TE HUI O NGA RANGATIRA MAORI KI KOHIMARAMA, I WAITEMATA, NO TE 10 O NGA RA O HURAE, 1860.
Huihuia nga tangata o runga o raro i tu ki tenei runanga 112, ara ko:Ngapuhi, (Peowhairangi)-Tamati Waaka, Wiremu Kaitara, Huirua Mangonui, Wiremu Hau, Tango Hikuwai, Wi Tete, Hori Kingi. 8 (Whan S arei )- Manih era, WiPohe, Taurau Xgatiu'akaue. (Rotorua)-Ngahuruhura f Taiapo, Tukihaumene, Wuiiata Pekamn, Ernera Kahawai, Ngamoni, Tanaru, Ngarama, Pomate, Tauabika, RotohikoHaupapa, HenareKepa, Percrika, Her£ wmAmohau, Henare te Pokuatua, Taoangaanga. Ngatipikiao, (Rotoiti and Maketa j-Rirituku te hu, Kewi, Hona, Anania, Te Pirihi i >-Moihi Kupe, Rota te TuJiourangi, (Tarawcra)-Kihirini teTuahu. Ngaiterangi, (Tauranga>-Tomika te Mnta, Wiremn Patene, Hamiora Tu, Hamnera te Paki. hfafaffi™ 18 * Ta P u >- Maihi Pohepohe, MeneNpatiawa, (Awa-a-te-Atua)-Te Makarini. 1 1 S^ r °~ M # etu . :P 4 tera ' TeEongotoa, Wakaheke Pauro, Tamati Hapimana,
Ngatitematera, (Hauraki)—Karaitiana Tuikau, Hai mona Purau. NgatimaJutnga, (Waingaroa)—Hemi Matini.Te Waka. Manukau —Rihari. Ngatihine, (Aotea)—Manihera, Hira Kingi. Ngatlwhatua, (Orakei)—Wiremu Hopihona, Poora. Keene, Kawau. Ngatihine, (Waikato) —Horohau. IVgatipaoa —Patara Pouroto. Ngatitoa, (Porirua, Wainui)—Tamihana Rauparaha, Matene Te Whiwhi, nohepa Tamaihengia, Eopata Urumutn, Nopera te Ngiha, Horopapera, Vukeko, Hohaia Pokaitara, Rapihana Te Otaoto, Hapimana, Te Hope. Ngaiitama (Wakatu)-Wi Katene Te Manu, Hemi Matenga. Ngatiraukawa, (Otaki, Manawatu) Horomona Toremi, Parakaia Te Pouepa, Hukiki, Wi Paiaka, Kuruhou Rangimaru. Te Moroati Kiharoa, Te Ao Marere, Ihakara Tokonui, Takerei Te Nawe. Taranaki (Poneke)—Wirema Tamihana, Hemi Parai. Ngatiahu, (Otakou, Katapere)—Pita Te Hori Taiaroa. Patutokoko, (Wanganui)—Tahana Tnroa. Wanganui —Hori Kingi Te Anaua, TeMawae, Hoani Wi Hipango, Mete Kingi, Tamati Wiremu, Kawana Paepae, Hori Kerei. Ngatiapa, (Whangaehu, Rangilikei) Hapurona. Ngarauru, (Waitotara)—Pehimana. Ngalifcahungunu—Te Wereta Kawekairangi, Ngatuere, Raniera Te Iho, Hoani Te Kaho, Karaitiana Te Korou, Wiremu Waka, Te Koroneho, Wiremu Kingi Tu-te-Pakihirangi, Te Hapukn, Tamihana Ruatapa, Te Hapimana, Te Rangituawaru, Te Waka Perohuka. J\gatiporou,-~Te Wikiriwhi Te Matehe, Wiremu Pahuru, Te Irimana Ngamare. Ngatiama, (Poneke) Manihera Ngatoro, Porutu, Epiha Wairaweke. Ka tu ko Kawana Paraone, ka puaki i ana korero, he mea wbakamaori na Te Makarini. E AKU HOA, E NGA EaNGATIRaMaoRI O NITJ TIRANI, — Tena koutou. Kua karangatia koutou e ahau kiahuihui mai ki toku aroaro i teneitakiwa kia korerotia e tatou etalii tikanga e tupu pai ai e kake ai nga iwi erua e noho nei ki 'tenei whenua ki Niu Tirani. 2. E niea ana hoki ahau i tenei wahi kia whakapuakina ano ki a koutou, ara, ki nga Iwi Maori katoa, nga kupu mo te pai o to tatou Kuini atawhai e aroha tonu nei ki a koutou; ko aua kupu ra ano kua whakapuakina e nga Kawana katoa, timata mai i a Kawana Hopihana tae iho ki ahau e tu atu nei. W H.3. Ite whakaaetanga aTe Kuini ki aia te Kawanatanga o Nm Tirani ka whakatauwharetia mai tona
niaru kingi ki runga ki nga tangata Maori hei tiaki; ka whakaae hoki ia inana a Niu Tirani me nga Iwi Maori e tiaki kei tikina mai e tetahi hoa riri Iwi ke; ka whakawhiwhia hoki e ia nga tangata Maori ki nga tikanga katoa rite tahi ki o Ingarani tangata: a i whakaaetia, i tino yhakapumautia hoki e ia Id nga Rangatira Maori me nga Iwi Maori ki nga hapukinga tangata hoki, ko o ratou oneone, me o ratou whenua, me o ratou ngaherehere, me o ratou wai mahinga ika, me o ratou taonga ake, ote iwi, o ia tangata o ia tangata: whakapumautia ana e ia ki a ratou hei noho mo ratou, hei mea mau rawa ki a ratou, kaua tetahi hei tango, hei whakaoho, hei aha, ara, i te painga ia o ratou Ida waiho ki a ratou mau ai. * 4. Na, he meatanga ano ta nga Rangatira Maori i tuhituhia nei o ratou ingoa ki taua Pukapuka kite Kawenata o Waitangi, hei ritenga hoki ia mo enei pai i whakawhiwhia nei ratou; ko taua meatanga he meatanga mo ratou mo o ratou iwi hoki; —tino tukua rawatia atu ana e ratou ki Te Kuini o Ingarani nga tikanga me nga mana Kawanatanga katoa i a ratou katoa, i tenei i tenei ranei o ratou, me nga pera katoa e meinga kei a ratou. 5. Ko te kupu a Te Kuini ki nga Kawana i haere mai i mua, ko tana kupu hoki ki nga Kawana e haere mai i muri i a au, kotahi tonu, koia tenei; kia tiakina paitia nga tikanga katoa o taua Kawenata o Waitangi kei taka tetahi, a kia mataara tonu hoki kite tirotiro i ona iwi Pakeha, Maori hoki, kite whakatupu hoki i nga mea e ora ai e neke ake ai i runga i te pai. 6. Ka oti te whakahou nga kupu kua whakapuakina nei e au i runga i te ingoa o to tatou Kuini atawhai,
na, he mea atu tenei naku ki a koutou kia korero nui tatou, ko nga whakaaro a tenei a tenei aua e liuna, aua e kaiponuhia, erangi, me whaki nui mai i konei. Me he take pouri ena, whakaaturia mai ki a au, a kite tika, maku e ata titiro mekore ranei e taea eau te whakamarama. Ko ta Te Kuini i pai ai ko ona tamariki katoa kia noho pai i runga ite ora, mete whai rawa, mete manawa tatu. Na, kite mea he whakaaro tena kei etahi o koutou mo tetahi tikanga hou kia whakaniatauria, mo te taonga o te tangata kia tiakina, mo te tangata niahi he kia whiua, mo nga tautohetohe kia whakaritea paitia, mo te ata noho o te iwi kei whakaohoohoria; me he korero pera kei etahi o koutou, na, ka koa rawa aku taringa kite whakarongo atu, a ka whakaaturia mai, me arotau pai ano e toku whakaaro. ■* 7. I roto ite takiwa nei kua ohooho nga whakaaro o nga Pakeha o nga tangata Maori hoki. Te mea i ohooho ai, he korero horihori, he mahi na te arero, waiho iho hei rapurapu ma te hunga whakarongo. Ko i tenei, heoi te mea e tatu ai te ngakau I o tetahi o tetahi, me whakamarama atu me whakamarama mai kia tino mohiotia ai e tenei ta tera i whakaaro ai i mea ai, kia tino mohiotia ai hold e tera ta tenei i whakaaro ai i mea ai. 8. Tenei ano hoki tetahi mea e hiahia nei au kia ata tirohia e koutou kia ho mai hoki o koutou whakaaro mo taua mea. No roto ite takiwa ka mahue ake nei ka timata te mahi a etahi tangata. No etahi lwi Maori, kei ruuga atu o Akarana aua tangata. Ko ta ratou mahi he hanga i tetahi tikanga hou. Tona tukunga iho to taua tikanga, me i oti rawa, he kukume itehe ki runga kite hunga katoa ; i uru ki roto. K kiia ana, ko nga
whakaaro o nga kai hanga o taua tikanga he penei; ko nga Iwi Maori katoa o Niu Tirani Ida lionoa, ko to ratou piri ki Te Kuini i noho ai ratou i raro i tona niaru ka raa tekau nei nga tau, kia mahue; a me whakatu tetahi Kingi Maori, me inotukake atu ratou liei Iwi ke. Ko nga wawata penei i whai pononga ai ki tona whakaaro he kuware marire ano no te hunga nana, kahore hoki i kitea e ia nga kino e takina mai ki runga kite Iwi Maori katoa mehemea ia kia tino whakatutukiria kite otinga. 9. Na, i te mea e waiho ana i te kupu anake te mahi a te hunga hapai i taua tikanga, kahore au i mea ki ta ratou mahi, he whakaaro noku, mehemea ka waiho kia whakaaroaro ake ana tena e whakarerea noatia iho e ratou ano taua tikanga huhua kore, mea whakatari kite he. Ko taua whakaaro oku kahore i rite. I tetahi hui i Waikato inaia tata ake nei puta ana te kupu a etahi o nga Rangatira kia whakaurua a Wiremu Kingi Te Rangitake e whawhai mai nei ki a Te Kuini, ko nga iwi whakaae kite Kingi Maori hei whakauru. A haere ana hoki nga taua mau pu i Waikato i Kawhia hoki, ki Taranaki, hei whakauru. Tetahi tikanga hoki a aua tangata he whakatupu Rangatira ki runga ki era atu Iwi Maori oMu Tirani. E mea ana hoki ko ratou hei runga whai tikanga ai ki aua Iwi kite Kawanatanga hoki, a ko nga Iwi Maori ekore e pai ki a ratou hei Rangatira me pehi maori e ratou. ." . ■ 10. Na, he kitenga noku i enei, na konei ahau i mea ai kiamaramate whaki mai i p koutou whakaaro kia ata mohiotia ai e au, kiatika ai hoki he korero maku ki to tatou Kuini. 11. Kahore au e mea, me whakamaharahara koutou ki nga kupu a Te Kuini i whakaae ai ki ona tamariki Maori ki Niu Tirani, ara, ki ana
kupu kua rite kua pono katoa. &ej te matau ano hoki koutou, kahore he kupu i taka. Kaliore lie hoa riri Twi ke kia tata mai ki a koutou. Ko o koutou whenua kua mau tonu ki a koutou, kua riro ranei i te Kawanatanga te hoko, na koutou ano te hiahia. Ko o koutou Iwi kua whai niahi ki runga ki nga tikanga i whakawhiwhia nei ratou i te whakanohoanga ki roto ki to Ingarani Iwi. Kua tae ratou ki nga whare whakawa kite rapu kai tiaki, kite rapu kai whakaora mo ratou, a kua whiwhi, kua kite i nga tikanga whakaora tangata e puare tonu nei ki o Te Kuini tamariki katoa. Otira, he mea tika tenei kia tino matau pu koutou, kia tino marama hoki ki tenei; ko koutou kua whakawhiwhia nei ki eneipai me whakakite koutou hei tamariki piri pono ki a Te Kuini. Ko tera ko te whakatu Kingi Maori, ehara tera, he tutu tera, he whakahihi marire ki a Te Kuini, a ekore rawa e whakaaetia. Kotahi te mea mana e tau ai te rangimarieki tetahi whenua, koia tenei, me kotahi te tumuaki mo ona tangata. 12. He kupu tenei mekorero nui atu e au ki a koutou. Kia rongo mai koutou; ko Niu Tirani anakete whenua noho e te Pakeha i waiho tonu ai i te atawhai te tikanga ki nga tangata whenua. Ko Niu Tirani anake te whenua noho e te Pakeha i karangatia ai nga tangata whenua kia uru tahi kite Pakeha hei iwi kotahi, hei noho tahi ki raro i te ture kotahi. Kei etahi whenua, waiho ana nga tangata whenua kia motuhake atu ana hei iwi ke. He tini nga he kua tupu i runga i tenei tikanga. Noho ana a, na te aha ra, kua ngangare, niuri iho kua maringi te toto, a, tona tukunga iho, ko nga tangata whenua kua pana, kua whakangaromia. Ka titiro nga tangata whakaaro nui, whakaaro pai, i Inga-
rani, ka mea ratou e lie ana te tikanga pera ki nga tangata whenua, e tika ke ana hoki ite Whakapono. Whakapuakina ana o ratou whakaaro mo tenei mea kite Runanga Nui o Ingarani, na, ka mea nga tino kaiwhakatakoto whakaaro o Te Kuini kia whakaputaia ketia te tikanga ki nga tangata whenua o nga motu katoa e nolioia ana e o Ingarani tangata. Ko Niu Tirani te whenua tuatahi kua nohoia i runga i tenei tikanga hou, whakaora tangata Ko te whakaaro nui mo te Iwi Maori me awhi mai ki tenei tikanga atawhai, ma kona hoki ora ai ratou i nga he kua tauki runga ki etahilwi kihai i pera me ratou te waimarie. Na to koutou awhitanga mai e Te Kuini hei tamariki man a, na konei i kore rawa ai e ahei te Iwi Maori te pana he i runga i tona whenua, tona taonga ranei te tango pokanoa. He warn' no te Iwi o Ingarani nga tangata Maori katoa, tenei tangata tenei tangata, a, tona kai-tiaki, koia ko tana ture tahi e tiakina nei tona hoa, tangata o Ingarani. Ko te take hoki tenei i riterite ai nga kupu mo te rangimarie mo te pai kua korerotia ki a koutou e nga Kawana katoa, ara, ko koutou e tirohia mai ana e Te Kuini he taha no tona Iwi ake. No konei i meatia ai ko tona tino niaki poauau tenei kia tahuri nga Iwi o Niu Tirani kite whakawai mo ratou, kia anga ki tetahi mahi e mutu ai to ratou piri ki aTe Kuini. Kei wehea hoki, na, kua kore nga tikanga e whakawhiwhia nei ratou inaianei i >unga i te hononga kite Iwi o Ingarani, tona tukunga ihohoki, ko tini kino ka tau ki runga ki te Iwi Maori, a, te ngaromanga e ngaro rawa ai. 13. Kotahi tenei mea e hiahiatia nuitiaana ete whakaaro.o Te Kuini, o o koutou tini hoa aroha hoki ki Ingarauij Q tenei whenua ana hoki;
