He Haerenga.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 4, Issue 89, 20 May 1852, Page 3

He Haerenga.

No etahi Apiha o te 58 ki etahi Moutere i wahake o Whakatane me era atu wahi i reira, ko nga whenua rongo nui era, rongo matakue, noho ai te Tuatara; me etahi korero kite ahua o /cue; men ote kararehc makii, me clulii knpu whakahaere ki ngn men nguki ngoki. (So to " Xiu Tireni," Apcrira 21.) No te kiU'iiga o o malou langata i a man e hoptt ana i te ugarar.i, ka m:u'a raton, ka liapaim:u kittta, a, kahakitia ana kite waka tc htia o te Titi, me nga pi hoki hei kai. I'nto rawa maua te uta kite waka. ka tali, ka po. I whai kmnmiuuri i reira, olna, ite ihu 'J'e huercnga ite Bra kino itc ata, ine te hupiig.i rua kite niottt ra, na reira i ngenge ai i tc hokinga, parangia tioalia nga lungat i, ko nga ho ■■ ite ringa. Ka pitta te tta i konei, ka pouri inaii:'. kite wai wlr.ikaniahaua kiliai i riro mai; ko te ntea, heoi net to maua puurilanga, ka'iorc i manakonako lcitera tu kai i te haercu.'a mai i Akarana hoki noa, heoi ra ano, ko te mcalanga itc waka ra. Me lie met, i whai waipiro, ekorc evnoe waive nga tangata, a taka rawa ake ki tt- tckau u nga haora, ka it Me ake ka takiri te ao ka tt maua ; lie mca ala. uruiuii pitta ai i ngatini toka kohattt i te ivahapu ote niva o Whakatauc. l'a noa te ngenge ki a uiatou, no reira, ka hipokiki iigahiiiigaliuu -a, ivharoro tontt alu, tangi ana tc ihu. Kei te ono pea o nga haova i te ata ka whakaohoa o te hvi ra. kotahi pea ran i te laeiiga am. Kakania tonu tc tu ki rtinga, ka whakjmta ki waho o maua mala kia kitea te mca i atielia mai ra. K hnere ana alio nga kaiiohi, ki kitea atu e rere ana te tane, te wahinc, te tamariki, kiliai i man ki raro. Ka mea mao kua porangitia, kua ngawha ra nei te whenua i tc ru, a, c rere ana kei taupaki ki a ratoti a torengi whakarcrc iho. Te inea i oho ai tana iwi, kua rongo te tini ki to nialou h.tcrenga ki to liiotu, ka ivhanga nei te put nga, a torcnga uua le ra, mca ;ti e ralou kua horoinia maua ete tigarara. I rere mai taua iwi ki tu tti i to inaiu hua i niahue

nei, kite ivli i]:h.)ll : .;ij hoki i to mat v.i korerj. Kilo lio.i r:ito:i i le [xiiiL.l.n c tn r.n.i i l»j la:a.i ci (o wli:i'o, here r.nva. Ka uakiiii ic ta;au e lelahi o I'ii'.ou, te pck.-nga mai o te V;:.it::ra lakoto ana i waho. Te uiiuu.-.'a i oho ai le ini, t:tn;»i ana le nyongoro, ka in, k.i r.: e. Kiliai i roa l;a hokia mai e rattm, a, uiiakakitea ana te rarala o ana kawe io. lie M..ki teialii o nga kai nnho o Wlir= Tcitane. Na Ictahi o nga i'akeha orokoiiokii o Niu Tireni nci. lie Uuii loliiiii;;'. ivr.'. !:i to uliakal.m i te nialii o te tangaia, i te inahi hoki o te kararche, Na, lierca ana e iev.«:ii te liiore oleta'ii o nga kavwao mimii, I'.-tiki u l:.;:i inea atii tai!gataii-.:a, kawe i ;ua ami kite iako in. Alio te IMHC i te liiolian ; i ii ! I '..;:. Ie tera i (e (alia wliakawalio o li> ngarara n, 1.0-jiiko, jiiko, kopiko, ara, i tiwhiti, i lav. i.ili ka '.a'.:'. kite mini. Kiliai ano pea te maki i ki •• i te ngaiaia pcna i lima atu, iua'ioki te l.alm.'i. Me ic tainariki c wliakanmtauialaii nei te t injaiungo i te mea niaiia, te n:a':i o te li.iko ra, lovo atu ana te peke kite ngirara, pa kail ami ka tutu n.'a lira o teuei wlukaturia ana te hiawcro ki riingi, lalniri mai ana te an>aio ki In It iko ra, wliete ng< k .in lio:e lie kainnkuiiio horo lie alia. liianiala! ka pvl.ea mai tana rakau e le liako ra, piki loon iilu, iiolici mai ana i runga ti/otiro kau ana, man ana io welii. lie liako inaia tera; I.ua roa te mek.:mi'ka e m hi ana i tana hop-.