tenei, e Te Makarini, e Te Waka, me atawhai e korua nga tangata Maori o Niu Tirani, ara, kite kiri mangu. Maku te he e rere ki runga ki a koe, ma laua ta taua. Ma Kawana te he e rere mai ki au, ka tahuri ke au. Heoii ano te mea i karangatia he ture. Ko te korero ki aTe Rangiiake e kore c maiauria, mete whakaaro ano hoki oTe Rangitake. Kahore he

I iwi rangatira o te ao ko Waikato anake. Ko wai taua ka kite i ie whakaaro o Waikato? Petaera Wharerabi (Ngatituwharetoa, Taupo): I rere mai au i te kingitanga. No te Arawa ahau, no taku whaea. Ka pa au ki Tarawera, ki Rotokakahi, kite Rotoiti. He iwi noku enei. I wabi mai au i runga i taku papa, Na Tuki te kupu, na Parakaia: kua oti i a raua te korero, ara, te kupu ki a te Kuini. He herehere i riroi kite ai au i a Ngapuhi. Ka mau ahau kei nga Minita, ka riro mai; he mea hoki naku kei hoki mai a Te Waka kite kai i au. Muri iho ko nga Minita ka noho i ahau. Ko nga iwi katoa kua tuku whenua, kahore ano ahau i tuku i te whenua, mete marama ano hoki aku whakaaro. He he kei a Heke; he he kei Poneke; he he kei Whanganui: mete aianoho tonu ahau. He he tenei kei aTe Rangitake, ekore au e he. He hiahia to te Maori kite hoko whenua, he hiabia ano hoki to te Pakeba. No te rironga mai o nga moni ka rere atu ano te tangata kite tango mai. He toto lena: ekore au e peke ki tena. Kite pokanoa koe kite tango i taku whenua kahore he utu, ka hurihuri ahau ki tena. Mete Kingi (Ngatiapa, Whanganui): Ka on nga kupu a Kawana te korero e te runanga; ko etahi o a te Kawana kupu kahore ano i whakahokia ; ka toru taenga mai o nga nupepa o te Kawana ki te runanga, ko nga nupepa i au e kore au e whakahoki: me tango eau ki toku whare rapu ai ite tikanga. E Ma, i mahia e korua ko te Kawana i roto i o korua whare, no konei ka kitea a korua whakaaro pai. Heoi ra tena. Mo te kupu tenei a Te Awarahi mo Turoa. Ka hia tau e tatari ana koe kia hoki mai ? ' Ka toru pea tau. Ko taua tamaiti i haere mai, he mahi tamariki tena; kua kite atu te haka, uru tonu atu ki roto tenei hanga te tamariki. I tona hokinga ake ki Whanganui ki a Pehi, kahore hoki ia i hoki mai. Ka kiia e matou tenei kupu, E tama, he huia tetahi manu, he kokako tetahi manu; ko te huruhuru ote kokako ka tahaetia ete huia. E kore pel e rile te Kingi Maori, ta te mea no le Pakeba taua ingoa. No reira ka noho tonu taua tamaiti, kabore hoku hoki mai kite Kingi, Heoi tena. Kia

rongo koe eTeMakarini, e puta.be whakaaro hui ma korua ko te Kawana mekawe ake ki Wbanganui. E Ma, hei Whanganui te luarua ola korua hui. Na Turoa tenei kupu, na nga kaumatua boki i haere mai nei matou, na Hori. otira na te iwi katoa. He manaakitanga no matou ki o korua whakaaro ko te Kawana. E Ma, kia penei ta korua mahi ko Kawana me ta te Pihopa. Ekura tonu ana ia i nga tau katoa, a mohio ake ana tamariki i ako ai. Tu ake hei Minita. Koia boki me ta korua ko te Kawana, me kura tonu korua; ki Wbanganui ta korua komiti tuarua. He Kawana korua no Ngapuhi, no Ngatipaoa,. no Ngatimaru, no Waikato. E kite kau ana abau i a Kawana ano be hau e pubia ana; engari ko enei iwi e kite tonu ana. Tamibana Te Rauparaba (Ngatitoa, Olaki): Ka koa laku ngakau, ko te hoa tenei o taku matuako te Waaka. Mebemea e ora ana te Rauparaha ka piri tabi o