ara, ko koutou ko te Iwi Maori kia ora liei noho ite ao marama. Na, he he tenei me he mea ka tupu ake te ngakau tarahae, te mauahara, hei tauwehe i nga Iwi erua, i te Pakeha ite Maori. Ngaro atu koutou ko a koutou tamariki ka waiho iho hei noho i te whenua nei, i te wa kua tini haere nga Pakeha. Mo ratou taku kupu ka maka atu nei ki a koutou, e nga matua, e nga Kangatira o nga Iwi; kia mahara koia koutou, kia tino tupato ki tenei mea kite mauahara kei whakatupuria ake inaianei, kei waiho hei he mo o koutou uri i muri i a koutou. E mohio tonu ana ahau kotahi te mea nui nana i arai, te pipiri ai nga Pakeha nga tangata Maori, ara, ko nga reo o tetahi o tetahi, he rere ke. Na konei ano etahi he, te mohiotia hoki e tetahi ta tetahi i mea ai, puta ke ana he mea ke. Koia nei ano hoki tetahi tino mea nana i arai, te uru ai koutou ki roto ki o matou Runanga, kite hurihuri whakaaro hoki mo etahi Ture kia whakatakotoria mo koutou. Erangi kei te mahi o koutou kaiwhakaako Mihinare, me ts Kawanatanga hoki hei tuara,ki te whakaatea i tenei arai; mahi nui ana ratou ki te whakaako i o koutou tamariki ki te reo Pakeha, kia mohio ai ratou ki te korero i tana reo tahi o Ingarani e korero nei nga Pakeha noho ki tenei whenua. 14. E mea ana toku whakaaro, kaati hei mea e pumau tonu ai te rangimarie mete aroha tetahi ki tetahi ki roto ki nga tamariki o Te Kuini, Pakeha Maori hoki, ko enei i korerotia ake nei kia ata matauria e nga tangata. Ko te mea tenei i karangatia ai koutou kia huihui maf ki toku aroaro inaianei; tetahi, he whakaaro noku, tena e kore te ngakau ruarua mete whakaaro rapurapu i runga i tenei mahi whaka*
marama atu whakamarama mai ka timatatia nei e tatou. 15. E kore e whakatinia aku kupu hei whakakite atu i te mea e whakaaetia e koutou katoa, ara, i te pai o te tikanga o te Kawanatanga ki a koutou, no te taenga mai ra ano ki enei motu tae noa ki tenei haora. Kei te mohio ano koutou lie atawhai anake tona tikanga. E kore e tatauria atu e ahau nga whare turoro i hanga mo o koutou turoro, nga kura i whakaritea mo o koutou tamariki kia whakaakona ai,te whakahoatanga mete whakakahanga i a koutou kite tango kaipuke, kite mahi witi, kite hanga mira, kite tango i nga ritenga o o koutou tuakana kiritea. E kore e rarangitia e au nga tohu o te whakaaro nui mo koutou kia whiwhi ki te pai kite ora, kei mea koutou e amuamu ana ahau. Tena e whakaae katoa, ehara i te mea ko nga kupu anake o te atawhai kua rangona e te taringa,engari,ko ana mahi hoki kua kitea e te kanohi kua pangia hoki e te ringa. 16. E kore koutou e whakawarea e au inaianei ki etahi korero nunui ano, epgari, ka tukua ano etahi kupu aku ki a koutou mo aua mea i roto i nga ra nohoanga o koutou ki konei, Kotahi tenei kupu e mea nei au kia korerotia atu i konei, hei whakamahara i a koutou, koia tenei. E taea e Te Kuini te tiaki nga tangata Maori kei whakakinoa ete hoa riri iwi ke, ko koutou me noho noa ilio kaua e whakauru mai ; tena ko te tiaki i nga tangata Maori kei whakakinoa e ratou ano, e kore tera e taea eia kite kore e whakaurua mai e nga tangata Maori ano. No konei i meinga ai, ko te tikanga tenei ma te hunga katoa ekore nei e pai kia hoki ' nga Iwi Maori ki tona ahua o mua, ko te tikanga tenei ma te hunga e hiahia ana kia noho i runga i te rangi* marie mete ora, me whakaaro nui
me tupato hoki kei pehia te tika e te whakaaro o te hunga poauau, kei raru hoki te whenua katpa i te ture kore, i te he, i runga i te mahi wairangi a etahi tangata whakaaro pohehe. He kupu whakamutunga tenei, he manaakitanga naku H to koutou tupu nui i runga i nga tikanga o te maramatanga i roto i te takiwa e noho ana koutou ki raro i te whikamaruinaru oTe Kuini. Ko tekai tangata kua kore, ko te Whakapono tona whakakapi; ko te hopu tangata hei herehere kua mahue; konga whawhai kua iti haere; ko nga herehere mau i te whawhai kahore e patua inaianei. Ko nga ritenga Pakeha e tangohia ana hei whakakapi mo nga ritenga a o koutou tupuna e whakamatia ana ete hunga Karaitiana. Ko nga koroheke ka whai take whakapainga atu ki Te Atua mo to ratou ahiahi ka marama, kihai hoki i marama to ratou ata: ko nga taitamariki me whakapai atu ki Te Atua, mo ratou ka tiniata te ora kite ao nei ite takiwa kua ngaro tepouritanga i tau ki o mua whakatupuranga, kua ngaro hoki i te marama nui e matapoporetia nei e nga Iwi mohio katoa o te ao. He inoi pono taku ki Te Atuakia tukua mai e la Tana manaaldtanga ki runga i a koutou ka runanga nei, mana hoki e arahi na te huarahi tika. Na, ka waiho koutou ki konei korerorero ai i nga mea kua whakaaria e au ki a koutou, i era atu mea ranei e kitea e koutou hei mea e tupu ai te pai kite Iwi Maori. Na Thomas Gore Beowne, Na te Kawana. No le muiunga o tana korero ka haere atu ia he whare ke, ratou ko ana hoa, ko te Huparitene, ko Kanara Hirere, ko Kanara Moura, ko etahi hoki rangatira o te Kawanatanga. Na ka haere atu te wbakaminenga nei kite I'll ki a Kawana: ka ru tena tangata lena tangata, a poto iioa.
Ka mutu taua ru nei, na ka puta a Kawana, eke alu ana ki tana poti, hoki aiu ana ko Akarana : ko ratou ia ko te runanga i hoki aiu ki le wbare, ka noho ki le whakatn korero. Ka wbakatika ko Te Makarini, ka inea: Whakarongo mai e nga rangatira o te runanga. Kua hoki atu a Kawanu, waiho iho ana e ia ko enei hei korero ma taiou. I mea tana whakaaro me ata noho koutou i lenei ra i tetahi ra hoki, me ata rapurapu, me ata hurihuri marire i ana korero i rangona e taiou. Heoi me whakapuaki tena tangata tena tangaia i tana whakaaro kia tirohia ete runanga. Kei wehi noa, kei huna noa i le korero, engari me whakapuaki. Korero ra e le runanga, korero! Ka whakaiika ko Tamati Waaka Nene: Whakarongo ete iwi, Whakarongo! He runanga tenei hei korero i nga mea o te iwi. Ko lenei, ete iwi, ko au ki mua. Otira, ko koutou te upoko, a ma koutou le korero. Ko au hoki, me whakapuaki ahau i laku whakaaro kia rongo ai koutou—kia rongo ai le Pakeha, kia rongo ai te Maori. Tena, ete runanga, me korero koutou; ka noho au. Ka whakaiika ko Paora Tuhaere: Na, whakarongo mai e nga iwi, whakarongo mai —Whakarongo mai koutou, te Pakeha, te Maori; kia rongo mai koutou. Naku lenei laonga te Pakeba; na konei ahau i mea ai, maku ano te timatanga korero inaianei. Na, whakarongo katoa mai te runanga ki taku korero. Ko aku korero tenei ile tnatahi o nga Kawana, i te tuarua o nga Kawana, i le tuatoru o nga Kawana. Taku, ete iwi, i pai ai inaianei, koia ra tenei ko te ture o Ingarani. Na, whakarongo mai ete iwi, e rua enei mea i ahuareka ai ahau, ko le Kuini te luaiahi, ke te Kawana te tuarua. Ma konei ka whiwhi ngalahi ai kite pai enei iwi c rua nei, te Maori mete Pakeha. Taku korero ra tenei. Ko te laonga pai mo latou ko nga lure anake o Ingarani. Ko te he nui tenei ki taku whakaaro ko tewhawbai. Olira ehe tahi ana tatou. Ka palu tetahi tangata Maori i le Pakeha, na, ka mea te Pakeha, me whawhai; ka patu te Pakeha i te tangata Maori, ka mea ano te Maori, me whawhai. Koiano hoki, ka mate ahau i te Pakeha, ka mea taku iwi kia whawhai kite Pakeha. Ahakoa taurekareka o te Pakeha i mate i au le patu, ko au ano hei utu. Ko laku tenei e le iwi. I tangohia eau te Pakeba imua, na, kua pai. Ka mabara tonu ahau kite Pakeha; kaaroba tonu abauki te Kawana i tukua mai nei e te Kuini hei tiaki i a latou.
ivo nga pai enei i homai e ia ki a matou" ko te whakapono, ko nga ture. Na, whakarongo mai. E haere ana toku ngakau inaianei i waenganui o enei taonga. Kia rongo mai ra kouiou kua latu laku ngakau inaianei. Heoiano nga mea i purilia alu e te ture ko tc pu, ko te paura, ko te waipiro. Te mania o aku i titiro ai, i wehe ai te Maori te Pakeha, ko te whenua. He hoko ke la te Pakeha, he hoko ke ta te Maori. Ete iwi, whakarongo mai! I haere mai te Pakeha ki Niu Tirene kite liaki ite Maori. Tena ko te korero mo Waitangi, na Ngapuhi anakc tena. Keirunga ko Tamaii WaakaNene: E te iwi, whakarongo mai! Ko aku korero enei ki a tatou ano. He korero taku inaianei mo nga Kavvana, mo te Pakeha. Ehara laku i le tango i te Pakeha moku anake, erangi mo tatou. Ara, ko laku whakaaro i a Kawana Jlopihana ra ano kia tangohia tera Kawana hei liaki i a tatou. E kore hoki e kitea te whakaaro o nga Merikana, o nga Wiwi; na konei ahau i mea ai ko te Pakeha hei tiaki i a tatou. Na konei, e le iwi, i mea ai ahau, ko te Kawana nei hei Kawana mo tatou—ko le Kuini hei Kuini mo latou. Me tango ra tatou ki tenei Kawana mo tatou katoa. Kia ki atu au e te runanga, kotahi nei loku Kawana. Hei Kingi tenei mo tatou. Whakarongo mai ra, ete iwi. Tae mai ana te Kawana ki a tatou, tae mai ana hoki te lure o te Atua ki a tatou, i ora ai tatou. Na te lure ra o te Atua i huihui mai ai tatou i tenei ra, kite whare nei; na taua lure ote Atua, o te Pakeha boki. Koia hoki ahau ka mea ai, ko taku Kingi tenei, ara ko le Kuini, ake,' ake, ake. Kei le taha o te Pakeha ahau e haere ana. Heoti ano aku korero, eTe Makarini. Ka mutu aku korero, ete runanga. Kei runga ko Tukihaumene: E le iwi, e te iwi, lena koutou! Ka lahi nei ahau* ka ata kile i le ktipu—koia ra tenei ko le runanga nei. Kahore he kupu ke atu maku inaianei. Ko taku ra tenei i pai ai ko tc Kawana, ko le Kuini. Heoli ano laku i pai ai moku i tenei takiwa. Tena, e te runanga, e whakaae katoa ana koutou ki a te Kuini? (Whakaae ana tona hapu.) Kei runga ko Hemi Matini: Whakarongo mai e le runanga. No Kawana llopihana laku korero. Mea ana te Kawana, "E kore koe e pai ko koc hei boa moku?" Ka mea an i kouei, " JJei boa ano ahau mou." Ko taku kupu tenei kite luaiahi, kite luarna, ki ic tuaioru, ki k- tuawha o nga Kawana. 1 oaiitia ahau ki tc aroaro o nga Kawana. Na ratQii hoki i bar; mai nsa, pai kj tenei
molu. Ko taku kupu tenei i roto i nga kainga, e kore au e uru ki tena he (kite Kingi Maori). Heoiano taku i pai ai, kia noho au i runga i nga Kawana, i nga Kuini. Ko te lure o mua, ko te lure tena i mate ai latpu; ko to naianei ture e tohutobu ana i a tatou. Whakarongo mai ele runanga. Ko latou tenei kua rupeke mai ki tenei takiwa—ka pai ra. Kite pai koutou kia haria atu tatou ki teiahi wahi, e pai ana ahau. Ka pai ra tenei mahi! Kei runga ko Rihari: Whakarongo. kia korero ake ahau ki nga iwi. Haere mai e aku hoa, haere mai! Kei au te he nei—kei au te he. Haere mai, haere mai ki ou taonga e takabia ana ete iwi. Tenei te tangaia e takahia ana. Me wbakarite au i taku kupu mo te laba Maori. Imua he waka Maori —inaianei kua tae mai le Pakeha, he whai rawa. Ko te Rongo Pai hoki kua tae mai ki a tatou, ara, ki tenei molu. Taku atua o mua ko Onenuku, he Atuake inaianei. Rere, taku i aro ai ki le Pakeha, te tuatahi ko le Whakapono, le tuarua ko te Ture, le tuatoru ko te Aroba. Kia korero ahau ite pai. Kua tae mai nei te Kawana, kua takoto te pai ki tenei molu. Heoiano taku kupu. Kei ruuga ko Hamiora Tu: Whakarongo e nga iwi; whakarongo e nga Pakeha; whakarongo e nga rangatira katoa. Taku tikanga i te timatahga ko te Whakapono, na nga Minita i kawe mai. Puta mai ana ki muri ko te Kawana, na ka tupu nga pai ki Niu Tirani. Whakarongo mai ete iwi! Ko tetabi taba oku kei a te Kuini, ko teiahi oku kaore au ite mohio. Ko tenei whakarongo maie te iwi ki lenei taba oku,ko te Kawana, ko te Kuini, hei matua tonu mo tatou. Ma Kawana e riri nga he katoa, no te mea ko te Kawana te matua. Mana e riri te he oia iwi o ia iwi. Kei runga ko Te Makarini (o Ngaliawa): t haere mai au he kawe mai i nga tikanga a okn rangatira. Ko a ratou kupu tenei: Haere atu ki a Kawana, ka ki atu ai, kei te pono nga iwi kite Kuini. He kupu ano hoki tenei na ratou—kia houhia te rongo. Heoi ano taku. Kei runga ko Te Ratapu: Whakarongo mai e teiwi kia korero atu ahau. Kia whakapuaki ahau i aku whakaaro pai mo nga minita, mo Kawana hoki, ia te mea ko aku malua eoei. Ete iwi, kua oatitia ahau; ko le tuatahi ko taku oali ki a Hare, ko le tuarua ko taku oati ki a Makarini i nga ra o Aperira,—he oaliena naku, na, e korerotia ana e au inaianei. Kei runga ko Rangi: Ko Waiiaha te kainga, ko Waitaba nga tangata. Kotabi loira
