HAERENGA

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 2, Issue 43, 15 August 1850, Page 3

HAERENGA.

Ote Tino Kauaua o Niu Tireni i Akarana, ki Taranaki, ma Rotorua, ma Taupo, mete Tai-Tuauru, i te Raumati o 1849-50. Wenerei, te 5 o Tihema, 1819. Ka oti katoa a ninlou mea te whakarite, ka eke kite puke ataahua o te l'l'iopa, a te " L uerine," i te 2 o nga haora ote mnri-awatea. I m a a te I'lhopa mana e kawe matou kite tanranga 0 Tararu, e liaere ana lioki ia ko te kawe i ;> tc Te Kanipia ki Kauivaeranga liei Miuila mo tangata Maori o tera kaiuga, no te mea* kua whili ki Tawahi a Te Tntere, te Miuila tawliilo oia wahi. Kci te waliapu o Ilauraki a Kawa°ranga, e tutata ana Tararu ki teia wahi. Kong.i tangata enei o te h iere o te Kawana— His Kxcelleucy "Mr George Grey, K. C. I'. ; Lieuteiia.it .Syniouds, Stall" o:licer of Pensioners; Mr. <'uthbert i larke, artist; Mr. G • . Cooper, Assistant Private secretary ; me Pirikawau, lie kai-tuhituhi no nga \\liare o te Kauaua, ko te kai-whikama ri ia o tenei liaere ; and Peter Urady,cook. Ko lellenheu, te rangalira o Taupo te kai-aralii i a te Kawana i tenei haerenga, ko l- 1 mea lenei i li iere mm ai taua rang itira ki Akarana, i tona k iin;ja. 1 muri ratou, ko i ga waliine, nie nga poii I'aga, me a matou kai walia, e haere mai ana. ICo Pene Rauhi lioki tetahi o matou, e ma roto ana hoki ta matou lira i te awa o Ilauraki, ko te taenga kite kuing.a o te awa hoki ai a Pene Hawlii me tana p-iti. I'uniarie tomi taua inuri-awatea, lie haliaiiru tc muri ; tipitipi kali ana taua wahi puke i te ngaru o te moaiia, liaere rawa ake ka taka te haora kite •1, ka tatu te punga kite koru oTe iiuruhi, i te taha Auru-iiia-Ton ;a o te motu o Waikeke. No te tahuiiga o te kai, ki liaere matou kiuta kia kite i to matou hoa, a Wirenni Hoete. Kino tonu te alma o te kainga ; etoru, ewha te kau ranei o te pa ; kiliai I rarahi nga ngakinga. Nui atu te hari o Iloete rao ko te hoa i te ki!enga ai i a matou ; arahina ana mana ki torana wliare. lie laupo te wliare, i penei me to nga Pakcha ; i pai a roto, otiia, kualawhilo ke, he mea Pakeha to roto i te whare, ko le mea tera 1 ahua ke ai i te tini atu o te whare Maori. I te mate a lloete, pupulii tonu nga wae, ine nga ringa, i te kainga i tc kanga kopuwai, me J era atu mea penei ; ko nga kai ia e reka nei • kite tangata Maori, a, he mate tc tukunga ilio ! mo tc horomanga o era tu kai. I a matou 1 : leira, ka kite atu i tetahi puni waliine e ko- I whetewhete ana. No te tatanga o matou ki | taua puni, ka rangona, he kakahn te mea i I kowhesewhete ai ratou. 1 nieinga, i liro taua . kakahu i tetahi o nga waliine, no le mutunga o nga wliakahaerenga kupu, ka kitea he wha- . kapae teka. Te otinga o tenei korero, e j kotcte noa ana te ngutu ki nga rongo o tenei i | o tera, a, waihotia iho e matou e korerorero ana alio. No le 6 o nga haora ka tae atu matou kite " Unirine" kite kai, he pirikahu uei tetahi wahi o te kai, i whangainga alia mea ki le Kareti. No te mutunga ote kai, ka hulia le punga, ka rere, a te taha uiarangai o te . uiolu, Kite roanga atu oTe lluriini. No te 9 o nga haora ka tu, a, ka heke kite karakia ; : muri iho ka uhu tc whakaaro ki nga wahi e '

