HAERENGA

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 2, Issue 48, 24 October 1850, Page 2

HAERENGA

O te Tino Kawana o Niu Tireni i Akarana, ki Taranaki, ma Rotorua, ma Taupo, mete Tai-Tuauru, i te Raumati o 1849—50. [He roanga no tera kua taia.] Turci, Tihema tc IS.—I te wha o nga haora ka oho 111,1(011, kihai ia i liaere ivawr, i warea noatia ki tc wliakariti'tile i te tangata liui waha i nga mea ; rua nua c tautotohe nna, ka tinia c te whakataknriri. He tokomaha te hvinga i lvliakane kite liaere, ko te utu ia i toliea ai, he awhekarauue mo te ra; kihai teiiei i whakaactia, kua rite mai ra alio i Akarana te utu mo te kai liaere i a matou, he tiuipene, a, kiliai i tika kia kake ake te utu 1110 te lituiga piri liou mai, i te luiuga whakatika talii mai i te taone. Wailioki, ka tohea he utu pei a a niiiri ake nei, mei whakaaeliae matoii, ekore te tangata e rongo kite haere i tc Pakeha i mini mai, kia rite ra ano tc awhekarauue mo roto i te ra. I Waikato ke nga l.ingata o Te Waharoa c ngaki ana, penci, mana c tnku mai lie kai pikaukau i nga hanga. Kahorc ano hoki a W'irenin Taniiliana i te kainga, kua korerotia ano, kua riro ke ia ki Tauranga. Kovero atu, korcro atu, nawai, a— ka wliakaac ctalii tangata tokotoru kia liaere i a 111atoii. Ko tc tokotorua o enei tangata ka hoki atu i Patetere, i'whakaaroa hoki, kei rcira hei tangata. K rima nga haora i niauniauria noa« tia i te totohctanga kite tangata pikaukau i nga mea. No te iwa o nga haora ka ■whakatika ; mihi ana ki a Te Waharoa, ki a Mihi Nikorahi, whakawhetai ana mo te atauhai mai, ka tu, ka koke. Taimaha tonu nga wahanga o nga tangata. Kua tini mai ano a matou tangata i Akarana, otira, he waka kore liei uta mai, lvaihoki i lvhakaaro mai ki nga kainga Maori hua noa c " taringa rahirahi." Kihai i taro, ka tae kite motu rakau o te talia tonga o Matamata, ka haere, a— torn noa nga maero, ka pa kite wahi e lianga ai te huri' wai mo Ngatihaua. Pai tonu taua ivalii hei tunga mo te mira j lie manga no te awa o i Waitoa. Me ivhakuki ake te aiva kite oneone ka kopua tau a wai ; e whaiti ana tenci ' wahi o te awa, he noninga hoki. j Ko te lira Pakeha ratou ko Te Ueulieu ma i mua, ko te kai waha i nga mea ki inuri liaere mai ai. Koke nei, a— taea ana tawhiti te haerenga, ka puta ake tetahi tangata, kite whakahoki i a matou kite ara, e anga an; hoki ta matou haere whaka-Taurnnga. Ko le roa o te ara he i haerea mai ra, ko te tikaka o te ra, ekore ianei ua Te Heuheu e tutu nga tara kite riri 1 Ka tu tonu te ra ka tae matou kite parepare o tetahi awa, rere ana ki roto pohiitu ai, marire kia kau i reira, i houhou ai, i tara ai kite liaere. Ka maeajnai i te wai, ka tukua le ti, mete poaka whakapaoa ; ha ana te waha i te kainga ai, 110 te mea ko te tamenga tuatahi tera i te ata iho ra ano, Ka