raua wbakaaro kite Kawana. Ko nga taniwba enei 0 Waikato e nobo nei i rolo i a taiou; ekore ranei ralou e Fongo kia tamia ibo tenei mea te Kingi Maori kia nobo tabi ai tatou hei teina bei tuakana? I mea, beoi ano te mea i reka ite tangata Maori be kai langata. No te baerenga mai ano i Hawaiki i limata ai tenei mabi. Na wai, na le Pakeba i mabue ai i a tatou tenei mahi a tatou te kai-tangaia. He Pakeba tatou i naianei. Titiro hoki ki nga ihupuni Maori ki nga parawai Maori ki nga poboi Maori kahore i hipa ake te pai i nga kakahu o te Pakeha e kakaburia neie le Maori. Kua riro mai ki a tatou nga mea pai o te Pakeba, kua tu nei hoki tetabi o tatou e nobo nei bei Minita, kua kite kontou Ite painga. Ma tatou e titiro ko tehea te mea pai, ko ta tatou ranei ko la te Pakeba ranei. Waiboki ko tenei i hanga nei e tatou, i whakapaea nei na runga i hanga, ko tenei te .mea pai ranei ko ta te Pakeha tikanga ranei? Ko Tamati Waka he tangata ngakau kotahi, ko tana kupu be whakakore ite Kingi. Ko tekarae mauriaakeki tokukainga ki Kaputi i mea au kia wbakabokla ki Maungaiauiari, kite paenga oto tupuna. Kite kiia poua, poua i kona: kite kiia maka aku, kawea atu ki bea ranei. He rangatira a Potatau ki laku whakaaro; mebemea i ora tonu ia hei hoa ia mo te Waka mo te Kawana, tona ingoa he apiha no te Kuini. E tika ano to kupu (e Te Ao-o-te-rangi) e tatau mai nei i te he o nga Pakeha, o nga SXiniia, o te Kawana.

Erangi me whakakite mai nga kia ;na> ama ai. (Ki aM hc King : £:<g.iri ii"i '• > - ke te runanga hei te tuakana, ara i > /•;«< nga runanga. E lika ana kia Iraen* i>e nga huru kia ora ai nga langaia. E lika ana tn kupti, e Meie, kia kura tonu tatou. E kura ana le Pihopa i tana malii, kia kura ano hoki te Kawana i tana mahi Kaua e whakarongo ki ta-te tangata korero; engari ko le korero i konei kaiahi ka tika. E mahara ana ahau ko tetabi lake o nga he o te nioiu nei ko nga oneone. E rapu ana ahau i tetahi tikanga mo nga oneone, oiira, ko te mea pai, ma te Kawana e whakarite nga mea 0 mahia ana i roto i nga. tangaia, Maori. Ma te Kawaua e whakarite tetaiii kai whakahaere. Ka lu nei tenei runanga hei marama mo nga iwi e rtia: ko tenei runanga hei kaipowhiri i nga iwi e haere he ana i rga riienga (awliito 0 te Maori kia lioki m ii ui te huarahi pai. Ko taku whakaaro-me kowhiti e te Kawana teia'u Pakeha rangaiira, me letahi rangatira Maori hei hoa mo taua Pakeha hei whakahaere i nga lika iiu whenuaehokona ana e nga--tangata Maori kite Kawana: ko ratou hei kai liiii'Oi hei kai hoko, hei kai whaka waruma. Kaiahi pea ka marama ki taku whakaaro ng 1 tikanga mo nga whenua e hokona ana ki le Kawanatanga. Tena ano te roanga o aku whakaaro kua luhia kite pukapuka i taku ringa. Kahore au e mea na nga kaumatua na nga taitamariki tenei tikanga whakatu Kingi. Ko te H-euheu anake te kanmalua : oiira he kuware ia, e hara ia i te pera me tana tuakana. I haere mai ia ki a maiou, i ki mii ki auj ka ngaro te ingoa nui a te Uanparuha.. Ka ki alu ahau e ngari kos he tangaia whakahi ki le kawe i to luakana ki runga ki le tihi 0 Tongariro. Haere e hoki ki 10 kainga. ki le laliere koko, hei kai ma au maniLwhiri. jPorutu (Ngatiawa, Poneke): Ko nga kupu kaioa.o te Inii nei kua lika kaio;< ki runga kite pai. Me lau ano hoki, e I'ami ia :a. e pai ana. E kore te Pihopa e uouo touu i te kainga kotahi; engari e kawe ana i t«' :'»o----ngo-pai ki ia wa'ui Ui ia walii. lie ten;: *• mea mai na hei Whanganui, e mea ana. au ma nga Pakeha e mea hei hea hei liea. aha-