-, i tana uU'r.iga i nolio ki le ]iukc inaniuvao, i u-'iakatakoiohia ia i reira e nga lamariki, i whakaakoni kite whawhai atu ki nga tangata auga kite wli i]■::•.tutu i a ia. Kkore e ora nga km i o Wliakalanc i a ia te laliu atu ; ko te pai o nga ta:uariki o ki taua liako, mii itti ; nui hoki te welii. lincinga mai k a matoii lie kuri kai ki tc mea reka, no Kona ka tukua lie k.iiki tee lnatongao le tuat.ira ra, telalii kai i ti.i'i rekaina e ia. Kiliai i uliaka irn ki tana kai ivk.i ka lako'.o ra, i te welii ona kite ngaiaia ra lei male. I titiro whakakeko atu ki le kai mete lamariki e tiiiro nci i nga kai pai e lako'.o inor.iona m,;i ana i te whale liuko. ICwlia ]>e '. n:;i mi'.e'-i i pahtire, ka tuku nga kanio o te ng.rarr. ra ' ; ' raro ; i reira ka rere iho le h .!;o ka. loro atu ki nga kai ra, ka man haere ana, h ilwro torn te piki ki tana rakau kai ai, kuu-ltLtcv.-In-U- ai. ICntalii pea haora i pakure, ka haere nuiori :i liako i Le talia o tc ngarara, liore he Wci.i, horc he aha. Kiliai ia i peke ki runga ki le ngiraia, i a mana i reira. lvua man nga tuatna i a nn'ou, otira,' mc peheaeriro atu ai ki Ak.iraua? Kaliure lie lanjjatii Maori i wh'kaae kite man ; kiliai i inaiiaku mai kite tupeka kite nioiii ra nei, kiliai ano lioki i arolia maori mat, in;i liuki te inauria. Ekore ano hoki e ntaina ki nua kaipuke Maori, a, wlinkarerea atu ana ki Wliakataue, ma te puke l'akelia e ula mai. I tino arolia maiia i te wliakatik mai i Wliakatane. I hiahia katoa in.iua kia no'.io i reira, kolahi atu ra ; olii i, kiliai i taea, mi te iiic.ii ka lata, ka paliure te maraina kotahi i whakaritea liei haeienga nui mauiu, a, he rai te takii'.'ii li i atu. lie I!) <> una r:i 0 Tiliciiia ka hoea atu mana k-i ivhakawhiii i le awa •> \Vhakalanc. Ka r.iutu to iu.-imiu poropoKi.'iki, kia Te I'lirimn ran.; ko !o lei.ia ka mllii am kite kaiugi, ka k-ike i te .>.;e io.i a ako'o i Wliakatane, haere atu t-.t i'e -Mataia. 1 kiie mana i te ka v. !i:r,o, l.a p.va kiuta, i le peipeinga o te kalrare he hum ke, i kitea e matuu. Ko nt; i piipu kaiua i mkfiliaiiiia e mana, malaii k.-.'.oa i to mao Ima, he toluuiga linro pupu ia. Tiiiro nun iiialou kite Korora whakairoiro.e iui kci nga one o Opi.liki haere atu ki Whf.'.atane, kaliore kau i kitea taua ma mi. V. nieiana. ke mea tango te | ipi ki to ngutu o ! ana iiianu, ka rere ki rim, a, tnki.a ana I te pipi i le ngutu, te lakangi ka man-uiigu t.: kola o te pipi ra, tiki iho e iv;a iiiauu ra.ikai kau. Kaliore he niahi mo matoii, no kona l.a titiro ki nga lak.iliaug'. wm o nga tangita, ki te one c haerea ra. No tc tirojiatiga l:i era l.a whakaaroa e lilaua, lie wa'ewae parara'.'.i lo i>g I tangaia Maori, i wha'iui. i pop ;!o, i koliapj mai ki roto ngi nia'.i'iatt. lC'<ure c lika le haere o te ivac I'akeha !:i te hikoinj :\ v.