laku i pai ai ko te tika, ko te rangimarie, ko te atanoho—ko te wikitoria tenei mo latou. Ko le kupu ra tenei a Ihu Karaili, "Ko te Tenei hoki tetalil, Kialika te whakahaere i runga i te ture, i rnnga ra i le whakakuinUanga, me noho au ki reira. Heoi ano taku. Kei runga ko Maihi: Whakarongo ete iwi. ETe Makarini, kia rongo mai koe, e rua aku kingi, ko toku wairua tetahi, ko toku tinana tetabi. Na, ka tapoko taku tinana ki raro i nga pakau ote Kuini. He oaii tenei naku ki to aroaro, ake ake. Heoti ano taku korero. Kei runga ko Metekingi. I baere mat abau kite whai taonga mai i a Kawana. Na te tikanga i baere mai ai ahau; ko toku kingi boki tenei ko te Pakeba. Kei runga ko Kopuparapara: Tenakoutou e te iwi, tena koutou! Heoti ano taku kupu—he kaipuke ma tatou, he poti ma tatou. Kahore he korero ke atu maku, ko te Atua ano bei Kingi moku. Heoi ano taku korero. Kei runga ko Kawana Paipai: Na, eTe Makarini, kia rongo mai koe. Kotahi tonu taku kupu, ara, koia tenei, he atawbai kite Pakeha. Kei runga ko Tamihana : E te whakaminenga kia rongo mai koutou. Kia rongo mai koe, eTe Makarini. Ka tango au kite koko, he pi, ka ako, na ka mohio kite korero. Inahoki matou kua oti e korua ko Kawana te ako. Koia ano i tika ai ta tatou korero i tenei ra. Ko taku i pai ai, koia tenei kia houbia te rongo. Ka mulu aku korero. Kei runga ko Ngatuere: Me korero noa atu ahau. Whakarongo mai ele iwi. Ko aku korero tenei. Imua ite timatanga ka tae mai ko nga minila, ko nga kai-wbakaako. Tae mai ana te Whakapono—kitea ana ki Wairarapa, ko te tikanga ra tenei o te Whakapono kia wbakarerea e au nga he katoa. Na, muri atu, ko le tuku whenua, ko te reli. Haere mai ana koe te maiua mete ture pai e whakapaingia nei. Engari kia lika i nga ture, kia ki am abau ki a koe e Te Makarini, E kore au e eke atu; engari waiho ki a Wi Kingi, ki a Kawana. E kore au e wbakaae kite korero ate Kawana. Taria, kia rongo ano abau ki nga whakaaro o teruna nga nei. Kua mohio koe ki au, ki nga langata hoki o Wairarapa. Kia kaha rate tikanga ki a Wiremu Kingi. Me patu tera kino. Kahore rawa kia whero aku ringa ite toto Pakeba. Haere mai te ture pai! Kei runga ko Te Waaka: He kaumatua ahau no Waikato. Tenei au te tangata hara
kore—kahore ano ahau i kite noa i le hara. E aku mokopuna, kimihia mai he maiauranga. Heoii auo aku korero. Kei ruDga ko Karailiana: Whakarongo mai katoa koulou. E nga Pakeha, e pai ana nga kupu a Kawana. E mea ana loku ngakau ko au ko te Pakeha, ta te mea he tangata hara kore. Ma te Pakeha c tutu mai ki an, maku hoki e tutu atu ki a ia. Kei runga ko Te Mulu: Ko taku kupu tenei, ele iwi, me tonio au kite Kawana, ki te Kuini. Nan te karere, eTe Makarini, i haere mai ai ahau. Kei runga ko Tohi: Karangatia, eTo Makarini, ko nga kupu a te Kawana e tika ana. Ko te Kuini hei runga. Ka mulu taku. Ko to mutunga tenei o nga korero i tenei ra. WeNEREI, HIJRAE U, 18G0. Na Te Makarini te timatanga o te korero —he ruarua ana kupu. I whai kupu ia mo runga i lena korero i whakakitea mai e te Kawana ile ra tuatabi ole runanga. Ka mea hoki ia mc whakahaere e le runanga tana mahi i ranga i teiahi o nga korero, na kia oli lena te rapu ka whai ano i teiahi; a me whakahaere te whaikorero ki le ritenga o nga hapu. Ka korero tetahi hapu ka noho, ka waiho ma tetahi; ako nga langaia i korero inanahi, me noho marire. kia waakapuaki hoki era hapu i a ratou whakaaro. Ka mutu tana, ka noho. Na ka karanga atu a Hone Ropiha i koner,|E lerunanga, me ala noho koutou, kaua e korerorero teiahi ki tetahi, i te wahi c whai korero ana te langata, kei raruraru hoki. Na, ka whakalika ko Hori Kingi Tahua, ka mea:— Na, tenei taku kupu, kia rongo te laha Maori mete taha Pakeha. 1 u mai te Pakeha ki Pewhairangi imua, naku i kukume ki uta. Akuanei tae mai ana ko te ingoa o te Kuini, i tae mai ki NiuTirani, naku i aiawhai. Muri iho ko te Pakeha. I male te Pakeha i mua, naku i rapu te utu. No ka rongo ahau kua mate te tangata ki runga, ka haere mai au i te taha ki raro. Muri iho ka tae mai ko nga Minita mete Rongo Pai, Ka tukua mai ki runga. Muri iho
ano ka tae mai ko Te Kawana, naku i kukume ki uia, maka mai ana e auki Akarana. Muri iho ka ara te kara ki Maiki. Na ka mate te Pakeha ka tahi au ka kino. Ka he au ki aku mea i pupuri ai ahau. Ko toku he tenci. Na, muri ibo ka haere maua ko taku tupuna ko Kawiti ki runga ki Kororareka, ka kite ahau i a Kawana Kerei. Ka karanga mai a Kawana—E Kawiti, kei titiro koe ki muri. Ka whakaae a Kawiti kite kupu a Kawana Kerei. Ka mea a Kawiti ko nga wahi ote raruraru me whakarere. Ka wbakae atu au, Ae, e pai ana. Muri rawa iho ka tae tenci Kawana ki raro, ka runangatia e matou, kia whakaarahia te kara ki Maiki, ma matou ano e niahi. Ka whakaae matou, na, ka whakaarahia te kara—ka huaina lona ingoa ko te Whakakotahitanga o nga iwi. Heoiano ra ete Pakeha—ka hoki au ki taku main—ka hoki ahau ki taku noho —ko te rangimarie ko te ahuwhenua.. Kia rongomai koutou, kahore au e pai kite kino, kore rawa. E mea ana au, me whakakotahi eaei iwi, te Pakeha te Maori. Heoiano ka mutu aku korero:— TeManihera: E nga rangalira o Niu Tirani. Kia rongo mai koutou, no Ngapuhi ahau. E nga rangatira Pakeha, kia rongo mai koutou, no Wangarei ahau. Kua tonio ahau kite Kuinitanga, kite kite whakapono hoki. I tomo hoki au ite timatanga mai ano. Ko tenei me whakatupu talou i runga ite Kuinitanga. Ka mutu aku korero. Wiremu Tele: Ko au tenei—no Peowbairangi ah?u. Kia maka atu ahau i taku kupu ki a koutou, ete Pakeha, Ka rongo ahau i mua ko te Pakeha hei matua mo matou ki Niu Trani. A, kua noho tonu ahau kite Pakeha tae-noatia tenei. WiPohe: Whakarongo mai e te.iwi, no Ngapuhi ahau. Kia rongo mai koutou, na te Pakeha i whakatupu mai te aroha ki a talou. Kei rapu mai koutou ki au, no Ngapuhi —ka tukua e ahau ate Tapihana ki Maketu. He taha kiritea tenei. Ko taku lamahine i moe ia Te Wberowhero i Waikato—ko taku taha parauri tena. Ko te tapokoranga a matou kite Pakeha, koia tcna ko te aranga ote kara ki Maiki. Ko to matou whakaaetanga tenei, ake, ake tonu atu. Te Taurau: No Ngapuhi ahau, ete whakaminenga, no Waiioa ahau. Ko taku kupu tenei, koiahi tonu ingoa i te rangi, ko Ibowa; waihoki koiahi tonu te ingoa ote ao nei ko Kuini. Me noho ra latou i rolo ite Kuinitanga, i roto i te Kawanatanga. Tohi-te-ururangi: E nga Pakeha katoa, tcna koutou. Kia korero ahau i taku wba.
kaaro. Ka mea nga Pakelia e pono ana ranei nga korero a tena tangata ? Kia ki atu au, e pono ana aku korero. E whakawhetai ana ahau ki a Kawana, ki a Kuini hoki. Hei iwi ia moku. hei tuara moku, ta te mea kua male ake toku maiua. Ki le akiri au i aku korero katoa ka mea koutou, he pono ranei, he pehea ranei. Me mutu aku korero i konei. Maongonui: Tena koutou e nga Pakelia nei. I tomo atu au ite tuatahi o nga Kawana, ite tuarua hoki o nga Kawana. Tena ko te korero mo te kara e tika ana. Ko taku tenei i pai ai ko te whakakotahitanga o te Maori ki le Pakeha. Wiremu Kingi Kaitara : Kahore aku korero. No mua toku alawbai kite Pakeba. I te mea kiano i tae mai te ture o te Kuini ki tenei molu kua rapu atu ahau mo te Pakeha. Ka mate te Pakeha ki Peowhairaugi, ka whakatika oku matua, ka ea te mate o te Pakeha. Kua tomo noa atu ahau ki nga tikanga ole Knirii ote Kawana. Hakitara: Ko taku korero tenei, he atawhai ki a koutou ake ake. Kahore he korero ke alu maku. Ka mum au i konei. Matene Te Whiwhi: Kahore e Te Makarini he kupu ke atu. Heoti ano kua marama i a koutou ite Pakeha. Na tenei taku kupu inaianei, he matua te Pakeha. I te orokotimatanga ka whakaahua mai te Pakeha, ka tae mai ko Te Maienga; muri iho nei ka tae mai ko Kawana Hopibana, na ka tino whai ahualia te Pakeha ki Niu Tirani, ka whai ringaringa hoki. Na koutou rate tikanga i homai ki konei. Ite tuaiahi be iriiri ta koutou. Iriiria ana malou kite ingoa ote Karaiti. Oti ana tena. Na kua kotahi Karaili, kua kotahi Kawana hoki. Kua whakakoiahitia tatou i rolo i te Kuini. Nakonei hoki i huihuia ai malou i naianei e te Kawana. Na, eTe Makarini, ko taku wbakaaro tenei, ara, kia paihere kotahi enei iwi e rua i roto i te Kuini, a kia kolahi tonu te Kingi mo tatou ko laua Kuini. Kua huihuia mai tenei e te Kawana kia whakapuaki i a malou whakaaro. Ka pai ano ra, kia kotahi te tikanga. Kei waiho ma le reo ngaro e whakahe. He reo ngaro to koutou reo, he reo ngaro ano hoki to matou. He aha koa, ma te Kuini e whakakotahi. | Ma te Kuini te whakaaro ki nga kai whaka- ■ marama mo te tana Pakeha mo te taha i Maori, kia ahua tuakana aikiaahuateina ai. I Ka muiu aku korero e Te Makarini. J Te Ahukaramu: Tena koutou e nga Pakej ba. Kia korero atu ahau i aku whakaaro ko tie pai lenei o te Pakeha ki taku -whakaaro ikoia tenei ko xana homai i te Kongo Pai.
Ko aku tenei i pai ai moku. Ko te Atua te tuatahi, ko te Kuini tetuarun, ko te Kawana le tuatoru. &ia kolahi te Kuini mo tatou. Whakamaramatia mai nga ture katoa kia noho ai tatou i roto i te ture kolahi. Hohepa Temaihengia: Tena koutou ete Pakeba. £ mea ana ahau ki tetahi wabi o to koutou ture kia whakakitea mai. Ko te arobatanga tenei ma koutou. Ko tetahi wabi o te ture ki a malou, ko tetahi wahi ki a koutou ano. Ka noho an. Horomona: Tena koutou e Ngapubi, e Te Aravva, e Waikato. Ka rua te kau nga tau i noho ai au i roto ite paru. Whakarongo mai e ngi rangatira Pakeha. Na koutou i tu mai ai ahau inaianei. Ko koutou anake le rangatira. Kia ki atu au kahore kau be rangatira o tenei motu, Lahore rawa, kahore rawa. Na te Pakeha ahau i bubuti mai ite paru, nana ahau i horoi. Ko taku kupu tenei, kia kotahi te Ture mo te motu katoa. Ka mutu laku e e Te Makarini. Ropata Hururautu: Whakarongo mai kia korerotia eau nga pai. Ko le Kawana tuatahi, nana i whakamarama mai te pai ki Niu Tiiene. He ahakoa ngaro atu taua Kawana, lukua ibo ki tetahi ko le pai ano, ko te tika. I lika hoki tana mahi ki a matou rangatira, ki a Rangihaeatia ki ate Rauparaba. Ka mea hoki raua kia atawhai kite Pakeba. Nopera Te Ngiha: Whakarongo mai e le iwi. Na te reta ale Kawana ahau i baere mai i toku whare. Toku tuatahi i tapoko ki te Kawana, me toku muringa hoki i tapoko kite Kawana. Ko le tuatahi tenei o aku korero. Ko te luarua tenei ko toku whenua. Na, ko Kawhia toku kainga i mua. Ka kite an i te huhi, na baere ana, a, te pilo o to tatou motu. No muri, he minita tenei. I aim mai i le moana. Ki taku whakaaro, kei a Kawana, mana e hurihuri le tikanga 6 ole pai mete tikanga ole kino. Heoli ano laku korero. Ma te Kawanaianga te atawhai le pai. Ma te Kawana anake le likanga. lloropapera Pukeko: Whakarongo mai e nga Pakeha, e nga Maori. Ko te Pakeha kei te horoi i au i rolo i le pouriianga, a ka kilea he maramatanga. Ka bokoa te pihi whenua, na ka kitea ko te Kawana. Ko te Kawana e whai nei i lewhakakotahitanga i te Maori i te Pakeha. Kei aWi Kingi kei a Kawana la raua nialii. Ko le wliakakolahilanga lenei. Te Rira Porulu: Tena koulou e nga rangatira o tenei kainga, o Akarana. Kahore lie tangaia i taku luara i baere mai ai ahau [inaianei. Horoia ana ahau ete Kawana kua '■ ma. Kahore au i mohio ki nga kokinga o te ngakau. Ka mutu aku korero/
Kuruhou: Ko te Kawanaianga hei ranga- , tiralanga moku ake ake. Kahore he korero ko le Kawana ko te Kuini mo taiou. Te Manibera Te Ngatoro: Ele Makarini, whakarongo mai kia korero atu abau i aku whakaaro i roto i tenei runanga. Kia ki alu atu ahau e kore ahau e tino whakuhoa &tn inaianei. Na nga rangatira nei ka kilea le tikanga o Wiremu Kingi raua ko Kawana. Kei te mohio ra koe, kahore aku ritenga ki aWi Kingi. E titiro kau ana te kanohi ki le Kawana. E kore au e piri atu inaianei, engari kia kiiea te lioatanga o te Kawana raua ko Wiremu Kingi ka kau atu ai kite Kawanaianga. Ko Te Puni i noho atu i Poneke. Ko taku ra tenei, kiarapua te tikanga e mania ana e te Kawana raua ko Wiremu Kingi. Engari ko le walli a raua kia uiarama i runga i la latou korero ka tahi an ka lino piri alu ai ki a koe, ka mea ai koe hei malua moku. Ko taku tenei i haeremai ai. Wiremu Tamihana: Ko taku lenei, he whakapuaki i nga pouri. Me whakapuaki | ahau i taku pouri, ara koia tenei ko nga whenua kahore i le karaunatia—kaore i te homai he karama mo lena langata mo', lena tangata. Ko tetahi pouri hoki lenei oku, ko te tikanga ote hokowhenua. Ahakoa lokorua, tokotoru anake e whakaae ana ki te hoko, whakarangona ana e korua, ko te nuinga kahore ile whakarangona. Engari ia ko nga Ture i pai, ko nga Whare Turoro i pai. Hemi Parae: Na le Kawana au i to mai. Kia ki atu au na te Kawana tenei tikanga. Ko taku i whakawhirinaki ai inaianei ko Ture ko le Kuini. Taku kupu lenei i haere mai ai ahau. Parakaia le Poucpa: Na te Kuini nga minim i tuku mai, tae mai ana ki Niu Tirani. Heoi ano ra ka mahi au i toku minita. Ka whakawheiai atu ahau kite Kawana, ki ie hungawai, kite Kuini, kite hungawai. Homai ana e Kawana Kerei ko nga minita. Tae rawa mai an oki lenei takiwa, i a Kawana Paraone, ko taua tikanga ano. E taeaoii aianei te hoki whakamuri le whakaaro o te tangata? Kia hoki ki hea? E kore au e pai ki le ngahau o tetahi iwi. E te Makarini, whakarongo mai. Whakarongo mai hoki e te runanga, ko le Kuini hei kai paihere mo lalou. Ko te Aluu liei whakauru. Ka mulu taku. Te Moroaii: Kahore he rerenga ketanga o matou whakaaro. Hopuhia ana le Rauparalia e Kawana Kcrei kia kiiea lo matou pouri, a laea noaiia le hokinga mai o te Rauparaha. No te kilenga o Kawana kua
