HE RETA.

Jubilee : Te Tiupiri, Volume 1, Issue 24, 14 June 1898, Page 6

HE RETA.

NA TE PIRIMIA MAORI.

(He mea tango mai no te Pukekihikurangi.)

Klte Kotahitanga ote Iwi Maori, te lwi nga Rangatiratanga, töu nui, tôu roa, tòu hohonu, tõu tiketike, t6u mana, tõu Rangatiratanga, ' kua whakatokia nei e koe kia tupu hei ca<au nui, hei rakau kaha ki runga i nga motu e raa, tou pakiaka, kia kaha te hou ki.raro 6u kakano kia pakari, 6u peka nunui kia pingohe ite pehanga a 6u hua, kia rere nga manu ote rangi kite inu i nga Wai o nga puawai Whakamiharo. Te Iwi 37,451. Me nga Iwi e uru mai a muri ake nei, Taane, Wahine, Tamariki, tena ra koutou katoa< i runga ite manawanui, ite kaha mete mau tonu o te whakaaro pumau ki nga take timatanga ote mahi tae noa ki tenei ra, kauaka te whakaaro e ruarua, e hopu noa ki nga tikanga maha, e hau koti ana mai i mua i te aroaro o taua tikanga i mania ai e koe, i roto i nga tau ka 8, i huaina ai tou Ingoa, he mea kotahi koe i roto i nga mea katoa. Aku Rangatira, e Kui ma, e Koro ma te whanau, tena ta tatau Tamaiti, ta tatau mokopuna, to Utau nei Karangatanga te haere atu na kia kite ia koutou i runga i te ngakau ngawari, i runga hoki i te hiahia kia kite a tinana ia koutou, kia noho tahi, kia moe tahi kia kai tahi, kia inu tahi, kia korerorero tahi mo nga mea katoa e rite ana, mo te Iwi nui tonu, puta noa te Motu. E aku Rangatiratanga, nga Powhiwhi-ta-nga o nga ra kua mahue ake nei, e kore e a hei kia whakamahara haratai ano i tenei ra, he ra enei no te tangi, no te aroha, no te hari mete koa, kite Huihuinga o nga Morehu, i ora mai i roto i nga Aitua maha, kua kiia tana kupu e o tatau Tipuna. kuvngaro atu kite Poo, ite Tau 1858. Ko tau-te-nga nui. te mate e pa ki tenei Motu, koi ara tenei e te Iwi, e taute nei ia tau. ia tau, kia whiwhi nga Iwi katoa i te hari nui whakaharahara whakamiharo i tenei huihuinga o tatau, ate so o