-.ie a te tangaia Maori, e nre ke ana hoki. K-i ngi hikni o te langata Maaii e hnlioro ana i to ;e I'akeha, e popoto ana hoki M.:e\v;'.e, i tc huwha, lucre ki le r.rianria. Ka mi i-iici mea te titiro e maioii, ka ivh:-!-:a ir->, ki le Inhitulii i li.M korer.i o to mao atu ki (e inotti Tuataia, nukoie ra nci e pii lie ko rero mo tc tangata .Maori. Kiliai i tik.i to tiihituhi i reira, e liner,' ana '. n!;i, no konci, ka korcrorero, k i uliakainiiiiv.'.lrua ki nja nica mo into i ie tuliiin! i. no le o!;ioki:iga, l:,i tuhia n_a inea raki o in ton pukapuka. 1 hiahia matoii kia laia euei kerero kite nupspa Mauri, kia kilca ai te tangaia Maori i te lis o anariienga ivhakauiaiaku ki tera tu ngaiaia kite Kaueao. I to inalou hokinga ki Akarana. ka uhakaaro kia tnliia etahi kup.i mo le aim i o tea i mea, <i te ngaiaia. Ko te potiaka me ngaraia i nialiue atu !;; .\liakilaiie, ctoru »m nga inea i putu ora in ii ki Xk.iuina. i :n leinale ctalii ; kortilii on. a, a, i nieiuga nga inn rar.ihi i ka u.; ; i !■■ a ou-roui. K mi a ana a Te Kerti te t:i-igita o >j :v ; lakotoranga o nga mea uii.iaro i liigarang i ■-

e mea ana in, ko Ilaluria Pvnalnta to ratou inuoa m'i te Tuatara. Ko te papa nui tenei o Pene Kuki. Kihai i malm »ga tuaiar i mku atu ki Ingarangi K mea a Tiwenapaki he nui tana rapu ki tc tautara, a, kihai i kitea ; tono noa kite tangata kia lioniai tctahi, nui noa nga utu i kaiangatia e ia kihai rawa i whin hi. Uoa nei e rapu ana ka hoalu tetahi e Hala Honiana, te talienga roai o tana ngarara no Te Taka, Mihinere o Tauranga. Te roroa o tenei tu ngarara kotahi te kau ma warn inihi; he men ano e rua te kau. Erua putu o tetahi i kitea e maua, ko te inea ia kihai i taea te hopu. Te porotaitakatanga ki nga peke e wha inihi, a, i te tvahi e topu ana, kot.ihi tc kau ma ono aunihi tc taimaha Rere ke ana te ahna o tana ngarara i peuei mc te Kamiriona kotingoiiiigo ana, he mea ano ka tua pakurakura, me era atu ahu.i. Ite kitcnga ai kite motu i karera te ahua, tiwha ana a rung.l o te tuara, kopurepure tonu. Ko tenei, e tua mangu ana te ahua, kei roto hoki tenei kei te pouaka. He wa unahi kau tana ngarara, i rarahi etahi, i rinki etahi, poka ke tc ahua. Ko nga mea i te tuara nonohi ana, ko nga mea o te laha ki raro, c nonolii ana, kite kauwae raro, ko nga mea ote puku i rarahi, i tua porotaitaka i raro atu, i rarirahi kite hiore. I tua till nga taha ote anganga ; ko tc rae i p.ipaktt, ko te ahua mai o nga mata i pai, i haua ia. Ko nga lira i haerc ake i te anganga, a, tae noa ki to poronga mai o te hiawero; kihai i pupuku ake ana tir3 i te kaki, i raro atu ote puku. Ko nga mea pupuku o te inatenga o te kaki i koma, he mea ano karera ana. Kihai i whanake ki riinga nga pupukutanga o te hiawero, i tua mangu era. Korokoro noa te kiri, whetvhengi tomi. Ite kauwae raro, he pulea nui, kihai au i kite i Ic pupuhitanga o taua putea. li wha nga waewac ko nga peke, me nga wan o miiri lakirima tonu, koikoi rawa nga malikuku. l'ararahi tonu te arero, svhanui ana, nui topu ana, ko te pito o te arero e takoto ke ana, ko te nuinga e piri ana ki nga kauwae. I tc kauwae raro, erua le kau ma waru o nga niho, porotaitaka ana, tara tonu. I. te kauwae runga erua te kau ma ono nga niho. Krua niho o te kauwae runga i mi nui, i kokiri ki waho. He