pai to matou mahi ka whakahokia mai a le Rauparaba. Wi Katene : Kia rongo mai koutou etc iwi. Te ili au i roto i aku luakana. I lae mai au ki le whakarongo. Ko le Ture anake liei tiaki maku, a mate noa ahau. Ka mum aku korero inaianei. Te Hapimana: Hehaere mai lokuhe rapu putanga mo te Maori. Kaliore he rerenga ketanga o te whakaaro. E oku langaia o Ngatitoa, kia uru koutou ki le Kuini. Heoi ano taku. Te Manibera: Whakarongo mai ete fwi, ko taku tenei ko te wbakauru ki nga mahi a Kawana. Kia rongo mai koutou ka uru au " kite Kawana. Epiba Karoro: Tena ra koutou e nga Pakeba, ta te mea he iwi ke koutou. Kua whakakotahitia latou inaianei. Ko aku wahi ake ano kahore au i kite. Te wahi ki a VViremu Kingi, na te Maori auo tena he—no nga kai hoko wbenua. Ko le he ote Kawana. he hohoro tonu kite whawhai. Ka kite au imua i etahi wahi he. Inaianei ko nga he katoa no nga langata Maori. Taku whakaaroi mea ai ahau, mehemea kahore nga Maori i uru kite be o Wiremu Kingi, penei r e taea e koutou tepehi. Kia rongo mai koutou. Ko te Pakeha hei matua ki ahau. Heoi ano ra. Ko taku kupu whakamutunga tenei, kia tau iho te aroha o te Atua ki a le Kuini. Ibakara Tokonui: Ete Makarini, kia koreroiia eau le take. Ara, ko ic take o toku whakaaro. I mua ko te he o tenei motu be pakanga, inaianei, kua takoio te Rongo Pai. Ko te tikauga tenei o mua : houhia ana le rongo, ko apopo he pakanga ano. No te putanga mai ote whakapono ka tahi ano ka kitea te pai o te Pakoha me le he ole Maori. Na, e rua nga mea e lahaelia ana e nga tangata ote motu nei. Telahi ko le Kingi Maori. He tahae lenei i le ingoa ote Pakeha. Heoi ano te pai nau ano aa te Pakeha, na te Maori kahore ano. Taku kitenga i a koe ka whakama ahau. Tenei hoki tetahh Ka mohio koe kite ngaro. Ko telahi ngaro kei te mini, ko tetahi ngaro kei te mangere. E rite ana koe kite ngaro mahi. E mahi ana, ki ana tena pouaka, tena pouaka, tena rakau tena rakau(i te boni). Ko te Maori i rite ki tetahi ngaro—tera i niangere kite mabi, na e tango ana le Maori ito mahi. Tenei hoki tetahi kupu -whakarite aku. Titiro ana ahau kite kiore maori, ka mea au e kore e hohoro te ngaro. Taku kitenga, kua ngaro inaianei i te Hawaiki, i te kiore e haere nei. Kali tena. He kupuwhakabe ano tenei naku. He aba koutou te. tuhitubi atuai ki a matou ile timatanga o te
he ? Mei huihui mai maiou i mua kia tirohia e matou tenei he, penei pea, kna lika. Heoi ano aku korero. Te Keene: Whakarongo mai c le runanga. £ rua aku kupu. He kupu laku ki a koutou mo nga ture, taihoa era e korerotia. He kupu ano hoki laku mo le Kawana- Kia rongo mai kouiou, e kore taku tinana e wehea alu i to tc Kawana, no te mea i timala mai i a Kawana Hopihana taku korero. Ka ui atu au ki taua Kawana *• E kore koe e pai, ko koe hei mama moku"? Ka tangi mai tera "Ae! Ko au hei matua mou." Ka ki mai ia, ko ia ano hei matua moku, a ko te Kuini hei matua mo tatou katoa. Waihoki ko taku whakaaro inaianei, kei la te Kawana; taku Kingi inaianei ko te Kuini; moku ano hoki te Kawana. Ka mutu enei korero. Ko te luarua tenei o aku whakaaro, ara, mo nga ture o Ingarani. (Na, ka mau te ringa kite pukapuka o nga Ture). He korero wbakatuaiu tenei i nga Ture o Ingarani. Ki au, e rua nga Ture—he Ture Atua tetahi, he Ture tangata tetahi. Ta te Kawana i mea ai. he Ture kotahi mo te Pakeba mo te Maori. Haere atu ana taku karanga. ko te utu mo taku whenua kia rima bereni mo te eka, na whakahokia ana e te Kawana kite hikipene. Na, kahore he ture i a bau. Na konei a hau i pouri ai. Ko te ahua kau o te lure kei au. Tetabi, ko taku pu i kawea kia hanga e te Pakeha, ka ki mai le Kawanatanga, kahore. Na> kahore he ture i a hau. Homai ana enei lure bei matakitaki noa maku—kahore he ture. Tena pea te ture kei muri alu, ka rile ai te kiriiea le kiriwbero. Wiremu Hopihana: Wbakarongo mai e te runanga. No te VVaiohua ahau. Ko nga tangata o tenei whenua kua ngaro. Ka rapu ahau, be Pakeha kei toku kainga. Ite orokotaenga mai ko Haimona, he Pakeha, atawhailia ana e au. Whakaae ana au ko Haimona bei malua moku. Ka ki mai a Haimona, tera tetahi i runga ake i a ia e kore pea e kitea. Ka rua nga tau i pahure, na kua kilea, ko te Kawana. E boa ma, ko fe Waiohua tenei—ko le oranga tenei mo tatou. Kahore i te lukua mai ki au nga ture o Ingarani, aua atu, ko te matua kia alawbai ki tana tamaiti. Ko Hauraki tenei, ko Wailemaia, ko Kaipara, baere atu ki Waikaio. Na, kei roto tatou i le matua kotahi, ko te Kawana hei malua moku. Kia tomo tonu atu tatou inaianei ki le wbakakotabitanga. PaiaraPouroto: Ko toku tomokanga mat lena no mua. Kahore be korero keatu mo muri. Heoli ano lena. Tenei hoki tetahi
korero, ko te kara, he main tamariki tena. Te mahi kingi, no Waikalo tena. Ki atu ana au ki aku Pakeha kia aiawhai ratou ki a matou. Tenei hoki tetahi korero. Ko te he tenei ate Kawana. Te ki mai ia me haere atu matou ka korero atu ki a Wiremu Kingi, ka pakeke, na ka waiho ma Kawana e wbiu. Kei hea rate arohatanga o Kawana ki Niu Tirani, kia mohio ai kite kotahitanga? Erigari kia kotabi lure. Tena, tutakina. ana te pu, te paura, i a matou. Ko te mutunga tenei o aku korero. Te Watarauhi: Whakarongomai e ngaiwi. Ki ta te korero imua be ika tenei whenua; ko te tangata nana i huli ko Maui. Hei konei tonu ahau, a male noa. Hemi MateneTe Awaitaia: Kawhai abau inaianei hei korero maku, ko nga korero a te Kawana. Me whakahaere taku korero tuatahi ki runga i te wba o nga rarangi, ara koia tenei—"Na, he raeatanga ano ta nga rangatira Maori i tubitubia nei o ratou ingoa ki taua Pukapuka, ki teKawenata o Waitangi, hei ritenga hoki ia mo enei pai i whakawhiwhia nei ratou ; ko tana meatanga he meatanga mo ratou mo o ratou iwi hoki;— tino tukua rawatia atu ana e ratou kite Kuini o Ingarani nga tikanga me nga mana Kawanatanga katoa i a ratou katoa, i tenei i tenei ranei o ratou, me nga pcra katoa e meinga kei a ratou." Ko te wbakakoiahiianga tena o nga iwi ki Waitangi. I reira hoki ahau e wbakarongo ana kite aroha ote Kuini. Ka rongo ahau ki nga painga o tena korero. Ko te tuarua tenei o aku korero kei te wharangi 16 o nga korero a te Kawana-—"E kore koutou e wbakawarea e au inaianei ki elabi korero nunui ano, engari, ka tukua ano etahi kupu aku ki a koutou mo aua mea i roto i nga ra nohoanga o koutou ki konei. Kotahi tenei kupu e mea nei au kia korerolia alui konei, hei wbakamahara i a koutou, koia tenei. E taea e te Kuini te tiaki nga tangata Maori kei whakakinoa e te hoa riri iwi ke, ko koutou me noho noa iho kaua e whakaurumai; tenako te tiaki i nga tangata Maori kei whakakinoa e ratou ano, e kore tera e taea e ia, kite koree whakaurua mai e nga tangata Maori ano. No konei i meinga ai, ko te tikanga tenei ma te hunga katoa ekore nei e pai kia hoki nga iwi Maori ki tona ahua o mua, ko te tikanga tenei ma te hunga e hiahia ana kia noho i runga i te rangimarie mete ora, me whakaaro nui me tupato hoki kei pehia te tika e te whakaaro o te hunga poauau, kei raru hoki te whenua katoa i te lure kore, i te be, i runga i te mahi wairangi a etahi tangata whakaaro pohehe." Whakarongo mai eTe Makarini. Ko taku wha-
kaaro tenei kia korerotia atu e au. Heol ano aku pai e whakaaro nei au ko te Whakapono ka tahi, ko nga ture ka rua. Hei painga enei moku i nga wa e tohungia ai au ele Atua. Taku hara, ana bara au, me boma i kite aroaro ote kai-wbakawa, ama te Ture e wbiu. Ko nga pai ra tena i hiabiatia e au. Kia rongo mai ra koe eTe Makarini. Ko taku korero tenei i wbai ai au i roto i toku wbakaaro. Heoi ano, ka hoki au ki toku iwi, a maku ano e whakaaro iho enei korero a tetabi takiwa ano. Hira Kingi Ralapu : E boa ma, whakarongo mai. Kaliore au i tomo wawe kite Kuini. I mua ite taenga mai o nga Pakeba Maori kahore aui tomo. Ka lae mai ko nga minita ka tabi au ka tomo ki rolo ki nga pakau o te Kuini. (He waiaia.) Ko taku utu tena mo nga korero a Kawana. Te Horohau: Ket au nga kino o Waikato —kino whakaharabara. Na kia rongo mai koutou. Ko te Kingi tena—ko te Kuini hoki tenei. Ko le ritenga tena o aku korero. Eruera Kabawai: Kia rongo mai koutou. Ko nga korero a te Kawana kahore kau he tangata hei whakahe, tika tonu ana korero. Taku waiata tenei:— Haere mai e te Kuini, §c. Na te putanga mai o te Rongo Pai ka mulu ai te be ki roto i a malou. Ae, e hoa ma, na te Kongo Pai anake. Na reira i mutu ai te tahae mete tini o nga he. Kua tomo ke tenei. He matua hou tenei. Ko tona matua inaianei ko le Kuini, tona maru inaianei ko te Kuini. Kua wbakarerea to matou abua tawhito. Te likanga inaianei he atawhai i te paui, he ata noho, he ngaki whenua. Kahore aku tahuritanga kite taha Maori. Kua uru nei au ki nga pakau ote Kuini. Tona matua ki tena taha ko te Kawana. (Waiata.) Kaore te matau, §fc. Na, ka penei taku kupu inaianei, ko te ritekga ia o te timatanga, kia pera, aianei, a e pera tonu ake ake ake. Kihirini: He tangata Maori ahau, kia korero ahau i nga take—kahore he take kino. Ko te tuatahi ko nga minita. Imua he mate, hutia ana au ete Whakapono. Ko tenei, kua whakakoiahitia kite ingoa ote Kuini. Tera te manu i rite ki au he pipiwarauroa. He piripiii te matua o taua manu. Waiho ana eia tana heke ite obanga o taua manu, mana e atawhai, mana e whangai. Puta mai ana te manu, «* witiora, witiora." E bara ia ia tana matua te piripiri. He penei hoki ahau. Na te Kuini abau i tu mai ai ki konei, i kite ai ahau i te ora. E tika ana te maru ote Kuini. Hei
whare lenei moku. Kei waho te uaeua ana. Hei te whare nei, hei te Kuini ahau. Tohi Pekamu Winiata: Heoti, ano taku kupa i whakaaro al abau kotahi taku ariki imua, kotahi taku ariki inaianei—kotahi tonu. Kolahi tikanga, ekore e rua. Hei runga i te korero nei ka kitea ai ta tena korero ta tena korero. Heoiano. Hori Kingi Te Anaua: Toku pirioga ki te Kawana, no mua ano. (He waiata.) Kabore he kupu ke atu, ko te aroba, ko te pai. Kite mea ka reretetahi iwi ki runga i taku, ka be. Toku piringa tenei kite Kawana. Nau i >ari ake ki abau kia haere mai. Ka mulu taku. Engari kia ki atu au, hei au ano laku wbenua. Mawae: Kabore aku kupu. Kei muri taku kupu i ta Hori Kingi. Maku ano e atawhai oku tangata ki taku kainga, ko te tikanga o Waikato, kahore. (He waiata.) Engari ko oku Pakeha. kei au tena. Kite patua ratou e Waikato, na ko au kia mate. Whakarongo mai, e Waikato! (na, tabtiri aua te tiliro ki aua tangata). Kite piri atu koe ki a Ngatiruanui kite patu i aku pakeha i Wanganui ko toku kaki kia raotu. Ko nga pakeha o Wanganui, ko au, he kotahi maua. (Na, ka mau te ringa kite taiaba, rae te pukanakana.) Ma wai e patu nga pakeha o toku kainga o Wanganui? Maku ratou e tiaki. Kite he auki aratou, naku ano tena: otira kei pokanoa mai tetahi atu tangata. Tamali Aramoa: Kotahi tonu te kupu ma tatou inaianei, ara, ko te Kuini. Kia rongo mai koutou, oti tonu au ki roto i te Kuini. Kua lae taku aroba kite Kuini ko te Mere Pounamu. Ko laku waiata tenei mo Kawana. (He waiata.) Kia rongo mai koutou ko Ngatiapa ko Whanganui e kore e tu kite whawhai. Heoi ano ta Whanganui mabi he ala noho, be ngaki i te whenua. Hori Kerei: Kia rongo mai koutou, kahore aku kupu ke. Ka tika te korero. Me mutu taku korero i konei. Pehimana: He whai mai taku ite pai. I haere mai au kia honoa o matou whakaaro; kia kotahi to matou whakaaro, ko te aroha anake. Ko tepai hei taonga moku, mo oku Pakeha ano hoki. Ihakara: Na, whakarongo mai kite kupu kia korerotiaatu e au. Kua oti ke aku taonga kite whare. (He waiata.) Ko aku enei i whakapai atu ai, ko teWhakapono, ko te lure o ie Kawana. (He waiata.) Na, ka rua nei nga puna. Ko tenei kahore he putanga ketanga o te korero- ko te Kuini, ko te Kawana.
