Nga Rongo o Poneke.

Jubilee : Te Tiupiri, Volume 2, Issue 49, 23 February 1899, Page 4

Nga Rongo o Poneke.

12th Noema, 1898. Kite Etita o te Tiupiri. Tena koe. Ehoa, he kupu whakaatn, he kupu tohutohu. Aku ka tukuatu nei kia Panuitia e koe, kia i-ongo nga iwi, nga Hapu, nga Rangatira, tne nga tangata inatau o te iwi moari i runga i te motu nei. No te mea kua tika te wa e penei ai a hau, ko te take, kua tutuki hold te Pukanga mo te Pire Poari a te Pirimia. I whakapaua nei te kaha o te hunga whakaara rae te hunga Turaki, kite ai'oaro o te komiti. Mo nga mea maori, o te whaie, i runga i nga whakatinatina me nga akiaki mai a muri na ara a te 3000 tangata mo te taha whakaara kia paahi tia te pire, pena hold mo te laha turaki a te 10,000 tangata. Kia hunga te Pire, kia nukuhia ranei mo tera tau, ko te tutuki tenei kua puta te ripoata ■whakanuku a te komiti, i taua pire mo tera tau i runga i te kaha o nga whakahe e. Otira e nga iwi, e hara te tikanga whakanuku, i te ritenga hei aranga mai ano mo te pire e ngari he hinganga tonu tanga atu, a ki aramai ano a muri. Ka rereke atu ano tonaahua i tenei, a ko reira ano liold, ka mohio tia, he tikanga mo te ra wa. Na e te hunga turaki ka rite pea tenoi ki to koutou hiahia kua puta hold, ta koutou pakanga i roto i nga ringaringa o a koutou kai Hapai Tao. No te mea he pakauga maua, he pakanga taimaha, taua pa kanga. I.—E pakanga ana hold kite Tare. 2.—E pakanga ana kite kawanatanga. 3.—E pakanga ana kx te whakaaro o te wiiare. 4.—E pakanga ana kite komiti mo nga mea maori. o.—E pakanga ana kite moni. 6.—E pakanga ana Id nga tangata maori. 7. —He pakanga mo e tehi painga otira, kaore he tikanga e whakamarama tia ai. Enei take i te mea kei te mohio tia. Kia kotahi hei whakamarama atu, ko te pakanga kinga tangata maori. 1. —I haere mai, nga kai whakaara i te Pire. a P. Te Tamairangi, Paratene Ngata, Tamahau JVlahupuku, Hoani Puru, Hori Te Huki, Enoka te Taitea, H. T. Rangaitaktwaho Heta nvitua, TanioraT.i .Maua, Haaka Tautuhi, Hiraka Te ltango, Ru Ruweti, Wi Pere, H. Tomoana, Matutaera Tukohu. Kite hapai, i to whakatikatika a te komiti, o te Tai llawhiti, i whakatau ai i te Hui id Papawai, i mahue ake nei, hei patu, mo to pin: tuatalii, a kia riro ko ta ratou hei kai wlmkakapi mo tora. Mci kore nei i pera tia, i taua liui. A men kiia ranei i reira. Kaua he whakatikatika, e ngari me tautoko tonu i te [tire, a ki to puta mai ranei, he whaka rereke tanga penei me to muri nei, mo tautoko tonu. Ka ki pono au i konei kaore rawa, he tangata o taua liui e whakaae kite Tautoko. 2.—E ngari i whakamatau ria ano he kaha mo taua whakatikatika. kia whakanrna ki roto i te pirn,

ina hold no te 24 o Hune nei i whakatakotoria tuatahi tia id kite aro aro ote Pirimia raua ko Tirai Kara. He whakaritenga hoki taua tikanga mo te kupn i kiia ai e raua me takoto nga whakatikatika a Hui i taua pire ki o raua aroaro i mua o te Tuwhera tanga o te whare Ida wkai taima ratou, ko to raua Kuwanatanga te tirotiro mo te wliakauiu ki roto i te pire heoi takoto aua i roto i o ratou ringaringa tae noa kite 3 o nga ra o Hepetema. 3.