koa ra e tika ana te kupu a Mete kia kaweft kia kite ona iwi e toru a Waitoiara, a Whanganui a Rangiiikei. Ko ahau e haere ana* i le pouriianga no feonei au ka mea kei a le Makarini le lie mo taion kahore i a te Kawana—kei te kai boko wbenua. E kore tatou e lupu i a ia, i lona koiahi; kahore he kupu ki muri, heoi ano taku kuptr. E Icore talou e lupu ia Te Makarini, kia kitea raano e laiou te maratuaiangu, kia wisiti te ra, ka ora lalou. Ka haere a;;o i taku, e kore latou e tnpu i aia ; te liiiro ia ki rauri. Kei a wai ranei le he? Kei ate Makarini le he. Te mea i pouri ai au, no runga no toku iwi le pouritauga, ko au anake tenei i runga i tc maramaianga e noho ana. Tukihamifene (Xgaiiwhakaue, Rotorua); (Ki a Waikalo): Haere mai, e taku lamait?, haere mai i runga i nga he o nga langaia nunui! E hara ia ite langata i-ii kf rvrnga kite likanga Maori, na ka whai ia ki tenei likanga whukaiuii ake i a ia. Haere mai, kahore on whakaaeki leKingi; kali lo whakaae. Kati hci whakaae ki arako le Hewbeu, ko Turoa, ko le Moananui pokanoa. (Ki aTe Makarini:) Kahore he he o lakif kupu e meinga nei ehe ana ahau. E uiesr ana pea koe e haere pehea ana ahau, E haere kuri ana. Ka tika tena kupu, ka lae ano kite kainga ka pera ano. Ka lae ma* te kupu a te Kingi ki a au ka penei mai, Ko le kupu anake ic laria nei. Ka mea alu ahau, E kore au e whakaae ki le Kingi, Hare rawa! Mchemea na le Kuini lenci tikanga te Kingi e lika ana. Paora Tnhaere (Ngatiwhattta, Orakri) j I wbakatika ahau kite korero a Tahiibana mo nga wbenua, e whakaae ana; ahau ki tena korero. He whakaaro riaku, na laku ngakau, me tuka aku whenua kite Kawana; ma te Kawaiia e tono telahi Pakeha tika hei ruri i taua whenua: maku ia nga robe e kotikoti; ka oti le ruri me ta ki le nupepa hei whakakite ki nga Pakeha, ki nga langata Maori ano hoki. Kia toru nga marama kia wba e whakakite ana, ka kitea kahore he be o laua whakaatura* nga ma te Kawana e bomai te pukapuka a taua whenua, maku e hoko kite Pakefra. Kite kitea he he kei taua mapi wbaka&tu, name sua koiaiu marie, Ki taku wh&kaitfy

e Ma, ko koe ano hei Komiti hei liiiro. K<> tetahi tena o aku whakaaro; tenei ano leiahi ko te pukapuka o te Karautia Karaii. k«> tetahi tena o aku mea e lino pai nei kia lu>mai ki nga Maori, ara mehemea e whakaae' ana te Kawana kite luku mai i aua pukapuka; ka rite enei i a Kawana ka tulii au ka mea kotalii ano Ture. Hapurona Tohikura (Ngatiapa, Whanganui): E kore ahau e whakakahore i nga kupiia te Kawana, ka wrtihoe au hei whaiumanawa raoku ki roto ki toku ngakau. Tenei hoki tetahi kupu aku kia kilo koki era atu, mete mahi ote Minita he kura. Ko te Pihopa he kura. Inaianei ko te Kawana. Me kura tonu koe i nga taima katoa. E rangi ko tetahi Runanga me hoake ki Whanganui, kia kite o matou whanaunga e noho ana i te kainga. Pehimana (Ngarauru, Waitotara): Ko te ritenga o Ngatiawa i tona whenua i Tongaporutu tae noa ki Ngamotu. Na i tiru ano Taranaki ki roto kite utunga, kei Ratikara te rohe i te utunga a