Tohikura: Kahore he kupu. Ko le Rongo Pai nana au ito mai. I haere mai au kia rongo ai ahau ki nga korero a le Kuini, ate Kawana. Heoi ano taku. Henare Wirerau Hipango: E mea ma, whakarongo mat. Tae mai ana ite maiuatanga ko nga minita. Tae mai ana te Pakeha, huania ana tenei motu ko Niu Tirani, he ingoa ke. Me nga korero o naianei he korero ke. Ko taku tenei i haere mai ai he korero i aku korero. Ko nga ture kia mararaa ki nga whenua katoa, kia wbakabonoretia ete katoa. Mahia mai he ture maku inaianei. Ko taku ra lenei kia piri tahi te Maori mete Pakeha -kia rite tahi ai kite pai. Heotiano taku korero. Wi Waaka: Karangalia e Te Makarini; kia korero atu au i toku whakaaro. Tenei au te whakarongo nei i te pai i te kino. Kua tae ke mai nga ture o te Whakapono. Ko taku e rapu nei inaianei ko nga ture o te Kuini. Titiro mai ki taku ringa ka torona alu. I haere mai au kite rapu i telabi oranga moku. He ringa hara kore laku ringa. Kahore ano au i poka noa i tc tolo. E rapu ana au i tetahi tikanga moku. Homai kia kitea tona he ranei tona tika ranei. Whakarongo mai ki taku waiala (na ka waiala). Ranicra Te Iho: Tena koutou ete Makakarini ma. I haere mai matou kite whakarongo korero. I timata mai taku mohio i a Kawana Kerei—i a raua ko Te Makarini. Whakatakotoria ana e raua le tikanga ki toku kainga i Wairarapa. Ko te ingoa ote Pakeha taku i mohio ai. Ka tahi nei ka takoto te pai ki Niu Tirani. Hoalu pai ana au i taku oneone kite Kawana. Ko le tikanga tenei o Kawana kei runga i nga whenua. Otira ko nga moni kua riro pai mai i au. Ki temea ka wheteroaku ringaringa ki laku wahi ka he au. Ko taku awhitanga tenei i a Kuini, ko te lukunga i laku whenua. (He waiala.) Na, kahore he huanga ketanga mo te korero. Ko laku lukunga tenei i aku whenua ki a Kuini Wikitoria, ki nga Kingi ki nga Knini katoa o muri atu i a ia. Ko taua korero na i Waikalo, kaore au i te mohio. Mehemea i kitea mai laua ingoa i nga tupuna, penei, ka tika. Engari ko laku i pai ai ko le Pakeha nana taua ingoa i homai ki konei. Kahore he take korero makn, ta te mea kua riro le whenna. E rua oku mea e awhi ai ahau—ko te Aluaj ko te Kuini. Tamati Hapimana: Tena koutou, e te ru* nanga. Tena koe ele Makarini. Tenei laku korero, kia rongo mai koe. Tenei abau te in nei, I haere m,ai kite whakarongo
nga korero o tenei hui. E waiko ana ahau hei pononga mo nga iwi katoa nei. Olira, tenet te lau nei te whakaaro. Na, kia rongo mai koutou. Na, e Te Mete, ka mabara koe ki aku korero i te raumali, ko aku korero i te aroaro ote Kawana. Olira i be te Pakeha i raua —i mua ra i oku tupuna. Itu te kaipuke o Kapene Kuki, ka haere atu oku tupuna ki le matakitaki, puhia ana e te Pa ken a. Muri iho ka noho a Pene Harete—be Pakeha. Atawhaitia ana e au. Na, ete Makarini, te ma o oku ringa, kaliore ano kia poke noa i te toto Pakeha. Na, aku Pakeha te nobo nei—na, aku minita te noho nei. Na te Wiremu au i ako kite wbakapono. Kotahi ano taku ture, ko te ture o te Alua. Na te mihinare ahau i matau ai kite tika. E rite ana hoki kite kupu a te Alua ki aHoani—Haere whakatikaia te ara. Inaboki na te minita nga kupu i kawe mai. Nana i para te ara, ka lae mai te Ariki. Ko te laha pouri o to koutou ture i a matou. E whakakahorelia mai ana e koutou le tikanga ki a matou. Ko taku waiala tenei, kia rongo mai koutou. (He waiata.) Ko te mutunga tenei o aku korero. Ko te muiuuga lenei o nga korero. Karangalia ana e le Makarini, mo apopo ano telahi runanga. Taete, Hurae 12, 1860. Na Te Makarini i whakatimata nga korero. Ka karanga atu ia, Tena ano elahi hapu kahoreano kia whakapuaki noa i a ralou whakaaro i roto i te runanga, na kia whakatika mai ena hapu inaianei. Kia ala mutu ta tena hapu ta tena hapu, ko a reira ka tu atu ai te kauinatua nei, a Te Kawau, ki ic whakapuaki i ana kupu. I te mate hoki taua kaumatua i te rewliarewha, ka talii ka tonio mai kite runanga. No le mutunga o tena ka tahuri ia ka korero i nga pukapuka e mau nei—na Tamali Ngapora telahi, na Ihaka tetabi—ko te tikanga, i noho ai raua, ara he male. Mo te Kawana hoki telahi taha o aua reta, mo te runanga telahi. Mangere, Hurae 9, 1860. E hoa l Tu Kawana,— Ka nui loku p.»i kia haere alu kite huihui, me i tuku ahau ite male kia pula. E hoa c Te Kawana, lena koe, korua ko Potatau. lie knpu lenei naku ki a koe, ki nga .rangaiira Maori ano. Ko laku kupu luatahi ki a koe, ki Te Kawana, ko l« ranginiarie; Iq te marua, ko te Mea
ana koe, "E lika ana, he iti tou hiahia kite rangimarie, he nui toku." I toku laenga ki Waikalo i koreronui auki te iwi kite rangimarie me laku tobe kite pibi i utua ki nga moni o te Kuini kia tukua mai ki a koe. Wbakaae ana etahi o nga rangaiira, pakeke ana etahi; ko te pakeke tenei ko te hiahia kia haere tahi nga rangaiira Pakelia me nga rangaiira o Waikato ki reira, ki Waitara, kia aia mohio ki taua pihi. Ka mutu tera korero aku ki a ralou, ka korero ano ahau kite raogimarie. Ko te whawhai ki Niu Tireni, a nga Maori ki a ratou ano, a nga Pakeha.me whakamuiu, ara me whakamuiu te whawhai ki tenei motu. Ko nga tangata e kino ana me to mai ki roto kite pai. Ki te rangona te whawhai ki tetahi wahi, me haere nga Hangalira-Maori, me letabi tangata pai, tangaia mohio o nga Rangaiira Pakeba, —ralou tahi ki reira kite ata korero, kia whakaiwtua nga mahi pera. Aliakoa, i raro, i runga, i waenganui, i I etahi laha, i telahi taba, me pehi katoa nga rangaiira o tera wahi, o tera wahi i te kino, kei lupu ake, kei nui haere, kia noho ai tatou i runga i te pai. Engari kia rongo mai koulou, e nga Rangaiira Maori: mebemea ka pai koulou ki enei korero, tangobia, kia noho ai tatou i runga ite pai. Kia kaha la koulou pehi r nga kino kaioa. E hoa, e Te Kawana, ko laku kupu ano tenei ki a koe: mehemea ka pai koe ki enei korero, mail e whakamana. Naku, Na Tahati Ngapora. Mangere, Ilurae 9, 1860. E hoa e Te Kawana,— Tena koe, ka nui ano taku pai kite haere atu kia kile i le huihui. He nui no loku mate te ahei abau te haere atu: kua mate hoki toku malua ko Poharama, no tenei ra i moe ai; na konei ahau te ahei te haere alu;i E hoa, kua tae atu ahau ki Whanganui (Kohimarama) i te rua o nga ra o Hurae: ka tatari ahau tae noa kite Taitei. Ka korerotia mai ki au e nga tangata o Orakei, ekore e hohoro le huihui, e tatari ana ki a Te Makarini. Hoki tonu mai ahau ite Taitei, male tonu iho ahau ite poo te Parairei; ko tenei ekore au e tae atu i te nui o toku male, i te pouri ki toku matua. E haere ana ahau ki Patumaboe, kite nehu i a ia; e lohe tonu mai ana nga tangata ki au kia haere atu; na konei ahau i raruraru ai. E hoa, e Te Kawana, ko taku kupu tenei i korerotia ki a koe i mua:—"Ki te mea ka rbngo au kite kino o Potatau, e puta i loaa
mangai, ka korero ano ahau ki a koe." Wbakarongo tonu au kia puta be kino i tona mangai; puta tona kupu, ko te atawhai, ko le pai, ko te rangimarie, ki riga tangaia Maori ki nga Pakeha, a e takoto tonu ana tana kupu kite pai, ki le atawhai a taea noalia toria moenga ; niau tonu tana kupu kite atawhai i nga Pakeha, i nga iangata Maori. Ko taku kupu i ki atu ki a koe i mua, niau e pehi nga kino. Ko taku kupii iriaianei ka ponei auo; mau e pehi nga kino/ ara, nga whawhai, kia nohb pai ai lalou. No temea kua mate toil hoa, a Pbtatau, ora ake ko koe, mau e pehi nga kino. Ko taku whakaaro tenei kia waiho tenei motu.i runga i te rangimarie, i te aroha, i te atawhai tetahi ki tetahi. No te mea kua rongo le whawhai nui mete wehiwehi i te pulanga mai o te maramatanga o te Rongo Pai. E hoa ma, e nga rangatira Maori, Ko taku whakaaro tenei, kia waiho he niahiki runga ki tenei moiu, ko te whakapono, ko te atawhai, ko le aroha. Ma koutou ka pai ki ena kupu, tangohia. Kia kaha le pehi i te kino, kei tupu he raruraru, engarikia ka* ha te pehi. Kite kitea he he ki tera warn*, kiterawahi, me haere katoa nga rangatira Maori kite pehi: me pena ano nga rangatira Pakeha, whakaaro pai; me haere tahi ratou kite pehi ite kino. Ko taku whakaaro tenei, kia mau tonu he pai ki tenet motu ake, ake, ake, kia waiho he whawhai, ko nga kura, ko te whakapono. NaIHAKA, (Rangatira o Pukaki.) Te Amohau : Kia kotahi ano ara, kia huihuia nga korero kia kotahi. Ko nga korero o nanahi e pohehe ana. He maha ke nga ara. I huihuia mai nga iangata ki kdnei kia rangona ai nga korero. Wbakarongo mai e nga Pakeha. Ko taku kupu ki a Kawana, kite Kuini hoki. He kuare ahau; kahore ahau ite mohio kite whakahaere i enei mahi. Te mea tenei i karangatia ai tatou, kia kitea nga whakaaro, ou, on, ou—haunga ahau, he kuri ahau. Ko taku kupu tenei. [mua e he ana; inaianei kna tae maf .te Whakapono, e noho pai ana. Tenei ka kitea nga whakaaro o katoa o katoa. Ihiua ite timatanga e ngaro ana matou i te pouri—ka lae mai te Rongo Pai, na kua pra matou. Tenei la matou e tiaki nei ko te aroha ki le Atua. Me hoatu eau ki nga ringa o nga rau e rima ma ratou e tiaki. Te Wikiriwbi; Tena koutou e nga Pakeha, teha koiilou. Kia rongo mai koutou ki toku huarahi i haere mai ai ahau. Ko te; luatahi tenei, ko te Whakapono. Ka ngaki au i tena ka oti. Noho ana ahau i runga ite ture*
manaaki ana au i runga i le ture. Ko te luama tenei ko te karere. Tae mai ana te karere ote Kawana—Haere mai kite runanga—na haere mai ana abau. Na, ko tenei, ka piri aliau kite Kuini, ki tc Kawana—piri lonu. Ko taua mea mana e wehe, ko te mate. Karaiiiana: Tena koutou e aku boa Pakelia. Imua i toku whanauianga mai iui likanga abau ki oku matua, na ka ki mai era, he parau ena na ou tupuna. No te taenga mai o tePakehakua whai ahua abau. Ko taku kupu tenei eTe Makarini. Ko korua ko to iwi hei tuakana, ko au hei teina. Na, kite kino, kahore he kaingamou, kahore he tuakana moku. Te Makarini (o Ngaiiawa): Whakarongo mai e te iwi. E toru aku e mamae nei i haere mai ai ahau inaianei. Koia tenei, ko le mate, ka tahi, ko te mana, ka rua, ko te kingi, ka toru. Te male nei e hara ite mate noa; na te tangata tenei mate i whakapa, ka mate. Whakarongo mai ra koutou ki tenei kupu. Mehemea kua tauwhare nui te likanga o te Kuini ki a talou e kore e lau enei mate—ka tupu te tikanga. Na, he likanga whakahe tenei naku ki a koutou. Olira, ma koutou ma te runanga e korero atu nga kupu whakahe. Wiremu Palene: Haere mai, haere mai. Tena koutou. Haere mai, haere mai, i runga ile pai. Kaweamai lau pai—wbakatokia le pai. Ko tenei, kua mate au i a Kawana. mate rawa. Tenei au kua male i te kore likanga a Kawana ki ia wahi ki ia wahi. Kia ki am au, ko au ano hei tamaili ki a koe. Olira i hea ra koe i te pibilanga? I tenei wahi ka whakaaro au kua tupu tenei mea ki Niu Tirani. Mebemea i penei wawetia e koe, ne, kua waibo e koe kia whakarakau nui. Ko taku tenei i kite ai. Ko to he tenei. I mahi kuare koe. Me i tuhiiuhia mai e koe i te limaianga, penei kua tika, ko tenei, kua rakau. Engari kia mabara koe, ete Kawana, he mahi tamariki tenei. Ko te mana ole Kuini kci a tatou. Kia ki aiu an he mabi tamariki tena mahi. Ko taku tenei, whakamutua te pakanga kia nobo pai ai tatou. Hamuera: Kia korero atu au i tetahi kupu Karaiiiana. Na Ihu Karaiti tenei kupu, ko Ia kei runga ake i a Hatana. Waihoki ko ta te Kawana e ki ana inaianei, ko ia kei runga ake ite Pakeha, ite Maori—ko ia anake te rangalira. Akuanei ka mea a Hatana, ko au kei runga, na takahia ana e te Karaiti. E mea ana te Kuini ko ia anake tc rangatira mo runga i nga tangata. Na konei ahau i mea ai, koia ano te maru ki runga i nga tangata kaloa.