—1 te kitenga o nga kape perehi o tana whakatikatika ka karangatia e Paratene ngata he Hui mo nga taha e rua, i te 30 o Hurae nei kia whakatuarua tia auo te whakatikatika, te whakahe he, ranei i taua whakatikatrka, kua oti, keeratera m'ahi tepera inai e te Hui, a ko ratou hei Hapai i konei kia paahi tia hei Ture ako matou hei hapai ite turaki, mete tikanga whakanuku heoi whakautuaana mo te taha kia matou i runga i te kaha, o to matou kai arahi o H. Mangakahia. Kua mutu ke tena main ite Hui, ko te mahi mo naia nei, he tata'ri, kite putanga ruai, ote pire, ka kitea i reira, te whakau runga mai, mete ahua tuturu mo te pire ko reira te wa tika hei tirotiro hanga. 4.—Mo te mana te 2 o akuhata, ka karanga tia hoki ete Pirimia nga taha e rua ki toua aroaro. Ka whakapuakina i reira tana kupu. Kaoreia e whakaae kite whakauru i era whakatikatika, e ngari me haii atu kite aroaro ote komiti mo nga mea maori ki reiia nga Rangatira, nga tangata kowhiria ai, whakaatu ai i a ratou whakatikatika, me a ratou whakahe mo te pire, a ma taua komiti e whakatau ki ta ratou i kite ai. 5. —No te B:iliDroi te 3 o Hepetema, Ka puta te whakamao.iitanga o te pire a no te Rahoroi te 10 o nga ra. Ka karangatia e au mo te taha kia matou ko taku komiti lie Hui mo nga taha e rua. Ko kupu i whakatakotoria e au. I.—Kua kitea kaore nga whakatikatika i urn kite pire. 2.—Kua whanui rawa te pire kua tino hoou hoki. 3.—He tono kia whakamut.ua te Hapai i te whakatikatika a kia kaua hoki e haere kite aroaro ote komiti pera ai. 4. Kia whakakotahitia te whnkaaro kite whakanuku uiiake, mete turaki hoki ite pire. Ko te whakantu a Paratene ngata. Ka whakaritea eia nga hiahia katoa o te Pirimia ko taana i ki ai kia tae au me taku whakatikatika. kite komiti ka pera tonu au. E iVi'ari kia kore ran:), e whakaae tia i reira, ka tahi au ka poke kite whakahe. G.—No ta raua Tunga, ko Tamahau, ki roto kite komiti, ka whakarcrea aua whakatikatika. Ka tahi ka puke ki runga, kite Pire, tono ai kia paahi tia. Taihoa ra e whakatikatika kia oti, lie Ture, ina hoki to whaka Tauoi a Tamahau. Kite Tu Taku waewae ito Nora o taku Hu, ka kawea atu auo e au. Kite Hunioke na ana i lianga. Kia tnkitukia kia kore ai E. Wero ake i taku waewae, a mete tono, atu, hoki kia paahi tia mo te Tai Eawhiti anake taua pire. Na e te Hunga tuku Pitihana tautoko mo nga whakatikatika. E mohio aua au ka pai to whaka-

haere, a o kontou kai arahi ki fce hiakia o efehi o koutou. Ka kino ki etahi. No te raea i whakarerea ta kontou i whakaae ai, pai atu kia au, mei kiia hangai tia, le kupu, i Papawai, ki nga iwi, kana he whakatikatika mote pire, e ngari me Tau toko tonu. I te whakapohehe, noa iho i nga tangata, ki runga kite whakatikatika kia Haina tia ai nga ingoa kite Pitiliana, hei tau toko i te piro, pena ka mohio tia te whakaaro tuturu o ia iwi, o ia Hapu, o ia Tangata, i Tana Hui. Na i runga i nga tikanga kua whakaaturia ake nei. Hetohunuiena hei whakamarama. Tera e pakaru te kotahitanga, kia rua oua wahanga ko te wahanga tuatahi he tono maua motuhake i raro i te Tiriti o Waitangi. Ko te wahanga tuarua lie tono i te Pire Poari a te Pirimia kia paahi tia hei Tare mo te Tai Rawhiti auake , aha koa te pai te kino ranei o Taua