i lakolo katoa ai malou, lie iioliinolii hoki le puke. N.I le mea i launga a te I*i!i.>]>:i kite pera, i meinga ai c o kaloa mUo;i :<i 'era puke iti j nana hoki i whakariti; te ivjlii mo tenei, 1110 lenoi, a, oli 110 a teni malii. Kt> n.ja (angata Maori, me nga tamariki o te Kaveti, i tukua ki tc rin o te puke ; ko nga kai-inahi, i tukua ki (e iliu ; ko matoii katoa i tukua ki te ke. Ko etahi ki nga nioenga o te ke, ko etahi k' nga papa o raro, ko ctalii i rungainga nolioaivja, i leiia lioki a te l'ihopa. Tai -i te 0. —No te '1 o nga haora o tc ala, ka muinngi te punga. Ilumarie ana tc lakirilanga n te ra ka rangona ki nga rau-rckau o taua korrt, i *' Nga rniiiu kovero-ata." lie pera tonu te tangi o te manu ki nga walii katoa o Niu Tireni. Mania ana te ngakan i te wliakaaronga ka maliuc atu nga niahi tuhituhi, a, ka takalii te wae ki nga wahi rangatira o Niu Tireni i roto i nga ra liouhou ole Itaumati. Mama ana te ngakau nio tc mea ka mahue tc malii liolia o te wliare —te luhiiuhi i roto i nga liaora te 10, taka noa kite 4—a, ta ana te inanawa ki nga wahi watea, ko te pulanga ia kite ao marama. Kahore he muri, ki- : hai i tiitnrii ; no te Marangai - 111 a - Tonga te muri i kaha, otiia, kiliai niatou i pnta no tc mea, i te ihu taua liau. No te 4 o nga liaora ka tau tc puke ki Tararti, no tc luutiiuga o te kai, ka haere niatou ki Kauivaeranga, Kci te 1 kuinga o te ana o Mataparu te kainga o te Mihuiierc o tenet wahi. I waihoatu ligamoenga ki ta'.ahi ina nga tangata Maori e kawe . akc ; ko nga kai, me era atu mea, i meiuga me kawe ake ma tc poti. Ko te 10J o tc liaora ' pari ai te tai, ko reira puta ai te poti ki tc avi o Mataparu. Te roa o tc ara ki taua walii, 3 , maero; i ma roto niatou i tc mara, he njakii:ga kautanga taua mania i haerea nei e uu--1 tou, ko nga wliare, e lu takitalii ana i \vacn ;i. : Kaliorc he pa o tenei walii. Na te Pihopa i whakakitckite i a tc Kawana, raua ko te Mif lienerc lion ki nga tangata Maori j liari tonu I taua hunga i tc kitcnga ai o to ratou Minita; i ko te ingoa ia kiliai i tacu wawetia tc whaka- ' hua, a, voa noa c mea ana ka lapa e ratou, ko ' Te Hanapia. ltoa noa ka tae niatou ki tc ' kainga o te Mihenere ; c pai ana te tunga o , tenei whaie, kei runga i tc kahiwi, runga atu o > tekongutu o (e aiva. lie nui tc wh.\r,!, ko te kino 1 ia, nui atu —puare ana nga nialahilii, ti'.aritaii ' ana te wliakamahaii ; ko te alma i j>era me tc whaie inahtie i nga wa, o ko noa atu. Kua kaliorc ke tc mara o taua wahi; etoru nga poaka i lokuhanga c niatou e haere ana i reira, e : ketu aua i nga toperc, i raro i te take o telalii pititi aliua pai. He aporo ano i reira, lie pititi hoki, otiia kua ururutia taua wahi i te mahi o te tataramoa I'akelia. I pahaki atu o te whatc 300 iari e tu ana tc wliare-karakia. He uuipo ter.i, he karalic nga nialapilii k.> te kino ia, lie aha koa i korcrotia ai. Kua pakuru nga karihc, kua puareare te tuaiiui, a, kua lata kite hi igaiiga. K pai ana ia te purupiti o roto, me t : tcpu kai hakarameta. I karakiaa te l'ilioj a ratou ko nga tangata i konci, mea atu ana ki a ratou ki tc atauliai i to ratou Minita liou. 1 no tc inutnnga o te kaiakia ka hoki niatou ki te wliare kite kai j ko te I'ihopa raua ko Te ltatiapia i aim ki to raua haere. Ko I'irikauau le kai arahi o te hunga kawe niai i nga mocuga, otira, i haere kau mai ia, mahuc ka • toa atu nga inoenga r.ic nga kai. No to niatou rongonga ki le kai-tiaki o te wliare, kaliore he kai o reira, ka ketckctc ki tenei mate a maton. NVhakaaroaro ana, a, lonoa ana a Pirikawau ki tc whakatau i te hunga walia mai i nga moeiiga. No te raptinga o te kai tiaki ole wliare ka kitca tetuhi poaka wh.ikapaoa, me ctalii riwai wliewheugi ; taliuna ana eta he kai ma niatou. No te manga o tc rapnnga ka kitea le wahi ti i roto i nga pounamu rongoa o tana wliare. Kaliorc he ahatanga o te Kaivana ki tenei korenga o te kai, ekore ia a le Kawana c maliara ki nga mea penci, he mea noa ano ki a ia ; ko te mea tenei i oraora kau ai te whakaaro, ka aim hoki ki a ia titiro ai hei latiira mo niatou. Toia roioatia mai ana nga uahit;, a, u— te alii ; luigo'iia mai ana ilia turn, me nga potiaka hei uohoanga kite taha nhinaina ai. No te 10 o nga haora ka (ne akc nga moenga, tukua ana nga htingjluinga ki raro mo tc po. Otiia, kiliai i langi waive te iliu ki raro i te hungahiinga no tc mea, kiano te poli kawe kai mai, i u noa i reira. Me li'inca, i lakoto matou, a, parangia tonutia ih'>, kua ii mail« poli whai kai, a', ka waiho