la'a ka whakalika, ka puta ake a Te Nikorahi i liuki mat tela i Otawhao e anga ana ki Matainata. I mc.i ia he waipuke kail nga awa ; otira, i kauris mai ana awa e tona hoiho, whakaaro ana maloii kataeaauo te kau a waewae. Muri ilio o te haora kotahi, ka whakalika ; kotahi repo i kauria, ka rua, ka torn, papaku katoa enei. No te taenga kite awa o Mangawhero, ka rarua, kahore hoki he tangata Maori hei hoa. Wlu'li marire ana ehinu o maua, no toku whakawhitinga, ka takahi taku wae kite take toetoe, te lirahatanga, poio huri ana au ki te wai—ta te kopua pai hoki ! He mea kino te whakarere i nga tangata ki muri haerc mai ai; he tini a ratou okiokinga kite ara korerorcro ai, kai ai ite paipa. Engari, me haere tahi, mo te nohoauga noatanga jki te ara, hei whakahau, kei lakiroroa te nohoanga. Otiia, he mea kind rawa ta te tangata Maori haere ki to te Pakeha whakaaro j hikoi marie ana, a, taea ana te huhi. K whakahau noa ana, heaha niana, ka ata hikoi tonu, cngia ano he ngata c ngoki haere ana ! No te wha o nga haora ka tae matou whakapakeha ki Mangawhero ; no te ahiahi rawa ka tae ake nga tangata Maori, a, te taea te haere ki Patetere, moe noa ■ pahaki lata alu i Mangawhero i nga hanga ote haere ngoi o nga tangata. Krua ano te kau ma ono macro o te takiwa haercnga atu i Malamata ki Patetere, a ai te Maramataka, ote Pihopa. I to iwa o nga haora, ka tae ake ki to matou nohoanga nga wahine tokorua, i anga mai i Patetere. Oho whakarere

rana i tc kitenga ai i a Te Meuheu, he whanaunga hoki rao uona ;te tukuiiga kite tangi, roa noa. Wcnetei, Tihema te 19.—N0 muri mai o te 'orii o ngn haora te marangalanga i tenei ata. No le wha ka whakatika, e tuku ana nga tangala i nga teneti, e whakawaha ana, e kai ana matou l'akeha i te larq pakekc, i te panikena ti, lonu teVeii?im£ ala katoa. Me koieio atu i konei te tikanga ota matou kai. Itc ata ko te parakuihi, ko

to taro mete ti, ka tu tonu te ra, ka noho ki tc kai, he mca tahu marirc tcra. I whai poaka, he puaka, i pono kite hcilici, lie heihei, haunga ano te ti. Ko te poaka whakapaoa i tohungia mo ii£a matcnga ; e mataitai ana hoki tera, a, mate ana i tc whetinu ua kai i (era Te roa o tc uohoanga na kai i tc lin° awalea, e kolalii liaora; he mca ano erua, ka warea hoki ki tenei mea, ki tera mca. I Ic mulunga o tc kai kahaere, a—ahiahi noa ; ko matou whakapakeha ka haere kite wai kaukau ai ; ko nga teueti uic nga kai ka maliia i niuri nci, a, hoki ratva mai, ka inaoa, kai kail. Ko tc kai ahi.ihi, he pera ano me to te awatpa, ekorc hoki te tie niahiie i nga kainga kaloa. I tc aonga ake, ka whakawhiti i tc awa o Oiaka, he kopua, he rere. Ataahua ana te ata, e takoto nui ana te mania i muri iamalou, ko nga rarangi puke i tctahi tahn, i tetahi (alia, e tupuria ana a runga o atia mauiiga e (c rakau. I kitea kautia alii te ngaheiehere o MaXamata, me ake torangi i te tirohanga. Te roa 0 te mania c haerea nci c matou, kolalii rail macro, ka takoto mai i llauraki, a— I'atetere Jg "Hfli *"■ '"fr" 1 " wharua ana tc wahi e haerea mai na i Matamata ki Petetere ; ahakoa he tini nga awa, ki waengmrajjrao, kihaiyjuio te; wai i mimiti; he tini aAafwahi, 9£ kino ana tc oncotic, he rahurahu tc otarjMf e tupu ana ki reira, he kahikatoa. Tera ano nga wahi momona, me nga inutu rakau kei nga tahataha o nga awa, c rangalira ana enci wahi. 1 tua atu o Oraka ka tac ki tc roto, i waenga repo j i mca nga tangata he wahi tuna ia. He mea rahui taua roto, tia laua ki tc pu, tango inai te pua kakaho hci pare, ano, he liuia e ngaueuc ana i te mini whenua ! He mca tapu te rahui ki tc tangata Maori j ua kilca tera tohu, ekore ia e nanati i te tuna, e hi ngohi ra nci, c aruaru poaka ranei, c rcti ranei i te powhaitcie, mc era atu maim. Me he mea, e whakanoaiua ana tc rahui, he parekura ta tu- j