Pire. Na hei wahanga tua toru mo te ruotu nei, ko te Pire a Henare kaihau. Ko te tuawha ko te wliiti raua ko Tohu. Na mehemea ka maro tonu te haere o tenei o tenei o aua tikauga ka rnarania tonu tatou, kite titiro i te he ine te mate i roto. Kite wehewehea hoki nga Rarao. Ka whawhati poro rua tena tena. Kite huihuia kia kotahi ka paihere ka fcahi ka whawhati e kore e whati. Maharatir iho ia no kite whakatauki a o tatou Tupuna. Kite Totara whatia rua te taua ka hinga i te hoa riri, kite kura tKkahipuni tia, e kore e hinga. Na tera ano hoki etehi wawahanga kua oti noa ake hei Ture. 1.- -Ko te kai tiaki mo te katoa 1892. 2.—Ko te ture ngawlia 1881. 3.—Ko te ture taone 1896. 4.—Ko te ture mo tuhoe 189 G. Na ko enei wa wahanga. E takahi ana i te ture, kaore hoki te Tiriii o Waitangi ite Rarangi 71 rauei o te ture nui mo Niu Tireni, te Tiriti o Kohimarama i ki kia wawahia he ture mo nga maori me o ratou. whenua wehe ke mo tena mo tena o nga iwi o te motu, nei e ngari kia kotahi tonu he ture, mo nga tangata me nga whenua, pena hoki mo nga pakeha i te motu nei kotahi ano ture mo te tangata mo te whenua kaore i rua kaore i toru. Na tenei ano e tehi wawahanga tera e puta mai a muri. I.—Ko te ture mo te kai tiaki mete katoa kia whakahorapatia, ki runga i te motu, ko Piraaui te mema hapai. 2.—Kia whakaritea he ture mo te maori ki tote pakeha, ko kapeue Raliera Rira o te aputihana te kai hapai. Na reira e uku rangatira, c Icoutou katoa kua whakalma tia i runga nei. Kana e riri mai kia au ka tohu tohu atu nei kia kontou. E hara i te inoa he nui ake no taku mohio tauga i o kouton, e ngari hei huarahi pea mo nga mea tino tika, e oho ake i roto ia koutou, hei mauranga ma o kouton rangatira, me o koutou tangata matau Haunga hoki nga mema o te kotahitanga, ki ta tatou Hui kite Tiritfo Waitangi kua panuitia nei. I.—Paiherea, a tatou whakahaere kia kotahi ko te

mauahara ate tahi kite tahi o aua whakahaere whakarautua i roto tonu i teuei tau. E haere ake nei, no te mea, kite kore e pena, kua mutate man a tirotiro, kinga whakahe he. E aim atu ana i tetaha raaori, mo nga tau, Hanga ture e whakatakotoria anae te kawanatanga, kite whare. Ko te tikanga hoki tenei, kia whahehe ngia e tatou aua pire mete hoatu ite Riwhi, liei whakakapi mo te ra kite pena, ka tahi ano ka kiia he wkakahe e whakarangona, ahakoa pau katoa nga iwi ma ori, o te motu nei. 2.—No reira Tahuri Hangaa he Tauira Ture hei whakakapi ino ta te kawanatanga. Kua Turakiua nei, a ine whakakotalii o tatou wawahanga kua kiia i riinga mei kite whakaae. Ki Taua Tauira, mete Haina ano nga tane wahine tamariki, kite Pitihana tau toko i taua tauira, a hei reira ka ata kowhiri kia kotala rangatira kia kotahi ranei tangata matau o tena iwi, o te motu nei hei nga tangata kaore nei e riro e nganene ranei, i nga whakariro ke hei hoa mo o tatou me ma kite whakatakoto i taua tikanga kite whare, ame au ano me ta koutou, mokai. Hai tono touonga ma ratou he tangata hoki kua utonga tia te kiri ki taua turanga, a he tangata hoki i ata i whakaakona, e to tatou kyumaiua, kua ngaro ake nei, kite nianawa nui ara e Meiha Keepa ee Rangihiwinui. Name whai whakaaro tena iwi tena iwi, kite oranga mo tona tangata, mo tona tangata mo te nohoauga i Poneke. 