awaawa kei nga tako i nga niho ole waha ite taha roto ;i te wahi e kati ai nga niho takoto ana i roto i taua awaawa ra nga niho koitara. Nunui tonu nga karu, whete ana ki waho, whai kamo rawa. Ko te ahua o nga kanohi i tua pango perame te tuara; Ko to karu o roto i pouri, a, ua anga te titiro kite inarama, mete mea tapahi te kiko roto kite maripi; e kamokamo ana. Koma tonu te kikokiko o te ngarara, ko te haunga e penei ana mete ngohi, nui ana te iwituararoa a, porotutuki rawa ake kei te toitoi ote hiawero. K oho noa ana te mauri o tenei tu ngarara; he mea ano ka hapainga ake te matenga kite a atu ite ngaro tau mai ki runga ki a ia. 15 ata rongo ana nga laringa. Ile mea ekore nei e hinamoe, oho noa, puare noa nga kamo ki le ngugurutanga iti nei. K pakaha ana ratou ki le oma, ahakoa whakatikalonu te pari le pa kohatu ra nei, ka taea e ratou te piki Marama tonu nga kanoho kite titiro, oiira, ekore c kamokamo ki te whakapakia nga karu ki tetahi tuca ekore nei e koi. Ko nga pukapuka e whakata ai te maiiawa, nunui tonu a puta ana ki roto ki tc puku. K pupiihi ake ana nga rata, mete tci, i le inea eta nei te maiiawa, ahakoa he hau toiuo mai, he hau pula atu ra nei. Poka ke ana te ta o tc manawa o taua ngarara ; i te ra e whiti ana i te omaomanga haerelanga 2d whakaaeauga ole mmian-a ito niineii kotahi; i te po, i te mea e moo ana ewaru whakiacanga, te kau ra nei. Kotahi ngarara i kopiroa ki le wai, otira, kahoro he aha, ka maea mai ngahau tonu. I a ia i le wai kahore kau he whakaaeauga rate mangai. Ite hopukanga ai o aua ngarara, ngunguru ana mete mea e .rharo nei, a, liilii ana mete tangi perera. Kahore he meatangao ratou kite ngau.engari, ka hopukia ka okeoke noa, ka tahurihuri mete mea, e nnga ana kite n!»au, ko te rakuraku i nga tara, nui alu. I panga atu eau he koala kite mangai o letahi, ngaua ana, poro pu. He roa lo ratou nohoanga pukutanga, otira, erua ano haora ka puta te para i telahi i muri mai ote kainga. E mea ana nga tangata Maori, . e k,ii ana aua ngarara, i te r.iu rakau, i te rimu, i te pipi, i te hua manu, me era atu mea. K kai ana ite riwai maoa, a roa noa, te oranga ina kai i tera mea. B horomia ana a ratou pi ngarara. Krua tc kau o nga tuatara ririki nei i te pouaka ; i mea nga Pokeha na ratou i tiaki, i ngaro haere aua mea ririki, i tenei ra, i tenei ra. Kahore he putanga mo aua mea; ko te mea ia, ko ni;a komata o nga hiore o nga mea ririki ra, i tu- | koto kite tiikere ote pouaka. K paini;iaana te wai e ralon. I oma atu itc pouaka telahi o nga ngarara, a, i n.a alu'ahi katoi, ka haere mai ki nga wahi inaknku i le laha o te poka wai ; kiano au i kite noa i to ratou inuuianga i te wai ; ko le motu c l.oho nei ratou he tmi ke nga ra, ekore e whai wai. Ua whiua kite wai, kakania tonu te kau kitita. li hou ana aua ngarara ki le wlieuua. Kua kite au i tet.dii e huke ana i te oneone o te pouaka, ki tc 2>*ke mua. Kihai ano i laea to whakawhahai ki a raua wliakjtigatara. E mea ana nga