Wairaweke haere tonu atu Kaoa, ka rohea mai ki Taranaki, haere tonu atu kei Patea te rohe; ka kotia mai Ngatiruanui, ka timata atu i Patca kei au tae noa ki Whenuakura tae noa ki Waitoiara. E kimikimi ana oku whakaaro kite utunga a Potatau i taku kainga. E noho ana ahau e kumea ana e Potatau i raro; ko te Ngatiawa i haere i te hehe ki Kapuli ko Taranaki ko Ngaliruanui: ko au kahore au i haere i te heke i runga ano ahau i toku kainga e noho ana taea nuatia tenei ra. Ite tau 1858 ka lu maua ko toku whenua kite aroaro ote Kawana raua ko te Makarini kahore ano i oti e takolo kohuku nei. E whakaae ana ahau kite kupu o Mete Kingi e mea nei ia me kawe te hui ki Whanganui hei mahi moa ku he. Kaua e kotahilia tene irunanga, me kura tonu me hakarameta tonu. Ihakara Ngariri (Ngatiapa): E hara i a Mele Kingi tana kupu. NVhakaror.go ete Kawana, ete rnnanga nei. Na te Atua ano tenei kupu, " Haere koutou, akona ng:i tauiwi katoa." E kore e tino taea cte Kawana te takahi i taua kupu, me whakaatu ki nga wabi katoa e noho ana i te pouritanga, kia kite a te Kawana i oku he i oku pewheatanga. luahoki ke Tiiroa, nana te kupu Kingi, e tika

ana. Me haere ate Kawana kia kile i era nga wahi. Hone Wiremu Ilipango (Ngatitumango, Whanganui): Whakarongo mai e nga iwi o runga ko Wailolara te timatanga tae noa ki Poneke, kia rongo mai koutou, lie kupu tenei naku kia whakaaeiia mai e koutou le kupu i whakaputaina ake e Mete nei, mo te runanga ki Whanganui. Otiia koiahi taku i whakaaro ai ko vakutinana, ko Whanganui, kotahi te parirau i roa koiahi te parirau i poto ; ko Ngaiiruanui le parirau i polo tae mai ki Whangmrui: koiahi te parirau i roa ko te parirau ki Poneke lao noa k' Ngaiikahungunu. Whakarongo mai c aku hoa ko taku i pai ai he karangaiunga na te Kawana kia huia he runanga, whakaae ana ahau, e pai ana. Me c o laiou huihui mo te hakarameta, ka karangaiia e te Minita, kei Whanganui te hui, hui kaloa mai nga langala o Olaki tae noa ki Porirua. -Pai raw a. kahore he raruraru, kahore lie aha. Whakaae mai ana le lokomaha, na, ka lika. Whakarongo mai, e Ma, kia wbakaturia telahi hui ki Whanganui ; mohemea he kararigatanga na le Maori kite hui Maori kabore au e pai ki tena. i ahu mai tena i ninga ite maunga; kahore i ahu mai i waho ite moaßa. Whakarongo mai. kite rongo au i eiahi kupu he i etahi mahi he ka purupuru au i oku laringa kei rongo au. Engari ka uuuliia eau le puru o oku lariugu kite mea pai. Whakarongo mai e nga tangaia o Waikaio, lie kuj>u taku mo te i:igua o Whanganui o Pehi i whakuekea nei ki runga ki lenei korero : he rakau whakapupuru na te tangaia, vvailio te raru mou e Waikaio, iimhoki e inca ana koe na Taupo, na Whanganui, koe i raru ai. Kabore, nau ano.-iuaboki le kupu a te Waaka k-9. nga ake 0 nga iwi kaloa; kahore, he tangaia ano au ki loku kainga, kaua e whai ki le karewarevva kite kahue lahaeaua i nga niann katoa. E be ana tera; e tuluru ano au ki runga ki toku oneone. Ki lena iwi ano toua whakaaro, lena whakaaro, tena whakaaro. Aua e penei, ko koe le iwi nui ki runga ake i nga iwi katoa. Kao! kao! Ko laua lamaiii 1 haere mai na ki a koe. he nialii lainariki tana mahi; kiie tonu atu ite takaro, ite haka ranei me nga mahi katoa. uru lonu atu ki rolo ki ena mahi. He lainariki. Ko wai koia na tona ingoa? Kia rongo mai koe ki lona ingoa ko te Mulumulu le ingoa o taua lamaiii : no te hokiugaake nuitu, mniu, mum lonu ake. Na ko lelahi ko Pakau le ingoa J pa» pa, pa toriu atu. Whakarongo mai boki ko leiahi be, lie lianga whakaaro moo e , Waikaio, kia lawhana ake koe kia tikeiike