3. Ka tahuri ai kite whakatoopu ite pooti, a o tatou mema i roto ite whare ma tena hoki. E oti, ai, a tatou tikanga e riro ai ko to ratou pooti, hei utu mo te tine. No te mea kei to ratou toko whaa te ora o te kawanatanga i nga tau nei te hinga ai i te pitihana. A kia whakatutnru tia, i roto ita Hui ki te Tiriti, nga tohutohn, hei hnarahi hei tikanga kia kaua e takahia e ratou, e tetala ranei o ratou. 4.—Kia -whakamutua te mahi takatakahi te whakareie noaiho ranei, a o tatou rangatira, tangata matau., meo tatou mema, i nga tikanga nunui, hj« mea whakaata, na nga iwi ote motu, penei mete ko tahitanga kua pera tia nei, no te mea. I.—E kore hoki tatou e ora kite tukua whakarere tia atu ma te kawanatanga. E hanga he ture, ko ta ratou mala tonu hoki tena ko te tukunga iho. Kei to Rima Mirioua ranei o tatou e ka e tae nei hoki iho ranei. 2.—Kua kite tatou ita tatou whakariteiiga ite pire poari kua Ttu-akiua nei. Kite tamariki, kite kuar«% kite ki to maugere, na reira ia i mna ai maana tatou e tiaki kawaiho ai tatou kia moeana, a tu ohonga ake. E tere ana tatou o tatou whakatupu-l-anga wai. ii. —E kore hoki e hangaa e ratou lie ture kia rite ki to tatou hialiia ko te take ko ta ratou pooti mo to ratou turanga mema. E koie hoki o ratou kai pooti e whakaae kia whakarilea e a ratou, tangata i pooti ai ko te hiahia o nga inaori kanaka. Kite pena hold ta iatou tikanga kua hinga ena mema lieoi kua hinga hold tena kawa A ko nga painga i whiwhi ai ki aua tangata o aua tu-

ranga nunui, kua kove atu na reiva. E kore tana oranga e moumona e ratou. 4.—Ko te hiahia hoki 0 te iwi pakeha kia vivo a tatou whenua ki voto i te vingavinga o te kawanatanga, apiti kL to te kawanatanga hiahia ake, ka vua, ai, pera hoki kiuga whenua ake o nga pakeha kua puahi tia nei he tuve ko nga tangata i nga whenua nunui, kia wawahia hei whakawhiwhinga kite katoa, i runga i te tuve whakatiokonoho tangata i vunga i te wariu tika mo te utu nui e utua ai. Na kaove nei o tatou whenua e pera tia. 5.—E inohio tia ana hoki he mea ponri nui na te iwi pakeha te ami tanga a te Tiriti o Waitangi i nga" maovi kia tiakina pai tia hei tangata ino te ao he iwi iti hoki, penei kua pera tia tatou rae nga iwi maovi e hoko hoko na nei i eva waahi ote ao, ina hoki tona tohu e kovero tia nei kei te takahia nga mana o te Tiriti o Waitangi, e nga kawanatanga o te kovoni. s. —Ki te kore taua tauira lianga tuve e vite i te whare, ana tika nga whakahaevenga, mete whakatakotoranga atu katahi ka tika- te whakatutuki i te hiahia o te kotahitanga whakawhiti ki Ingavaugi no te mea. I.—He mea whakaputa i varo i te mana o kotahitanga ki Papawai 1597 te pukapuka raihi kia te kuini tono hoki kia rahui tia e ia nga toenga o nga whenua o te iwi maovi, whakaaetia mai nei e ia rna ona minita i Nin Tiveni e .hanga taua tuve hei whakaritenga i taua hiahia. 2.—liangaa nei ko te Five Poavi, kihai i vite ki to te kotahitanga hiahia ki ta te kuini hoki i tangi ai. 3.—Na te reveke hoki o te whakahaevenga o tana Pireto te Timatanga, i tote whakamutunga, mete reveke o te Tautokonga, to te Timatanga i to te whakamutunga. 