lonu i t.uiu awa, penei ekoie e pula wawe. i le annga ako ole ra, e pako.i ana I loki le tai i reiia. No te 10j o nga haora ka n mai le po'.i kai ; liaere ilio ana niaita ko l'ene Rinvhi ki le tono i nga laHgata kia lioeaalu ki 'i'e Kopn. 'l'e nianiao atn o lenei wahi i lo inalon nohoanga :i macro, ki leara la-ula—ki le rale awa '.I macro, e kopikopiko ana hoki le awa, a, he wa lahtina kau. No le rongonga oto kai-hoe ka nlnllamn, ineaha na ralon he roa ke la taton hoenga mai ite puke. '1 onoa ana tetahi langata .Maori hei tohotolm i nga lahuna o te awa, Itiktia ana le poti ra kia hoe, liaere ana ki le takoto, moe marire ana, a, ao noa.

Parairei, le 7.—No te *1 o nga haora ka uv.iranga, no te 5 ka liaere ki Te Kopu. lie repo te ara atu ki Te Kopu ; no lo nliunga ki toira , ka kitea tctalii walii o Tangaroa-whakaniwha. lie waka whakaliara in, i wal-.ia ki reira, a, tauumia iho i nga wa kna pahure, i te lino ; marutanga o Ngaliinaru i a Ngapuhi, i le tana , a llongi ; i hinga te pareknra kite wahi e lai koto nei nga maramar.i o laua wak.i. I roko--1 hanga te poti ki Te Kopu ; e tail ana hoki i 1 reira letalii waka i wluikaritea iho c nialoii kia ' lioea mai i Kauuaeratiga. No le iiiulunga o , te kai ka lioia te hoe, ka pipi kau le tai ki U i awa o Hauraki. Kihai i ata puta, eke ana ki ; nga lahuna, kihai hoki i nui waive mai te ia. 3 lloloroto atu ka kitca he waka hi ngolii, hoe . mai aua lie kopapa i taua waka, tokorua nga langala ki runga. Ko Hone I'iriuiha le ingoa i o lelahi o aua langala, lie nialau ia ki le too ; I'akelia ; e kai wcro tohoia ia no inn.i, a, kna kitea e ia a Ingarangi. .N.i lo raruraru ia ki , ana ngakinga, penei, mana matou e whakalahi ■ liaere. Ilokoa ana nga I:ii lima erua i a ia, lion ana matou. No let ieng.i ki rolo atn, ka : tohulohu le kai aralii i a tu iloti ki ti-lahi «ha- ; nake, c 111)111 an:i i lo (alia awa, ki mani. Iso Te llau-tupua laua rakau, bo lakau lapu. K ■ ineitiga aua, ka mate lo raugalira o Ngu'.iuuwu, 1 ka rcre le wairtia ki le rilo o taua ti 110110 ai 1 langi ai ; 110 le rongonga o nga lohunga maori [• kite tangi, ka liaere ki to whakarongorongo, t 110 reira lo ralou inalaiiranga ki nga whaiuga, 1 me era atu 1110 a ngaro i le lokomaha. Otiia, • ekore te iiuinga 11 lo iui e rongo i le auelanga ' mai o nga wairtia i runga i to ti, ko nga toliu- '• nga Maori anake te rongo ana. I lumarie lonu tenei walii o lo awa, o awhio liaere ana te wai, i maraina lonu, kanapanapa kail ana i nga liilii o 1 te ra—ka inahi te raumali ! L'uruiu tonti te tupu o te rakau ki nga lalia awa ; lie uoniuga kaaliua kc, heiioninga ka alma ke,he pai See auo : tana lia* wliakalati le liliro ki nga lini kopiko- . nga o te awa, mete kopuropure mai o te rau- , rekau, whakattru le mea karera, le 1110 a pouri, : me era atu aliua. lCkoro ianoi to liinengaro e niiharo ki to mea penei—a, ekon: iauoi lo whakaaro e niaiaiigi kite Kai-llanpi ? 