kunga iho. Ite taenga kite rnhui, ka tuhia c Tc Haimona tetahi wahi o to te Kawana ingoa ki tc raparapa o te pit, ko ia lioki ki mua haere ai. I rnnga lata atn o tenet ka whiti i te aiva o W'ailiou ; e aim ana te rere o tenei awa whaka-le-niarangai-niararo ; makari ake nei tana awa. Ko te whakawhitinga o lenci aiva lie inea arawhata kite rakan ; e tarukernke noa ana nga rakau o tana whata, kite inea ka wliati, ka hikoi ke ranei, ka hinga wliakarere kite wai i raro ke ;a, ekore e puta ivawe ake i te uriirna o tana wahi, i te whakatikatonu hoki o nga parepare. No te pikinga ake kitetanmala ka tae maua ki nga ara peka, i aim tetahi ki Tanranga, ko U'tahi i anga ki Patetere. I rokohauga ehinu o to niatou lira ki konei ; i awangawanga hoki ki te'ara, ko tehea, tehca ranei te ara tika onga inea erua. I haehaea ki nga one o tetahi o ana ara cnei kupu—" E hoa ma—haere ake, kci Oraka maton. Na ." [kihai te ingoa i kitea.] Kihai i roa te nohoanga ki konei, ka puta ake etahi tangata tokorua i Patetere ; na rana te ata tika i whakaatu niai. I inea rana, na nga wahine ra nga kupu i liaea ra ki te ara, he kupu ki etahi o ratou e haere inai ana i niiiri. Ka hohoro to matou whakatika i konei, ko maua ko Haimona ki mua haere ai. Ko nga tangata arahi i a mao i whakatika katoa i a maua; otiia, kihai i roa te haerenga ka nialiuc era ki mini, ka haere ko maua an ake, e inaro haere ana hoki lp ara. Me ake piri ki Patetere, ka tae atn ki tetahi awaawa humarie.

He puke i letalii (alia, i telahi talia, he kohatu kei ana puke, kokirikiri ana ki waho. E rere ana te awa wai i wacnga o tenei wliarua ; me ngakia ana, pai nua alu hei mara, e nioniona pu ana liuki te oneone. lie tini ke nga wbarn.i pcnei ki nga uahi tmata ki Patetcre, te kikilanga kei nga inniinga, a, e tupuria ana e te ni.itu rakau ; ko te mania poro mai aiaua wharua. Ka haere i roto ite awaatva kua korerotia nci, n, piki ana ki le puke, e tu ana i reira te kapa uhare ; ko Te Toa te ingoa o taua uahi. Puta mai ana etalii tangata i konei, ka mea ake, * leia ke te kainga tangata i tua a'.n ole ngaherelieie, e takoto mai ana i raro atu'; te inaiiiao o taua walii, kotalii pea macro. Ilaeve ana taua tangata kite arahi i a mao; ka kotuitui liaere i roto i te kai nei a te kareao, a, kapiki ake, ko Patetcre pu. Note nam o nga liaora i tae ai ki Patetere ; noteata ra auo te kainga i le uahi taio, a, noho noa ki

tana kainga. Te U-kaii ma ma, ma torn ranei nga niacin o tenei takiwa, i kalia tomi hoki to niaiia liikoi. I liiakai nu inao itc tacnga ki l'ateliTf, uhakaliaua ana kia koliuelia lie parareka, i inea lioki niao, ekore e taro, kaputa Ic liunga i inaline .-■ tti. Ka maoa mai nga taiiva, ka kainga etalii o era, tango te lvai matao liei kinaki, miiri ilio ka man " ki te paipa tonotono." I whakaaro inao me uailio te kainga 1110 te tekau o nga haora, kia tae mai ai a niaua hoa. llaereic ana niao kite matakitaki i tenei wahi. lie kainga kino a Patetere, e ono pea nga wharc |iuni, ngalumi pu nga tangata, ko te paw, mete whakarihariha o taua lninga, liealia ra i kmerolia ai ! Kei te ngalieruliere o Hautcrc tenei kainga; ko te arai (era o te marangai, o te marangai-ma-tonga lioki. Mamma loiiu tc titiro kite raro, kite liamiurii j kite tonga hoki, poro rawa mai, kei te wao roa o Malamaln. Ite talia ttiauru, me I te autii-ma-loiiga ko nga rarangi " puke ponri" I o Maiiugakana, o Maiingatautari tc arai mai. Ka anga kite tonga (c titiro, ka tn mai nga ! in an nga i tauhiti, i nuiri atu he maiinga muri | atu he nehenclie, kei te auru-ma-tonga tcra. [ I tc taringa ai ki nga hoa c liaerc mat ana, ka i uiea atu an ki ctahi o nga tangata o konci liei walia i nga inea, tokotoru nga taitamariki ahua pai i ivhakuue kia haere i a niatou. Ka pahure i tc tekau ma rua o nga haora, ka puta inai te lira ra, no tc tai(i ka paiakuihi niao ko Te Ilaimo. No te torn o nga haora to niao