4.—Na veiva i tika ai te whakahe kanga kia whakatikaina ai aua whakaveveke tanga, a ka ai hei kai whakakapi hei Riwhi hoki mo te ra me hanga kia rite ki to tatou, hiahia ki to te kuini hoki pena. Ka ai a te Kuini hei kai tnava mo 'tatou. s.—Na veira, hoki i tika ai, te knpu ko tenei mo mua. Ko te whakawhiti, mo muvi. Kua hau koha, hoki e tenei te kupu whakawhiti, i vunga i taua tono Kahni. 1 penei hoki ta te Kotahitanga tikauga, taihoa ta te kotahitanga tauira mo te tuie. E hanga kia vivo mai rano. Te maua motuhuke. No reiva, i tika ai te whakahau penei atu. " Ko te Five tono maua a te kotahitanga." Ko te Tire Kiiuniheva a, Henave Kiiihau." " Ko te whakatikatika a te Tai liawlriti." " Ko te kupu milii kia te Kuini.'' " Mete whakautu a te Kuini." " Ko te Five Poavi a te Pivimia, me nga Tauira, o mua, Pinepine te knva." Apiti kinga tuve kua paahi tia mo te hvi maovi. Me whakatoku i te hui, kite Tiriti. " Ka lianga ai i voto ia ratou he Tauira tutuvu hui whakaae tanga ma nga iwi o te motti pera kua kua i lunga nei. Na e nga iwi. Na te mea i runga i tookn tuava, ta koutou pikaunga. Taimaha e whakawaha ana. Ahuu i wlnii knpu tohntohu atu ai. Na te mea hoki, i ki ton e an i vunga i takn whakahaevenga i te Pa-

kanga, i mohio ai toku whakaaro kuare kite ti'Avo i aku tohu toha kua mea tia nei. Ko te tikanga tika a niaaku, he haere atu, ki o koufcou marae e aku rangatira, ata whakaatu ai inga mea i mea tia, rae nga mea hei mea tanga. A, na te mea, he tangata hoki au e kore e kore te whiwhingla, e etehi ra ruraru nunui, te taea ai ean te pera. Tuarua, kua whaka kotingotingo tia, a mua i taku aroaro. Ete huhua, o nga, panui Tiupiri hei whaka pohehe atn ia koutou. Kaore hoki ite tika te panui, Tiupiri No. 40. A Niniwa kite Rangi, i pohehe nei, a erueti arani, o Moawhaugo e man nei. Taua Panui Tiupiri No. 42, i mea ahau. I.—He maha aku whakanmrama haere tanga i vunga i taku hua rahi korero. Katahi au ka whakaatu i nsja iwi i tuku mai, i nga rarangi ingoa kia au. Ko aku korero he mea paahi i raro ite mana o takn komiti ko ratou nei nga mema. A heoi taku he whakapuaki kite anaro ote komiti mo nga mea maori. Tuarua he m?a patai ahau e kapene rahera. Etu ana koe hei mangai, mo e whea anake o nga iwi o te motu nei, i te aroaro, o teuei komiti. Na ka utua o au koia tera taku whakautu, ara mo ngati Raukawa Whanganui, Te Arawa, Tuwharetoa, Maniapoto. Ka pataia ano he maha, pea nga whenua o koutou, ko o iwi e toe nei. Ka ufcuu eau ae, ko te nuinga o te rim a miriona e ka e toe nei, kinga maori kei a mafcou. 2. Ka eke te patai, ate tahi o nga mema kite Pire, kaunihera a kaihau. Ko Wipere iana taua mema na. Ko te patai tenei kite paahi tia ete whare te Pire a kaihau ka pewhea koekautua a au. Ka ki au kua paahi. Ko te tikanga hoki kia pe nei, tia a niuri o te patai ka whakahe ranei koe kaore rauei. Kia pai ai taku whakautu ae ranei kaore ranei. Ko te ahua ote patai, he patai Tarewa na reira ka utua Tarewa tia, e au, ko te mea tena i kata ai te komiti, a nomuri kaata, whakatutuki tia te patai, kautua e au kaore au e whakaae. Engari kia patai rano i raro i te whakaae. Onga iwi katoa ote motu. Ka tahi au ka whakaae. 