Maihi Pohepohe: Kua oti tera wahi. Ka haere mai au kite whai i teiahi t/kanga mo te wairua, koia ra tenei ko te ata whai. Taku kupu tenei ki a koe e Te Makaririi kia houhia te rongo ki a te Rangitake, kia whakakotahitia to raua tinana ko te Kawana. Hamiora Ta : Haere mai, haere mai. (He waiata tenei—Te ra matariki; &c.) Haere mai, haere inai, te maro o te tangata ki Niu Tiratri. Haere maiy haere nvn ! Kia rongo l mai koutou ki taku whakahe kite Kawana. ara, ki to tatou Kawana. lUei maliia mai taua he i te timalatanga, na, kua rile, nei ra waiho ano e iakia kaumatuaiia, riria iho. Ki au, ehe ana tena. Ko taku tikanga tenei, kia rongo mai koutou, kia houhia terongo ki a Te Kangitake. Menehira r Haere mai i rtinga i te rangimarie hei matua moku. Me rapu alu iie kupii ote Kawana. Kahore au i rongo i teiahi wahi he i roto i nga korero a <aw.in.i. Iki alu au ki taku iwf kia piri pu kite awana, Kua kite au i nga whakarihariha o te whenua, kua kite hoki au i nga mamae. Te Mutu: E hoa ma ho kupu kotahi taku. Kei whakapono koutou ki to kingi. ll.* niaiii he tena. Ana e whakanuia e koutou. kei nui'haere. Kite whakakahorelia e koutou, ka niemehataua kingi. Ko taku knpu teiiei, ko koe te matua ko au te tauiaiii. Ngahuruhuru: Korero, e te iwi, i to i.aonga. Kei waenganui pu.uha.ii i 10 wheniM e noho ana kei Rotorua. Ko te papa tenei, ko te whaea tenei, ara, ko te Pakeha. Na, me whaliarongo pu koe ki to lalou whaea. E hara i nga Pakeha ngahianga. na nga Maori anake nga hianga. Na te .\iaori te he kite Pakeha. Na, ko taku kupu tenei, kia atawhai kite Pakeha,. kia atawhalki tenei t\awana. Olira ma koutou ano e korero. (He waiata.) Ka tomo au kite uini. (Ko tc tuarna o nga waiata ) Ka tomo au. kite Kawana. Ka moe au i roto iie Kawana. (Na, boatu ana eia te pukapuka ki roto ki tana lakai, hei whakarite hoki mo tana kupu.) Titiro mai e nga tangaia' Maori! E kore aku kupu e rere ke. mia uru au inaianei kite mana ote k uini ki to mana ote Kawana. Tena ko te whakatu Kingi—eliara tera. Whakarongo mai e nga rangatira Maori! Ka tomo tatou kite Kuini, ne? (Whakaae ana te katoa.) Na, ka tomo au kite Kuini. lieoti ano aku: korero. Kei wehewehe koutou, ko etaiiiki te Kuini, ko etahi kite iiugi Maori.. Ka he tena. Pererika: Ete iwi! E nga iwi ote Hjuk auru, o te Tonga, o te Marangai, o te Uau-uta, kia rongo mai komcu. Kaliuret
homai te kupu a le Aiua ki tenei ao kia kar etahi, kia kaua eiahi e kai, otiramo lektitoa.Tukua mai ana ko nga minita, na ka lalii ka kitea le Ture. E rua nei nga lure—he Karaiphure leiahi, he lure tangaia tetahi. E boa ma, ko oku whakaaro enei. Ekara [ma,]) whakarongo mai kiaku whakaaro. Kua kite au i nga he o taku whaea, ara, o te Maori; Ka rua nei oku whaea-; na, kua pouri ahau* ki elahi o oku whaea. Kua kite ahau e heaua laku whaea luaiahi. Ko tana kai i homai eia hearuhe—na he koraugaranga latia kai. Ka homai e-ia-lici kakahu he ua pora,. na mamaeana tokukaki. Homai ana e toku> whaea tuarua he kakahu—napai rawa. Ka. haere au ki le kaukau, ka niau le parilai i taku linana, na ka kite taku whaea, mukumukua eia toku kanohi ki le Eoliowai. Ko te kino lenei o loku whaea. Engari, e TeMakarini, me pupuri koe i nkirtaang*a. Kia rongo mai koe, puritia. Auaka e hoalu e koe ki toku whaea lawhito, kei haere au ki te tango mai. Heoi auo aku koiero moloku whaea. Tenei aku taonga. lenei aku whenua-tiakina e koe. Tenei ano aku; lirniu. Kaua koe e pokanoa-ki le wehewehe i oku taouga: makuano te whakaaro kite wehewehe i oku taonga. Maku ano e tukir marine atu ki a koe : kaua e langohia. Na enei ano i he ai te whenua nei. Uiira e hara i a koe taua he, naku ano, na toku- linana. E whakawa ana au i ahau ano. Nau ano tenei whenua i iriiri ko Nhi Tirene. Na, konei ka ki atu ai auki a koe, kia ata pehikoe i ahau. lmua e rua nga tangua i lae mai ki lenei uiolu; ko te Whakapono letahi, kote Ture leiahi. Kahoreaui mohio ehiaranei na whakapaparanga i mate a i nga lik-auga? o toku whaea. Engari puritia atu ena likanga o matou. Heoiano aku korero. Te Hongotoa: Kahore aku korero. Tena koutou e nga Pakeha. Tena koutou e n«a Maori. Ko au anake ahau; ko au anake°e lu ake nei. Tena koutou—teua kouiou katoa. Tena ra kouiou, e nga Pakeha, tena ra kouiou. Ko taku waiata tenei (Kaore le aroha, &c.) Kua kore taku whaea Maori;, ko koe laku papa—hei matua moku ake ake. Heoti ano laku korero. Pirihi Te Koiuku: Be tau hou ahau, he tau hou ahau. Haere mai, haere mai ! Haere mai e le Kuini, haere mai e le Kawana! He lau hou ahau, he lau hou hoki koe. (He waiata.) Kia korero ahau i aku whakaaro, ia te mea i ki mai koe kia boatu aku korero ki to aroaro. E kore au eki he tangata pai ahau—he tangaia kino ahau. Taku whanautanga mai i te kopu o toku whaea, taea noalia tenei ? ka kite lonu au i te kino;
ka lahi nei ka kitea, ko te pai o te \Vhakapono. Ka kite an i tenei likanga pai -•* K to matou Malua i te Rangi." Kia rongo mai koutou, naku te ho: naku i pokanoa kite luku ite whenna o loiaiii. Na enei hoki i lupu ai nga he ki Niu Tirriu*. I au ano i te kopu o taku whaea kua tac mai te Whakapono ki Niu Tirene. K ahore taku ngakau iwhakarongo. Kei tewhakahe ahau i ahau ano. Whanau mai au i taku whaoa. taea noatia tenei, ka he lonu au. i\ui am ta matou mahi i enei ra ka haere nei. Ahakoa he, waiho kh whakapuaki au ! aku whakaaro. Engari kia ki am au, e koiahi ana a korua whakaaro. Ko au i he, ko taku ngakau i pakeke. Ka tahi nei ka lapoko ho mohiotanga ki roto i ahau, hei pehi i aku he. Heoiano ra oku whakaaro. Ekoiee taea e a'mi te whakahoki korero ki a K«wana. Naku le he; e pakeke ana (oku ngakau. Kite tangohia taku whenua o tetahi tangata, na ka riri au, ka pouri; kite tangohia takuwahine e tetahi, ka puremuiia, na ka riri au, ka pouri; kite kohuruiia taku tamaiti, na ka riri au, ka poui'i; ka muruu taku whare e tetahi tangata, ka lahactia aku taonga, na ka riri au, ka pouri. Tena ko te likanga o Te Rangitake e lakoto ke ana. kaore au e pai ki tena. Ko te likanga kite kingi, kahore au e pai ki tena. Kia rongo mai koutou, ka tomo au ki to Kuini iva lahi nei au ka tomo kite taumarutanga ote Kuini. Mohi Kupe: Tena, kia korero ahau i aku whakaaro. Haere ake aku waka e rua, koia tenei, ko le Karaili leiahi, ko te Kuini tetahi. Ko te likanga tenei o leiahi waka. ko te Whakapono, mana au e arahi ki rolo ki te Kawanalanga. Ko ia hoki ko le i araiti te K ai-wliawhanau o te rangimarie, o te aroha. Ko te kupu hoki tenei, " E pupuhi ana te hau; tena ko tana puianga mai'me lana haerenga am e kore e kitea.'" Ko le likanga ano tena o te wairua. Taiapo: (He Waiata.) Kahorehererenga ketanga i konei mo te tangata. Kia pehea ra te tikanga o aku korero ki a Kawana-kia pehea ranei? Ko aku he aku e whakaaro nei. Ko nga mea he ki taku whakaaro, koia enei, ko te tahae, ka tahi, ko le pokanoa, ka rua, ko te tango-whenua, ka lom nga he. Ko nga he enei koia au ka whakaaro ai me hahau noa ahau i leiahi likanga, hei kawe atu maku ki a Kawana. He lanaata mangere ahau. He tau hou ahau. No raua ranei taku tomonga ki a koe? Kei ki koe he korero hangareka taku korero. Ko te kino pea kei rolo i te ngakau o te Maori. E kore au e lae ki reira (ki Taranaki). Na,
kia rongo maikoutou ki takii whakaaro mo tenei be ate Maori. Kahore au i tnohio, na te Pakeha ranei le he, nate Maori ranei. Oiira, ki taku whakaaro i lie a Kawana; inalioki kahore ia i huihui mai i nga kai wbakaako ma raiou e aia whakarite, penei pea, kua tika. Ko tenei, ete Makarini kei a k«e annke te likanga. Na ka whakatika a Te Makarini, ka mea: ETaiapo, kia korero an i taku kupu kin koe. Kaore i buna te ttkanga. Ko taua whenua he mea korero pai i mua i a Kawana Hopihona. Tae mai ki riaianei, he nraha nga lau i korerotia ai. E mea ana koe kahore i waiho ma nga kai-whakaaki> e whakarite. Ehara oti a Taioali Waka ite kai-whakaako? I baere atu ia, na, kahore ratou i rongo. A Wiremu Te Awaiiaia horfci ratou ko Wiremu Tamihana, Jto te kaumatua, a Poratou kua nioemai na, e hara oti ratou ite kai whakaako? 3 haere atu raiou, na, kahore i rongo. RiritukuTePuehu : (He Waiala.) Ko lokti kai nga kei waenganui. Kihaiiumai taku waka i le piio. Ehara ahan ia te Kawana i mua: ka tahi nei ahau ka vm. Na, e pai ana nga korero a te Kawana: ka rua nei nga pai o ana kupu, ara, he pai mo le wairua, he pai mo te tinana. Na, e litiro ana au ki nga korero ete whiiu o nga wharangi o tenei pukapuka. E tika ana enei korero, Te mai mole liuana ko te Karaipilure. Koia ahau ka ki atu ai—kia wbaKakirea mai e koe nga pai mo le tinana. Kia rongo mai koutoti. He Maori au inaianei, he Pakeha ahau apopo. I mua he Maori au, inaianei kua uru au kite Kuini. Aua he buna nga ora mo te tinana. tale mea kua kotahi tatou inaianei (130 Waiala). Kia rongo maikouiou. E kore au e haere i rnuga i nga likanga a te Kingi, axe Kangilake. E kore au e haere i runga i ena malii. Kia rongo mai kouiou. E whakaaro ana au kite Pakeha, kite Kuiniianga, ki le Kawanalanga. Ka louio au ki tena i tenei.ranei ano. E noho noa ana aukoauano, ka-tahi neiauka tonio. E tika ana ie ; pukapuka a te Kawana. He jriaha no nga korero epuia mai ana'i tenei Kawana. Ko tenei Kingitanga he take raruraru. Hh kino tenei ka toia anai nei ki nga iwi Maori. Koia au ka mea ai kia wha--kuinitia enei iwi erua. Kaii tena korero. E kore e lino mohiotia. Ko te take tenei i huihui ai tatou inaianei ko te Kittgiianga. Ko taku lomonga inaianei keiroto i te Miim'tanga: ta te mea kahore ano i tupu noa taku Kuiniianga i roio i ahau. Kia ki atu ahau. Kahore aku hiahia ki ena mea. Ka tahi nei au ia tomoki le Kuini. Tena ko le
main Kingi, kaua e pehia, waiho kia tupu noa taea noatia te korenga. Taku wbakatauk. tenei. "Ka karikari te kareke kite whakarua, ko Gloka i Whenna Kura." Ka mutu laku. Toangaanga : Ko au ano'taku iwi. Whakarongo mai, whakarongo mai. Karanga mai ana nga tangata he; kukume ke laku kite he. Kaa rongo mai kouiou. E torao ana au i naianei ki raro ki waewae o te K-uini, o te Kawana. Titiro hofci, e ka mai ana le ahi i te puwharawhara. Kaua e piki ki tena rakati kei laka kite wnenua. Kia korero alu au ki a korua ko Te Mete. Me ki mai korua kia haere alu matou ki a Te Rangiiuke e pai ana, Te Kawaa: Haere mai i te iwi, haere mai! Haere mai ki au kite tangata kino. £a Kawana te aha? Kia rongo mai kouiou. !*o Kawaua te he, no talon te he, Haere mai kia whakawhanaunga latou. Kahore he wahi korero i ahau. Tena ko le korero mo Rangitake, waiho kia maua ko Kawana lo mauahe. Hehoaianoku, hehoaaukiaia. Ma mana tena pakanga. Haere mai, haere mai. Haere mai kite mihi kite tangata. Ko laku kupu tenei, kia rongo mai koutou. Kia pai le mahi. Tena ko te kingi pokanoa, Hei aha ma talou tena kingi pokanoa? Ko le mutunga tenei. Karangatia ana mo apopo ano. Paraire, Hcrae 13, 1860. Na Te Makarini te timaianga o te korero. Ka moa lana:—Whakarongo mai e n«a rangaiira ote runanga. Kia korero alu au i teialii o a matou likanga, oa le pakeha. Ka tae mai he korero nui ki a te Kuini ka homai tonu e ia ki tana rnnanga, mana e ata hurihuri tona likanga, a ka whakapuakihoki i ana whakaaro. Ka penei ano hoki te Kawana ki lana runanga; a ko laku tenei i pai ai kia waiho ano ia hei tikaiiga mo tatou maianei. Na, kua korero le Kawana i ana korero; na, ka waiho inaianei ma koutou e ata rapu, ka whakaputa ai i a koutou whakaaro- kupu whakaae ranei ki ana korero, kupu whakahe ranei. Kua roa hoki taua pukapuka i a koutou, kia lika ai ta koutou ala hurihuri marire i nga korero; ko tenei, mehemea kua rapua katoatia e kouiou taua pukapuka, a e ruarama katoaana nga korero, heoi, ma tena hapu ma tena hapu e ala tuhituhi marire i ona whakaaro kite pukapuka, hei whakahoki ia te Kawana—bei whakaiika ranei, hei whakahe ranei. Mehemea ia kiano i ata maiama etahi o nga wharangi, me ki mai ki au, a maku e whakamarama
alu. Heoi ra, ma tena langata ma lena tangaia eui raai ki tana wahi i rapu ai ia. Na, kia korero au inaianei i le pukapuka a te Kawana, a kia whakamarama au i etahi o nga korero. 3: He korero tenei mo te maru o te Kuini, kua whakatauawharetia mai ki runga ki nga langata Maori hei liaki i a ratou kei likina mai e teiahi hoa riii Twi ke. Kihai oti tenei toupti i pono? Nobea ianei te iwi ke e pokanoa mai ana ki tend motu? Kaore: ko nga iwi e haere mai ana ki konei, he haere noa mai lana kite aia•nolio, kite hokthoko. E haere pai mai ana ratou. -Kahore ano te iwi ke i whai ; likanga ki tenei mom. j E mea ana eialii o konlou, kahore i rile nga tnre mo te Maori ki nga lure mo le Pakeha. Kei le tika ano teiahi taha o tenei fcupu. E kore hoki nga tamariki e tango i nga mea ole kaunv.Uua; a e kore hoki te lamaiii e inpu kia kaumatiia i le ra kotahi. E moa ana hoki tenei whanangi.--" A i whakaaelia, i lino whakapumamia hoki e ia ki nga Rangaiira Maori me nga Iwi Maori, ki nga hapu ki nga langata hold, ko o ralou oneone, me o ratou wlienua, me o ralou taonga ake, ole iwi, oia langata, oia langata; whakapumautia ana ia ki a ratou, hei noho mo ralou, hei mea mau rawa ki a ralou, kaua teiahi hei tango hei whakaoho, hei aha, ara, i lepainga iao ratou kia waiho ki a ralou mau ai." i\ T a, kua liakina paiiia lenei kupu. Kahore ano kia kotulii langolianga noalanga i to koir.ou whenua. Kia aia whakaae ano kouiou kite hoko, ka tahi ano ka whiwhi te Kawana ki a koulou whenua. Keihea ianei le langaia kua tangohia noaiia oua whenua? Raraugi 4: He korero lenei mo le kawcnala o Waiiangi Kua mea elahi, no Ngapuhi anake tana pukapuka. Ki au ehara i a Ngapuhi anake, engari no latou kaloa tana pukapuka. Engari ano te liuiatanga i a Ngapuhi tena. A, ki taku whakaaro he laonga nui tenei mo koulou, na kei lakahia nualia e koulou. Rarangi 5: E mea ana nga korero o tenei rarangi, kia liakina pailia e te Kawana nga likanga katoa o taua kawenala o Waitangi kei laka letahi; na, kite whakaaro te runanga nei kua he teiahi o aua tikanga i a te Kawana, ko te wahi tenei hei korero mai mana. Mehemea he lake pouri ta teiahi o koutou me whakapuaki tonu inaianei, kaua e hoki alu ki le kainga me le pikau baere i lana maniae.