bi runga ite tokomaha. Katia e penei. Ko taku he whakaraorao, kia noho au i raro i te " putu." ?Ko toku ingon ko Tiikii-whr hua' ko leingoaoeua tangata ko Pupuri-whenua. E hara i au le pnpuri whenua, puta noa: ki te karangatia e Kawana he Runanga ki Poneke, kei Poneke au; kite karangatia ki Oiaki, hei Otaki: kite karangatia e Kawana hei Whanganuii e pai ana; no te Kawana Whanganui, ho te Kawana Otaki, no te Kawana Poneke, nona anake. Engari ki Whanganui, kahore au i mea atu kia hohoro, keTte momona tona tikanga, kei le tokoroa tona tikanga. Ko aue te Kawana hei hoa mou hei hapai i o ringaiinga. Heoli ano ko Tiatene hei tumuaki hei upoko runanga ki Whanganui. Hori Kerei (Ngaliruaka, WhanganuP: Ko te kupu o te Karauna Karati toku e mea nei. I ki aiu au ki a koe i Whanganui, Homai to Karauna Karati mo Wlmitoa, mo te wahi kei roto i te rohe Pakeha. Ko taku tenei e hiahia ai ko te kupu a Mete i ki nei, ko te luarua o enei runanga hei Whanganui. I le timatanga ka tae mai te whakapono, ka tango au ki tena; ko tenei hoki, ka tango au ki teiiri. Whakarongo mai ki taku. Ki Whanganui letahi rnnanga. Mau ka mea, engari Poneke, ka ae ano ahau ki tena. Parakaia Te Pouepa (Ngatiraukavva, Otaki) : Whakarongo mai e te Waka. Ka whai ahau i runga ilau i mea nei koekeihea ranei te lake. I haere mai ai koutou, kei te Kingi Maori ranei, kei te he ranei o te Rangitake? E ilka ana lau, ko nga mea ano e rua na le take i haere mai ai maiou ki tenei huihui. Kua koharihari nga korero mo te Rangitake i enei rangi kua pahure nei. Ko te wahi e hirawerawe nei i toku korokoro ma te Kawana e mahi, maku hoki e kawe ki toku whenua mahi ai. Kahore he mea i raruraru ai malou ko enei e rua anake. Ko Potalau tena, kua hokona a Akarana kite Kawanatanga waiho iho e ia nga Pakeha kia putu ana, haere ana ki Waikato whakaiu ana i aia hei Kingi. He ahakoa e pai ana an< J la | ,a kua rongo ake nei laiou ki a te Waka, ko lana kupu kia atawhai kite Pakeha. E haere kau ana te rongo whakatu Kingi a Waikato, e pai ana ta Potalau. fenei hoki tetahi o ana kupu, " Horoia ahau kia nia." Ki au ms hapai e tenei ru-

nanga le kupu pai a Potatau, ara me luhituhi kite pukapuka, e kore e taea te horoi. E koa ana ahau kite kupu ate Waka, na reira ahau i mea ai me hapai te kupu a Potatau e teuei runanga kia tarewa ki runga. Kua raru ahau i tenei he. Na Wi Tako i hari mai te kara ki toku whenua, ka lahi ahau ka kite itena he; kua raru ahau i laua mea e taku whanaunga e Te Katipa. Kua wuiatatia ahau mo toku piringa kite Kuini. a koke kau na koe i waenganui i o hevva, lie wairangi ko koe." Te riro te mamae kite pu o taku laraka, haere katoa kite lauo taku ate ra. Waiho maku e whanga, e tenei runanga, ki le mate to le Kuini likanga ka he taku, kite mate to te tangata Maori likanga i te Kongo Pai i to le Kuini mana lioki, mo ratou ano te he amuri ake nei. Ko te mutunga tenei o te korero Karaugaiia ana mo te 23 o nga ra ka korero ano*