3. Ko te tuturutaoga o taku whakaaro ake me hinga tonu te Pire Poari i naia nei. Me waiho ko te Pire a Henare Kaihau he pire mo te iwi maori ko te tekau mano Tangata, i tukua mai nei o ratou rarangi ingoa me tuku katoa, ki raro i te Pire a Henare Kaihau. Na kihai a Niniwa i ata titiro, kia kite ia, i te tutura taaga o aku whakaaro me lie mea koia te ra. Aka ata panui atu ai. Ko tenei hoki ra _ i tuhituhia kaika. tia pea e ia i pohehe ai. Taua panui atu i ana kupu. No te mea e kore rawa. E kitea ana kupu, i roto, i aku, korero, kore rawa nei. A kei te mohio tonu a Niniwa kite He o taua whakaatu ana. No te mea ite putanga o taua panui ana. Ka hui, hira eau taku, komiti. He whakaatu naku, ite pohehe mete pokanoa, o taua whaka kino ana i taku ingoa, rae taku tono kia, panui tuarua ano ia, ata whakamarama, kihai i ata tika, taua panui ana. Ki ana a Niniwa, ki taua whakarongo, i pera tonu au a ko te

mea tika me tiki me titiro ana korero, i roto i nga pukapuka, o te komiti kei nga, kai whakaraaovi o te whare, ara kei a pakere raua ko rare, haere ana maua, ko te karaka, a Niniwa, ko te Koroneho, tirohia ana o mafcou tahi ko Pakere, kaore i kitea, heoi. Te kupu, i kitea, ko te Patai ate Tiamana. Tena, ko te whea te mea pai, aki ki a koe, o te Piro Poari, mete Pire wlmka tu Kaunihera. Kautua, e an, ko te Pire Kaunihera engari me hari, kite Hui kite Tiriti, kia wlmka tika tikaina enga iwi. Heoi kihai a Niniwa i pai kia pera ia. Na enga iwi e kore au e toa kite whakaatu penei mei kore taku moliio tera ano koutou. E kite tata i ana korero, ko tenei hoki ra, ka pera. E kore pea e pan te rna niarama. E whakamaori ana a te Harawira, te kai whakamaori o te whare o runga. Ka oti lea talii ka pere hi tia kia kite nga maori o te motn, a koreira ano hoki koutou, kite ai i pan katoa, ia au nga paina mo te main turaki heoi he whakatnarua kan ta aku kai tautoko, a ko aua whakautu patai kua whakatauki tia nei i roto i nga Tiupiri, ka kitea ano hoki i reira, meliemea na wai hoki nga whakautu. tika, i ata pern tia ai. Na hei kupu wliakanmtunga n\o tenei panui roa whakaharahara. E moliio ana an, ko nga tangata i pa kia ratou te mamae, o te whakanu'uihanga, o tenei Pire. I.—Ko nga tangata whai ki nga turanga, whakawhiwhi kite moni ete kawanatanga. 2.—Ko nga tangata, kua pangia e nga mate peeke rapu. mea ake nei ranei pangia ai. 3.—Ko nga tangata. K hiahia ana kite mokete moni. 4.—Ko n«a tangata kore whenua. Na he whakaatu penei naku meliemea tena e puta to ratou kalia kite Kauhau mo te Pire Poari kia tau tokonaa teia tau, kaua e whakarongo atu ko tana tikanga lie tikanga tuku tangata tuku whenua kite poo. Ka whakamihi atu au kia koe e te Etita, o te Tiupiri kia ora ma te kalia o te Atua tana tahi e tiaki, kia takoto tika ai nga whakaatu ranga i nga huarahi hei oranga mo to taua iwi maori. E whakaniarama tonn nei koe i voto i o panui. A kua tantokona atu nei hokie tenei, aha koa te riteritehe tohu nui tena e tau toko ana, te tahi i ta to tehi. Panui tia atu, ki roto ite Tiupiri kotahi kaua e wehe wehea. Te Panuitanga o enei korero. Na to koutou hoa. Te Heuhiu Tukixo' o Tokaanu Taupo.