tangnla Maori e. whak.iwbanau ana ratou i te hakari ; utira. kihai i kitea ki n«a inntii ra. I mau etalii mea nonolii uei, mete mea kalalii ano ka whanau j i ahua pai aua mea ririki «torn cwlin iuihi te roroa, ngawari tonu te kiri ; : koma to ahua, kahore to tiiara i whai tira. lifiara ratou i to hauwarea, ko te maia kei to o nga karn, te kino o te tinana, mete lini o nga tara o nga wae. He nui to ratou nine i roto i nga iva. K mea ana nga tangata, i te ra e whiti ana ka ahinaina ratou ;ko te po ka h.icre ki nga rua. Ki tc tahuna lie alii i te po ka haerc m»i i nga run, ka popo kite alii ahinaina ai. Ite wahi o inaliana ana, ka ngaliau ratou, i te wahi e 111:1tao ana ka pouroru 110 a ilio. Kihai i r.te te wcraivcra ote kiri mete hau o nga takiiv.i o te rangi. No te huaketanga o te koata kite korokoro, rahi ake te werawera o reira i nga hau o te rangi. E meinga ana he tini noa iho te Ngarara"; mils ai kite pito whakararo ote motu o Niu Titeni. Na te tangata Maori ano tenei no roto i nga korero tara, Kua kitea etalii o nga wheua o tenei tu Ngaraia ki Mau nga Kei i pahaki t;.ta atu i Akarana. E korerotia nna, kei Tnrawera tenei tu ngarara, kei roto kei te ana kohntu. I tohutohungia tetahi ana; i meinga ko te nolio.niga ia o tetahi ngarara nui. Ite rerenga otc ana o Mokau, e tohutohungii ana eiahi ana tuatara ; ko te inea ia, kiano, i kitea te tuatara kite liiawhenua e te Pahcha. Ko Unei.heoi ano nga nolioanga o cnei tu ng.irara i rangona, kei etalii moutere i Whakatane me era atu wahi o rcira, ki Hauraki hoki. Te mea i ngaro ai te tuatete ite tuawlienua na te kuhufeuliu, na te kuri maori, Takoto kau i te kuhukuhu te kai i te ngarara, eia whapuku katoa. Ite wahi o whai ngorongoro ana, kahore kau he tuatete. Ite motu riihi i waho ake o te wahapu o Whakatane, i Moutohora ; otira, i tenei kua kahore, kei nga p.iripa'i anake, kei te kahitvi o nga iiiaungn no te mea, kua tukua he poaka ki reira haere ai. I Marikena kite Tonga, na tc kuhukuhu i kai nga nnkahi oia whenua. K mea ana etalii tangatae kainga nna ; otira, kiano an i kite noa i te tangata Maori i kai ki tera mea, kite Tuatete.

K paingia mm etc tangata te whakaliaere i tc korero mo te Tuatara no tc mea hoki c tun rite an* nga korero mo era tu ngaram, ki nga tiiii niea ngokingoki i liaerere i te ao Maori nei, i lima atu o te hanganga o te tangata, a, kaliore nei i kitea, ko nga wlieun kau i rokoliina e te tangata e takoto ana i nga roro o te wlienua. K tua rite ana te Tuatara kite alma o nga ngarara i tuliia ki nga urn pa o nga Ihipiana i mu» ai. Te mea pea i wehi rawa ai te tan'.ata Maori ki tcra tu ngarara, e whakaaroa ana e ratou ko nga putanga mai era o nga tttpapaku kua mate ake ra; a, ko te ngarara tenei e ttno wliakariliarihangia ant e te tangata. I nga \va katoa ote ao, kua nui te korero tara o nga tangata mo tenet tu mea; i nga wain ole ao Marangai he nui te korero ki te maia, kite kino o tera ngarara. I Haina, lie ngarara te tohu o te iwi; i k.i rangbna te korero mo Hori rao ko te ngarara. Ko nga korero tara o td tangata Maori mo te Tuatara nunui, lie Taniwha ki a ratou. Eai hoki to tana iwi kei roto kei te ana e nolio ana ; i mua ai, e ai ta ratou, i reia mai nga tcrelere hacre ; a tutu ope ana nga iwi Maori lici tinci itera tu ngarara. fie mea tito kite waiata aua korero mo te maia o to mua whakatupuranga kite konatuiiatu i te tu itara, a ko nga korero tara o ncha ra i nga kahika' mo tera mea maruwclii c mau nei auo i rau iwi, i rau tangata.