Rarangi 6: Na, kite whalcaae koutou kia> tuhimhi pukapuka tena hapu tena hapu, me waiho ki ie tikanga; o lenei rarangi.. E mea anahoki to kupu a te Kavana, ko nga wliakaaro a lenei a tenei aua e buna, aua ekaiponuhia, erangi, me whaki nui mai l konei. Rarangi 7: He korero lenermo le mahi : wliakatu Kingi Maori. Eharapea tana likanga i te mea lupu mai r te timatanga i te ngakau kino. I tiku ano pea te whakaaro a eta* hi, olira, i riro ke tana tikanga i'runga i lenei, ara, kia motuhake ratou, beiwi Ke. Rota le koumatua, ko ta Potatou (kua moe nei) lieaiawhai; he whakahoa kite pakeha. Na konei air i mea- at e korepeae lika kia lino lakahia raalia teneimahi.. Olira kia ki alu ano any kite man tonu te mahinei, ka waino ia hei araimo le rangimarie, mo nga tikangapai hoki e mea ana. kia whakatakotork nio* nga. iwi e rua. Kna lae mai ki nui Tirene laua maru aleFuini i inoia e kouiou kia homni; na e Roree lika le rapu; i letahi alu rangaiiralanga inaianei; E mea an f j te Kawana kia whaki nui tena. langaia tena. tangaia i ana. whakaaro motenei mea. Rarangi 12: Fahore i meihga Kia huna i a komou te korero nei, olira kua rongo ke kouiou, ara r he iwi palu tangaia-le Ingarihi. imua. Ko te mahiienaao ralou tupuna,. ana eke ralou ki tetahi whenua, he palu i nga langaia whenua. No te nuinga haeretanga o te Whakapono, ka talii ka hurihuri le whakaaro o nga tohunga, ka mea ralou e he aria te mahi palu langaia, ta te mea i hanga e le Atua te tangata hei whakakapi ile whenua. Na, homai ana e teKuini ki tana Runanga Nui mana e rapurapa, na ka kitea kua he te tikanga ki nga tangata whenua; na. whakama' anate nuinga o nga tangaia ki Ingarani. Whakaritea ana ete Runanga nui kia whakamulua tenei tikanga. 1 tenei takiwa ka pula te whakaaro mo Nui Tirene kia nohoia ete pakeha, oka mea le Kuini ralou ko ana hoa.korero, kia whakatakoloria he tikanga paii he likanga atawbai, ki nga tangaia Maori i Nui Tirene, kia lupu ai ratou i runga i te pai, kia whakakoiahilia raua ko te pakeha. - Kahore he hiahia kia huna i a kouiou telle o te pakeha ki era atu wahi, olira no te Karaipiiure nga tikanga oa te Kawanalanga mahi ki lenei nioiu. He atawhai anake le
tikanga, lie whakahaere tonu i runga- i ng* tohu Karaitianaw Rarangi \o: He kupu lenei moterere ke ote reo a lelahi a tetahi. Ko te mea hokr leneF nana i arai le uru ai koulou ki rolo ki nga runanga pakeka* Na konei ano ibe tahi ai le Maori te Pakeha. E Kuare ana te Maori ki le reo ole pakeha,, kumea kelia ana kupu ete whakaaro ote Maori. Ko te pakeha ano hoki e kuare ana kite reo oleMaori; na, e kaweke ana bcki i ana korero. Nakonei hoki i be ai raua* a lupu ana le mauahara. Mehemea* He Rotabi* te reo as raua lokorua, penei, kuakoreenei raruraru.. Koia hoki i whakaaro ai ka lika raw a kia akona a koutou lamariki kite reo pakeha. Rarangi 16: £ mea ana- te kupu a le Kawana ma te Kuini koutou e tiaki kei \»ha»kakinoa e lelahi boa riri Twi-ke, lena ko le tiaki i le taugaia Maori kei- raruraru i n raiou pakanga ki a ralou anoe koree taea c ia kite kore e whakaurua mai.e koulou ano; Heoi ra me whakauru tena? langata lfna< , langata ki le hapai i te tikanga, kia' tau ai: te ranginiaric me to pai. Te rarangi whakamuiunga: Ko le nm-? Eunga lenei o nga korero a le Kawana ki a koulou. He inoi tana kite Atua mo koutou, kia lukua mai e la tana manaakitanga kipunga i a koutou.ka runanga nei. Na, me atarapu marire koutoai ngakorero--0 lenei pukapuka, a me ala hurihuri lena* bapu lena hapu, i lelahi korcro hei wbakahokinga mana ki ale Kawana. Ko tana hoki lenei i pai ai, ko tana i lino hiahia ai, a>-a kia uru koulou ki nga tikanga Pakeha.[Me korero nui ngah;ipu i aratou whakaaro, abakoa he whakntika, be whakahe ranei, a me hohoro te whakaoli i lenei, kia taburi ai< koutou- ki le whakaaro i era am nga korero nui. nenare Pukualua: Whakarongo mai eboa ma, e nga langata o tenei runanga^ 1 ahoreoku whakaaro mo nga rilenga Maori; Heoiano taku. i mohio ai' inaianei he pai atiake. E rapu ana au ite rilenga o ngakupu a Kawana. Kahore ano au i kite iho i tetahi kupu he v roto i ena korero a le Kawana, olira. ale Kuini. E kimi ana au i tetahi kupu whakahe mo runga i tenei korero, na, kahore i le kitea, Na, ka mea taku kupu inaianei—-E la, e Kawana, ka nui te marama oau korero. He lamaili au mo te Kuini; Ko te Kai-whakaora i taku wairua ko leKaraili; ko laku> kai-whaka-marama ko te Kawana, otira, ko te ture. Na; kia rongo mai koutou: ka haere au i runga i nga korero a le Kawana. Toku buarahi lenei ake ake ake.
Kowai rate taonga I wbiiia i Tamarangi, Ko le Kaoreore, Te rau o te huia He hinu parangahoro Mirimiri kl te kiri, e, i, Hoake rawa nei Taku malakabi, Ka wahi kite lokanui 0 Tokapahore, Nohea e, nga wha e! E hara i te langaia He aua rere kaharunga, No te kupenga A te Kuiui E hoka i le rangi e! E ahu ki ula ra, E kau i le wai. Kia rongo mai koutou e boa ma: ko loku lino wheiia tena e korerolia mai ana e le Kawana-, ara, ko le lure ale Kuiui; a, Lahore oku bokinga ki muri ki nga malii kuare. Ko te mutunga lenei o aku korero.. Paora Tuhaere: kia rongo mai koulou, he lamaili au no te Kuini, oiiru ekore au a lino korero i leneiinaianei. Engari ko iaku korero inaiauei ko nga he ole pukapuka a Kawana, i kiteai au. Ko leialii j»e. kci le 3 o nga rarangi; koia ra lenei-" N\ hakapumaulia ana e ia ki a raiou hei nolio mo ralou, hei mea mau rawa ki a ratou, kaua letahi hei tango, hei whakaoho, hei alia. am. i le painga ia o ratou ki a raum man ah" Ka kolabi lena. Tenei ano hold letahi be <> aku i kite a?,kei le 11 o nga wharatgi, ara, ko laua kupu e mea ana, " Ko o koiuou wlwnua kua mau tonu i a koulou, kua riro ranei i te Kawtiuatanga te hoko, na koulou ano te hiahia." Taku kupu iuaianei be kupu wha« kahe i lena korero a Kawana. is ia rongo mai koulou: ko Taurarua kua riro i le I awanatanga kahore au i kile i le uiunga. Kua nohoia tenei whenua e nga Pibopa, e nga kai-whakawa, ara, he raugaiira, na, kahore ano au i kile noa ite uuw 1 teno au ki le Kawana lualabi, ki le Kawana luarna, lualoru, luawba, na kahore. Ko te tuaiua lenei, i a Kawana Kerei, ko AJatapipi, i riro noa atu laua wahi ite he ole robe; kahore be ulu i riro mai i au. E tono tonu ana abau kite utu mo enei pihi. Ka rua aku lake i whakahe alu ai au. Mehemea na.eiahi enei ■whenua, kua waiho ia hei lake wliawbai nui alu i tera e whawhai mai ra; lena ko au, he tono tonu kite ulu. Na, kia rongo mai koutou: ki le koree rilei leneikoreroianga, a, ki le ora au i nga-lau e rua, e lorn, ehaere ake nei, ka whili au ki law? i\k\ a le Kuiui. He likanga pai rawa tena > Hiii-iki" 3a mai
e le Kawana i le 13 o nja wharangi o tana' pufcapuka, ara, kia lapoko te Maori ki ie runanga Pakeha. Ko ana kupu tenei, "E mohio tonu ana ahau kola hi ie m?a nui nana i arai, te pipiri ai nga Pakeha, nga tn nga la Maori, ara, ko n?a reo o letahi o letahi he rcre ke. Na konei ano etahi he, te mohioiia hoki e leiahi la tolahi i mea ai, puia ke ana he mea ke. Koia nei ano hoki letahi lino mea nana i arai, ie uru ai kouiou ki roio i o matou runanga ki ie hurihuri whakaaro Uoki mo etahi lure kia whakaiakotoria mokoutou." Ko laku likanga lenei', me luku matou ki tana runanga. He lino tika rawa tenei. He runanga ke to ie Maori, he runanga ke to le Pakeha, na konei i he ai. Ta ie mea ra, kahore i huihuia nga runanga. Na konei ahau i mea ai me luku am nga rangatira Maori ki a koutnu runanga. E fnea ana le Kawana he reo ngaro. Ki au, he ahakoa, he maha nga hoa Pakeha hei whakamarama< mai ki a maiou, inahoki e matau ana raiou ki to maiou reo. Ko laku tenei i mea ai, kia huihuia nga wbakaaro o nga Pakeha, o> nga Maori. I'era, me he mea lie kohuru la te Maori i te Maori ano, na, ka waiho ma le huihuinga o nga whakaaro e hurihuri, e rapu tona tikanga. Kite poka te langaia kite whenua o letahi langaia, ma tana runanga ano e mahi; ki ie he ranei ki le wahine, ma taua runanga ano e mahi; ma nga kohuru: makuiu, ma reira ano, la lemea kua koiahi te lure mo le Pakeha, mote Maori, luia huii)ui lahi a raiou wl>akaaro i roio i le runanga. Ko laku lino lohe tenei inaianei, ara y kia whakaurua aku rangatira Maori ki le rur nanga, ma nga Pakeha e whakamaori. Eruera Kahawai: Whakarongomai! Ebara ite korero noa tenei korero; kaua e pokaia noalia te korero nei, ta te mea he korero nur tenei. Ko ta Kawana kupu kia whakina nuilia te korero e tika katoa ana lera. Tenei pea lemahara nei a le Kawana, tenei tehuna iho nei nga tikanga—k&hore, e whakina tikatia atu ana nga whakaaro o nga tangata Maori ki a ia. Tenei pea a Kawana le mahara mai nei, tenei ano he wahi i a tatou, i nga langata kua mine nei ki tona aroaro. Kei mea i poka te whakaaro a muri nei, kaore,—kahore he pokanga ketanga a muri. Na, kia ki atu au mehemea ka pokanoa te Pakeha ki Je patu i telahi Maori, e kore au e pokanoa ki le patu i tena Pakeha; engari ka kawea ano e au ki le ringaringa o te ture; e kore taku ringa e pa, ka homai e au ma te lure e patu. Ahakoa kei Rotorua le he, ka homai
eau ki konei kia whakawakia. Ki le pokanoa le Maori kite pain ite Pakeha, maku ano ia e homai ki le lure. Na lo iwi kaioa enei korero, na nga langata o Roiorua ; na ratou kaloa tenei kupu aku. Ahakoa k<> Tukihaumene (ka karanga atu a Tuki. k * ' o koe ranei"), ko Tohi, ko Taiapo, ko Ngahuruhuruj na kite poka ratou kite p.-du iie Pakeba, maku anoe homai kia whakawakia. No Roiorua enei tangata. No nga hapu, he papa noku, ko Tawangawanga. Woliciiua ka he ia ki le Pakeha, maku ano ia e hoaiu; ko Te Awekotuku,ko Paora, naki te hara enei, maku ano e mau mai ano, ma le lure e wuakawa. Na, kia whaki au i taku korero mo le whenua. E korero ana au ite pukapuka a Katvana. E mea ana tana kupu ko nga whenua kia whakarilea paitia mo nga lamariki. Ki au, e lika ana tenei, ara kia whakaritea nga whenua, kia waiho pai, koi raruraru nga tamariki. E korc au e lino whakamarama inaianeii aku tikanga; engari kia hoki atu ahau ki Rotorua ka ata whakarilea e au, ko a reira ka homai e au ki a Kawana mana e whakaoti, ara, kia whiwhi una langata tena tangata ki tona pihi ki lona pihi. Ko taua kupu a Kawana e mea ana, Kahore i te tukua mai e te Kavvanatanga he iwi ke ki tenei motu, kahore i matauria tena e matou. Kahore maiou ite matau ki teiahi iwi e haere mai ana ki ten<n moiu; ko kouiou anake ta matou i maiau ai.—Ko a maiou he ka homai e mo toil ma kouiou e whakariie, ara, ko a matou he nunui; engari ko nga pakanga wahine ma matou ano ena e whakariie, mehemea ia kahore i lino uui raw a te he. Tenei hoki laku kupu mo le Kingi ole moiu nei. Ka limaia le whakatu o taua kingi ka limata hoki laku whakahe. Kahore hoki au i pai kia rua nga rangaiiratanga ki Niu Tirenc. I penei hoki laku kupu i reira : He poporo a Niu Tirene; na kua lau pai a !• awana kite kai i lenci poporo; muri ilio ka puta mai taua kingi Maori ki le whakaolio i le Kawana. E kore hoki au e whakaae ki tena kingi. Na kia rongo mai koutou ki taku whakatauki—"Homai he peropero, homai na kia rukuhia; na e ruku nei." E uru nei ahau ki roto ki nga tikanga pai, niarama, atawhai ; koia au i ki atu ai i le ra lualahi kua kitra lona pai. Na, kua lae mai le lure ka lahi ka kitea lekino o nga tikanga Mao; i. E whakaae atu ana au ki nga kupu a le i awana. Mehemea e he ana, na, ka whakahe am au. Mehemea i mea tana kupu kia langohia aku whenua ka whakahealu au; kia paaia noa-
tia ranei tsku tupapaku; kia kainga noaiia ranei aku kai, kahore he utu, ka whakahe ahau. Tena, ka mea le Kawana kia whakakoiahiiia te Pakeha te Maori, he kiko kolahi, kowai te tangata e ahei te whakahe atu? Kowai ranei te langala? Kua marama nga tikanga Pakeha i ngara kuapahure nei. Na kua tango matou ki tetahi hawhe, inahoki, ko a matou be e kawea ana e matou kite Whare Whakawa fcia whakaritea paitia. E tika ana nga korero o te Kawana e korerotia nei. Heoli ano aku. Tohi Te Ururangi: Ete iwi, ete iwi, whakarnngo mai! Kia lika to latou whakalere * te waka,kei tahuri kite wai. Na, kia rongo mai koutou e Rolorua, e Te Arawa, kia lika te tomonga atu kite Kuini, kei hoki tuara koe ki nvuri. Mebemea ka boki tuara koe ka -he. Kite pa te ringa ki (e kingi Maori, e te Arawa kaioa, homaifci au maku e kawe atu kite whakawa, ara, ma te lure e whiu—ma te lure anake. He ture Pakeha inaianei. Na, kia rongo mai koutou, ka korero au i laku knpu, he kupu kotahi, kei runga au i te Kawanaianga e noho ana. Maku te tika e hoatu. Mebemea ka hoki au ki mnri he be tena moku. Ko te whiu mo taku he, me whiu ano e te lure. Kahore oku mate ki loku whenua. Ko te lure mo te wbenua ma te Kawana e liaki. Heoiano taku i mohio at inaianei ko laku tomonga pono kite Kuini. Ko an te whakamutunga ote hara. Ahakoa haere mai be iwi ke i te moana kei a laua ano te whakaaro—kia tukua mai ranei e laua ki ula. kia peia am ranei e laua. Ko tenei kingi Maori hoki ma laua tahi e litiro. Ka tu te pakanga ki ko ma le lure ckimi; ka tupu te he i waenga i ahau, ma le ture e kimi. Taku tomonga ki le Kuini he lomonga pai, he marama. Taku kitenga i toku tupapaku (be korero tenei mo tana whanaunga mo Kera, i kohuruiia e Maienga, Pakeha), i lukua e au ma te lure, ka tika. Ko toku painga tena i pai ai au ki le lure. Ko taku whakaaelanga tena kite Kuini i kite ai au ite pai. Mebemea i tangohia e au i runga i le likanga Maori, penei, he riui kua riro i te.pirau. Tangohia ana e au i runga i te lure o te Kuini ka tahi au ka kite ite pai. Na, i runga i laku whakaaro ka kite au i nga kino o toku ngakau, wbakarerea ana e au. Ka wbakaae au kite Kuini inaianei; ka whakaae au inaianei ki te ture kotahi: kia kotahi tonu ture mo te Arawa—kia marama ai he likanga ma latou. Kite pa he he ki ko ma le te lure ano e mahi. E le Arawa, kei reve ke o koutou whakaaro; cngari kia kotahi lo latou whakaaro inaianei. Kia rongo mai koutou, ka wbakaae au inaiauei ki le Kawana.