1 te 1 o , nga haora ka kapea ki lmtri le kaiuga o 'i'e Topo, wh.ikau ana ki Ngoiatoke i rolo atu. l : , kau auo ka popo le malii o te nauiu rao ko le waeroa; kihai i tain te uolio i aua llni mea. ■ Ara i pai, i pai, a 'Co Ileuheu, ka liuia e le wliakalakariri. Nawai 11:1 ana ka inu'ia nga iigu'ti, tile nga karu ekore e olio ? Kokolianga iho 11 a te Ileuheu ekore e (alalata 1 onei mea le waeroa, te tiaiiiu, ki tuna kaiuga, ki Taupo. No lo taliunga ole kai, ka eke le hu- > nga tokmua kite waka, ka hoe alu ki Opita, kite tiki parareka ; otiia, kahore kau o reira. He kaing.i kino a Opita, lino ngahuru nga wliare puni o reiia, kna inutuinule ke nga 1011 a me nga nati. 11010 i le rawakore o nga langala o tenei wahi ; e paui 110 a ana i te roi tango mai te tuna hei kinaki. 1C wha nga parera 1 rokohanga ki ia kaiuga, ko le heiliei, 111 c nga pi, me ngakuri Maori—tuoi, tuoi, rem ana te mataku. Iloro ho liwai o konei, bore lie " kura o Maui." Krua n;;a waka i korerotia 1110 matou i konei, e hoki ana te waka o Kauwaeranga i tenei wahi, a, ko rolo atu hoki ai te poti. Tae rawa mai i Opi'.a ka maoa te kai, ka Itikti ki raro, he mea whariki liaere nga kai ki runga kilo larutaru ; ha ana te walia i taua kai. No te inutunga, ka liaere kia kite i te kaiuga o Te Ton.i. Arahina ana matou e ia kite malakitaki i ana mar a. Ilemaha nga rakau hua, kihai i ata maoa i reiia uga kai ; he here anake nga mea i maoa ; wuiwai ann tc mitngni i te tiiohanrjd atu. He langala aliuwheniia a Tc 'i'opa j le tukiiiig'i iho o tenei mea o te aliuwheniia, he whai rawa. lie nui aua kail, o nga kail whakatele ; he matii kail auo nga mea tane ; ine lie mea, e kitea ana ho mea pel a ki Akaraua, ki i nui uoaalit lie ulu. Ko ralou ko te whanati nga kai malii o njra mara ; engari ko te ruiuga, mete hauh ikenga, tikina at he langala Maori hei hoa.nio ratou Ktoru tekau eS<a i ngakia ki le tiwai, kite witi, ki le turn - tarn. Auo le ngaro liattga Itoui, liuiliiii aua! I'Swlta li'katt, eriuia ranei le kau o nga wharo ; tara toni\ nga iui \vl,ai pakau o ana tini wbuc

kite rapu liaere i nga puawai ngawha, ki tc lanco mai ile wai. I pnrilia niatou ki reira ti ai, parakuilii ai, otira kiliai i nolio. No te w li ikatikanga mai i reira, ka liomai te pounaiiiii wai-u ;ki a matou lie mea w liakaliara tera lie mea liuki ka nialme alu te Taone. I'aituuu te alma o tcnei ivalii, lie mea wliakalupu te tataramoa Pakeha Ui nga taliataha taiepa, a. totoi-o liaere nna i runga i te whare; lie in puawai kau. I liaere a Karaka kite parepare i) te ana, kia luliia te alma c tenei kainga.— lioki ana matou kite nohoarga kai ai ; mini ilio, ka kuhua te iliu ki roto i:i te kalm moenga. Kalakata ana tetalii ki tetalii, kite taupaUipatunga ki le nauakia nei, kite waeroa ; aim ilio, aim ake, a, tc taeateriri, ka mui mai tini oni'onc ana. lie J >aoa tena, pungcre tomi a roto o te teneli, healia ki a ia, lnni tomi, a ti ana iiL'a laringa i te taiigiiianga. f Ki'i mnriu-ni.nn.M.l ' '