nohoanga pukutauga, a, eke noa ki tc tahi; | (haunga tc kainga i te wahi paraoa, nga kapana, mete inumanga itc wai.) Te mea 1 roa ai tera hunga, i warea kite kai ite ara, a, noho ake kite okiuki. Ka mea mao i Uonei, hcoi ana te wliakarere i te hunga waha i nga kai. No te mutunga ota maua kai, ka karangalia nga tangata o taua kainga i whakaae nei kia haere i a matou, otiia, kihai ratou i korikori, kia awhekaraune mo te ra, kolahi ra alio ka whakatika. Ano te miharo ki tenei tikanga a ratou ! Kua mea matou na nga tangata pikau i nga hanga i ako atu ratou, lma noa e whakaaetia, a, ka pera tonu hoki te utu mo ralou ake, he mea hoki, ka whakaaetia te awhekaraune kite tokotoru. Kte ware, an maharahara ki tetahi tikanga kino man ! Heoi alio kua te kuarctanga kia whakaaetia atu a apu ma .' Ahakoa taimaha pit nga wahanga o nga koroke purti ra, tonoa ana ano kia haere. iXawai hoki i mea kia haere taimaha ratou, na rntoti ano ? To tc nialii ite he, he mamuc le tukunga iho. I haere riri matou i tenei wahi kainga; he tutu, he maugai nui no nga tangata. He mara papai o Patetere, e takoto ana i waenga inai ole ngahere ole kainga ; e niomona ana tc oneoue, kaha tonu te lupu o nga mea ; ko te tarn ia o wtenga, nui atu. E takoto haere ana to matou ara i roto i tc rahuiahu i te remit o te ngaherehere, kihai i kaha te haere i te taimaha o nga tangata, haere mai te amuamu no te mea, kihai nga tangata o Patetere i riro mai hei hoa mo ratou. Rima rawa ake nga macro i Imere ai, ka torengi le ra ki le ma. Tuku tonu nga teneti ki tc talia o te ara, moe tonu iho. Ka tti te kai kite alii, ka oti hoki nga teneti te whakarriaro, ka whetewelekia nga pikaunga, kia ahci ai tc whakaharahara iho etahi. Ko e'.ahi o nga paraoa me nga huka i hoatti hei kai ma nga tangata ; ko nga pounaum i roto i uga potiaka crtta i kithiikuhua ki etahi atu pikaunga, ko etahi ponnamii kai i whiua ki waenga tahora ; ko uga pouaka hoki i whakarerea, kci reira ano pea i a e takoto ana. No te ata te main kawhetcwhete o nga tangata, marie ana uga whakaaro ite aliiahi, a, tara toim kite whakaiitcritc i nga mea, kia pni ai ta matou haere. Ko etahi a nga mea e whiua ana kia mama ai uga pikaunga ka kapohia e ratou ka kohia ano ki nga wahanga, a, kahore kau he kupu riri i ranguiia i umri iho. Kotahi peke paraoa i kainga e ratou ko te 111 a i tohungia mo te roa o te ara. Ano te koa o tetahi i te mcatanga kia wahia hei whakau alii tc pouaka e whakawhaka ana e e ia ! Tc whiiinga o te loki ki runga e taua kaumatua, te tukunga whakareretanga kite pouaka, te tatakanga, tetaritari ana, ake atu, aki atu, a, puranga kau ana nga maramara, B vere ana tc toki, e kanga ana tc tangata ra, a, na ana te puku whakatakariri kite pouaka i whakamainaetea ai tana tuara. fftraalu tcriunga.)