Tamati Waaka Nene: Whakarongo mai ete runanga nei ki aku korero, me ahau hoki kua whakarongo ki o koulou nei korero. Kia tau terangimarietangao a koutou korero ki runga ki a le Kuini rauato le Kawana; kia lika ai ana lirohia e nga kanolii o te Kuini. Kia rongo mai Tfoiilou, ele iwi ncl, ka tahi ano ahau Tia korero i roto i lenei mea ite whare Tunanga. Na te aha latau i lapoko mai ai ki tenei whare, ki tenei runanga? Na teaha? Nate aha? Eraea ana ahau na te kingi tatou i kawe mai ki konei. Ko te tikanga o tenei kingi kei a Te Rangitake. T te tuaiahi ico te kingi, i muri iho ko la Te Rangitakc. Kta rongo mai koutou, he kino inanahi, he awha, inaianei he paki; me le mahi a Te Rangitake e mahi mai nei, e pai ranei, e kore ranei ? Ma wale whakapal la le Rangiiake? Ma le Kawana? Kahore. Ma te Kuini. ka lika. Tena ma te Kawana nei e kore e oii; e kore ile runanga nei; engari ma le Kuini anake. Ko ahau ia, e piri tonu ana ahau ki a te Kuini. Ko le tikanga ate Rungiiakelu! lu! tu ! tona mutunga he he. Mutu iho le awha, he paki. Ma wai e whakapaki? E kore e paki. Hore rawa, hore rawa. Koia ahau ka mea nei kia pal a latou korero ki le aroaro ole Kawana. Ko koutou te upoko ole ika nei, ko an te hiku. Keihea nga rangaiira o lenei whenua? Keihea? Nga rangaiira o tenei whare kei hea? Kei hea ? Na konei ahau i mea ai kia korero ki a kouiou. Kia atawhai koulou ki le Pakeha. E nga langata o Whanganui, kia atawluM kite Pakeha. E nga tangata o Wairarapa, kia aiai\hai ki le Pakeha. E nga langaia o Poneke, o Ahuriri, kia atawhai koutou ki le Pakeha kia kite ai koutou i enei mea pai. Ki le kino koutou maku eki am ki a koulou, ekore taku wahine e malau ki le whatu kakaiiu. Koia ahau i mea ai, ma le Pakeha e wham te kakabu rnoku. No konei ahau i atawhai ai ite Pakeha. Koia aiiau ka mea alu ai ki a koutou, e nga rangaiira o Whanganui, o Poneke, o Wairarapa, o Ahuriri, kia atawhai ki a koutou Pakeha. Ko enei mea ko enei whare ehara i a tatou, na te Pakeha. E nga rangaiira o Whangarei, kia atawhai kite Pakeha, kia kai ai talon i te kai papai. Oti me kai ano taiou i nga panahi nei, i nga roi nei, i nga raupo nef ? E nga rangaiira o Whanganui, kia atawhai koutou kite Pakeha, me ahau ano hoki ka aiawhai ahau kite Pakeha? Keihea nga rangaiira o lenei whenua? Keihea? Keihea? Ko koutou no to upoko o te ika nei, ko ahau no te hiku. Ka mutu i konei taku korero. Kotahi enei kupu aku, Keihea'te aiawhai? E mea ana ahau lenei ano le Kawana te
kauhoelioe i waho i te moana nei. Ko Wnikato te puna o lenei kino. Kia rongo mai koutou, he hiahia atio toku; " Waiho le hiahia i rolo net to ai, Kei huri noa iho aku rangi whakaehuna i J" —!• ia rongo mai koutou. Waiho ki a Te.Rangitakeiana hiahia; me Waikato ki tana, ho tenei iwi ko ic Pakeha, noku tenei iwi, naku i whakatupu. He aha te tangata ka mea ai ki ahau, Kaua a Te Waaka e haere? Ka tahiano alum ka haere i tc whenua? Kua lae ahau ki ta Te Rangihaeata, kihai t rongo. Kua tae nhau ki Whanganui, kua lae ahaw ki Taranaki, kihai i rongo. Kua whangainga e ahau tenei iwi te Pakeha hei iwi moku, akei ake! ake! E mca ana koutou, he he la le : 'awana. He aha tana he : ' E mca ana aliau, Na wai i Uiku tena whenua a Taranaki kite Pakeha? Na ratou ano. Ki ahau ia kua mokaiiia Taranaki; katahi ano ka rangaiira. Ka mulu i konei laku korero. Tukihanmeno (noßolorua (cnoirangatira): Kahore he ho o to kupu; c liki tonu ana. i\a te Kuini na te Kawana tatou i karanga mai ki tenei runanga: otirako aku whakaaro p kuranirani ana. E tika ana lau c m<a mai na, kahore he Pakeha o Moehau a tac noa ki Horetaunga. Ko ton laha ia kua kapi i to Pakeha. Ko Ileke to tuatahi, inuri iho ko Whanganui, ko Wairau, ko Poneke, iuaianci ko Taranaki. Kaliorc he kupu aku kite Kawana ;he kuri hoki ahau. Me tika to kupu e mea mai na nau tc Pakeha. Olira nau i huna te tangata. nau i hapai tuatahi i te pu. lihia nga lure? E rua nga lure. E Te Makarini, ehia ianei ngature? E rua. Ko te Kuini, ko te Kawana. Katahi ano ahau ka whakamana i te Kuini. Maku anake e pupuri nga tikanga o te Kuini, o Muriwhenna mai ra ano tae noa ki Hereiaunga. E tika ana te kupu aTe Waaka. Kite karanga koutou kia tukua te whenua i kino ai Te Rangitake, ka oii ano i ahau: ka tukua e ahau te whenua (Ka whakahe etahi o te Runanga). E mea ana te iwi nei kihai i tika taku korero. E kuware ana ahau, e rapurapu whakaaro ana. Ka immi laku i konei.
Rum Fuku (Ngaiipikiao) o Makelu: Ko te rakau kua honoa, kua waihua, ko tena e haere kt Taranaki. E kore e tika te bono maranei: engad kia waibua katahi ka tika:— Kanaka ? langihia* He mate tau ara; Tena whanaiu na Nga loa ra o Uawa: Te Ra wawahi lotara', Temaia kahi mai re ra. E hoi noa ana Te lai o maramarua: Tenei ka molu mai Te loka i Ruahine. Wliakaiuria ra To- rawhara e te Awhunalc Ki waho ki Molunao Kia hoki ana mai, He toroa kalkau/e I (Ki a Tamati Waka :)—Ko te kupu tenei ki a koe. E tika ana kia korcro koe mo le 1 Rangiiake.. Mau tena e kawe. Whakarongo, kua oti tenei te ki hc» wliakinga hara. Ko ahau anake tenei. I fiaore mai ahau kite kawe mai i nga kororc o te iwL Waiho maku c mahL Te Kihirinf (Tuhourangi), o* Tarawera r Ko nga mea pai i tukua mai ki a malou ko te oranga o te tinana. Ko nga pai tenet ko te likao te Ture. Ko lenei mea ko te kohurti, he lake whawhai i mua. Ka lioro te pa, ka koiahi rati nga tangata ka mate hei utN mo te tangala koiahi; tena ko tenei, ko te tangata ano te uiu nio- tana he. E wbakapai ana ahau ki tenei.: e wbakapai ana ahau ki nga Ture ote Kuini. Te mea i wbakapai ai abau ki nga Pakeba,. ko nga kakahu ko nga mira. K.o oku mea enei e pai ai ahau. Karangaiia ana ko a le Manei ano ka tu ano le korero, [Kia ki atu malou i konei, ko nga korero katoa ole Runanga i luhituhia kite pukapuka, be mea hoatu marire ki nga tangata nana nga korero ma tera ma tera o ratou e whakatikaiika ana korero, ka ; tahi ano ka tukua kia taia. Na konei hoki i tika katoa ala malou e panui nei.—Kai Turn.]
Kei raro iho nei nga irigoa o nga Rangatira Maori i lonoa mai e te Kawana ki lenei Runanga, na kabore ano kia lae mai. He lokomaha o raiou e noho. alu ana. Na le male rewharewha, na te aha, i pupuru atu, oliia kua lukua mai e lera e tera lona langata bei wbakakapi mona,ara, i le langata likaano he: mangai. mo lona iwL Kua korero alu ano niaiou i lona raruraru i noho am ai o Taranaki rangaiira; a e kore ano hoki pea o Waikalo e haere mai i le malenga o lo ratou ifno kaumaiua nei o- Te WhereWhcro. Kb era o nga rangaiira, lenei ake pea kei le wiki e haere nei le pula ai. Mori Ringi Tupaea, (Tauranga); Wiremu Malene Ruta, (Roloili); Pine leKorckore, (Ohinemulu); Yv'iremu Kcpa, (Tarawera); Te I ura raua ko Peiera^(Awa-a-le-Alua); Poihipi raua Paihama liwai, (Opoliki); Mohirauako lhaka Takaaninj.(Ptikaki); Waala Kukulai (Taupari); Wiremu Te Whcoro, (Waikalo); Reihana le liualare, (Waipa); Jaali le Waru.raua ko Moti Te Warn, (Rangiaohia): i ior-ion> (Maunga'aular'r ; i one W-elere, tlvawhiaj ;.'le llaihi, (Matamala); Ruihaua, i Waikalo-; Ahipcne Kaibau, (Rangiriri); !e Kalipa, Waiaku); lamali Ngapora, (Mangerc); liori le Haupapa, (Rolorua ; Te Ao-o-lc-Rangi, Wiremu Nero r Hclaraka, Kiwi* I;ualahi; (Whaingaroa), Welcre le Kauae, .Ihumalao-; Pila raua ke laniwha, k Coruruandel. ; Mohi Tawhai, Arama Karaka, Taonui, Rangaiira Moelara, Puhipi, Mauparaoa, (Kororareka); i akerei, Ngalawa, i;ikaka Ngalurc, (Mokau) ; 'likaokao raua ko Kaharoa, (iongaporuluj; Welini, (Jaranaki); le Xlri v (Pakiri)-; i ori Pokai Te Ruinga, (Waiheke;; Paralcue Puhala (Waiherc;; iloloronene (Hauraki; Wiremu Te Rauroha, Te Hira ilorowhe nua, Himiona, Koinaki Kipa, ('iaupo;;. Karailiana Tipa, Kawakawa, Te Mokai, Wepiha Te Pono, Apanui, (Whakatane); Maihi Paraone Kawili, (Peowhairangi); Hori iu Whetuki, (Paparoa): Paora Te Pulu, Maihi Korengohi, (Waiau); Je Kuri, (Waiau); lUwai, 'lo luore, (Hauraki) ; To Hapuku, (Ahuriri) ; Wicemu lePora r Raniera, (Hauraki); Poha rania 'Je. Wili, Waka, Mabau, le Nga hum, Raniera Ngaere, Ngarongomale, Kipa, Miriona, (Taranaki); Te Tirarau, Parore, Paikea, 1 omairangi, Manukau, Mate, Wiremu lipene, Pairama, l.ikiera, Nopera, Te Olene, Pakihi, Paraone, Tamati Reweli, Malikikuha, Arama Karaka, (Kaipara) ; 'Je Hemara* (Mahurangi); Te Moananui, (Hauraki): Jhaia Jaihewa, i.akopa te Alaotu, Paralene, te Wiremu le Uki, (Pokupa).
Permanent link to this item
https://paperspast.natlib.govt.nz/newspapers/MMTKM18600714.2.5
Bibliographic details
Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume VII, Issue 13, 14 July 1860, Page 4
Word Count
18,848TE HUI O NGA RANGATIRA MAORI KI KOHIMARAMA, I WAITEMATA, NO TE 10 O NGA RA O HURAE, 1860. Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume VII, Issue 13, 14 July 1860, Page 4
Using This Item
Tūnga manatārua: Kua pau te manatārua (i Aotearoa). Ka pā ko ētahi atu tikanga.
Te whakamahi anō: E whakaae ana Te Puna Mātauranga o Aotearoa The National Library of New Zealand he mauri tō ēnei momo taonga, he wairua ora tōna e honoa ai te taonga kikokiko ki te iwi nāna taua taonga i tārei i te tuatahi. He kaipupuri noa mātou i ēnei taonga, ā, ko te inoia kia tika tō pupuri me tō kawe i te taonga nei, kia hāngai katoa hoki tō whakamahinga anō i ngā matū o roto ki ngā mātāpono e kīa nei Principles for the Care and Preservation of Māori Materials – Te Mauri o te Mātauranga : Purihia, Tiakina! (i whakahoutia i te tau 2018) – e wātea mai ana i te pae tukutuku o Te Puna Mātauranga o Aotearoa National Library of New Zealand.
Out of copyright (New Zealand). Other considerations apply.
The National Library of New Zealand Te Puna Mātauranga o Aotearoa acknowledges that taonga (treasures) such as this have mauri, a living spirit, that connects a physical object to the kinship group involved in its creation. As kaipupuri (holders) of this taonga, we ask that you treat it with respect and ensure that any reuse of the material is in line with the Library’s Principles for the Care and Preservation of Māori Materials – Te Mauri o te Mātauranga: Purihia, Tiakina! (revised 2018) – available on the National Library of New Zealand’s website.