Mei, ki Wairarapa. He kupu ano hoki i waiho-tia e 0 tatau Tipuna i ienei ao, mq runga i ta koutou e mahi nei i te Tau, 1863. 4- S. » taua kupu, ko taku kai tena, ko motumotu nunui ko taku kai tena ko motumotu roroa, Taria e Hohou te rongo kia Tupu, i te mihi kia Kauna, kia Hawaiki, kei tua te rongo taketake, he mea Whakarere iho nga whakatauki, me nga kupu Whakarite, me nga kupu Poropiti, na 0 tatau Tipuna, hei Tohutohu ia tatau i nga Tamariki, ko tetikanga o nga kupu Tawhito nei, kei te marama tonu. No te Tau 1860, ka timata te Whawhai ki Waitara, i nga Tau i muri 0 tena, ka Whawhai ki nga waahi katua 0 te Motu nei, i mutu te Whawhai i te Tau 1873. Timata mai i tena Tau, tae noa k< tenei 1898, ka 25 Tau e taute ana tatau te Iwi Maori ki to tatau mate, kua tutaki tena kupu a 0 tatou Tipuna i na ra tatau e tangi nei e aue nei, e mahi nei i te Ao i te Po, no te Tau 1.858 i Poropititia ai i Panuitia ai. hoki kingi Iwi. No te Tau 1863, 4, 5, ka Poropititia tetahi o aua kupu, kua tinana haere te ahua onga mahi a te Iwi Maori, i roto i enei Tau mo te Tiriti 0 Waitangi, mete Whakawhiti ki Ingarangi, i ki hoki te kupu o muri Taria e hohou te rongo, kia tupu i te Miha kia Kauna kia Hawaiki, kei tua te Rongo-taketake. Ko enei kupu e rua na Toiroa, he Kaumatua tenei no Ngati Kahungunu ki Nukutaurua, i mate ia i te Tau 1867, ko au te tangata i korerotia e ia enei kupu, ko au te kai whak-ihaere i ana tikanga, \ timata taku whakahaere i ana tikanga i te 16 0 nga ra 0 Hurae, 1867 ka mate. E mohio ana ahau he nui nga Kaumatua, e rongo ana hoki ki ana Poropititanga 0 mua kuariie katoa kua rite i tenei wa, ten 0 ana kupu a Tautenganui i te wa ia tatau' riei, ko tana kupu whakamutunga tenei, kaore ano i tutuki, ko tenei e ki nei, taria e hohou te Rongo kia tupu i te Miha kia Kauna kia Hawaiki kei tua te Rongo Taketake. Ko te mea tenei kei mua io tatau aroaro, meheroea kite kaha tatau, ka tutuki tenei kupu i 0 tatau n « ra,ki te kpre, ma te whakatupuranga i muri i a tatau, e kore ekore te tutuki o tenei kupu ana. Kia W. W. Hipango. Ehoa tena koe kua kite ahau i to panui, i to whakaatu tanga i ou mahara katoa, kei te tino w "akaae ahau ki to korero katoa, timata i te timatanga, tae noa kite mutunga, i penei tonu nga Manga, i timatatia ai te mahinga 0 te WhakaKotahitanga, tenei ano kei au nga Puliapuka katoa °tetino tipatanga 0 tenei mahi, no te 13 0 Maehe 'BB9, i tu ; . ai au i.te aroaro o- nga Rangatira-tanga katoa, o.Ngapuhio te Rawwao Ngaati-whatua 0 te Aupouri )( whakaae; ana auajj.lwi,. i junga i te ata: •marama o ta ratau whakarongo mai kia take kia ta ke, i tika ai ki a Whabikotahitia te Iwi Maori, '"e taku whakaatu ki a ua Iwi, ahakoa tohe tatau ki a puta mai he tika mo tatau i nga Ture e mahia e

te Kawanatanga o tenei Koroni, e kore rawa tatau e whiwhi, e kore hoki e honui, ko te take kua Moketetia tenei Motu katoae tenei Kawanatanga ki Inga. rangi, ko nga Whenua Maori kei te nui rawa nga moni Take e utaina ana ki runga, hei whakautu i te Itarete o aua moni i nama ra ki Ingarangi, ko te moni e tangohia i runga i te Iwi Maori, Tekau Pauna, £lO. I roto ite rau pauna kotahi, kote moni e tangohia ana i runga ite Iwi Pakeha, i 5/. herengi, i roto ite rau pauna kotahi. Titiro mai ra ete Iwi, kite ahua 0 enei tikanga, ko enei nga tino take i kore ai e kaha tenei Kawanatanga kite whakaae kia wehe te Iwi Maori ia ratau, kia homai ranei he Ture penei me a nga Iwi Maori e tono nei kia whakamana mai, e kite ana ano ratau i nga tikanga 0 te " Tiriti 0 Waitan«i " e 1 nei. He Mana Motuhake to te Iwi Maori, kua mea ratau, hei aha ma matau kia titiro ki tena Tiriti, e kore te Iwi Maori e kaha kite mahi i nga he e mahia nei e tatau i runga i te "Tiriti 0 Waitangi," kaore ratau e mohio, ki te whakataki i aua he, tetahi, kaore a ratau Moni hei mahi i end mate o ratau. Kai mahara koutou e te Iwi, he korero noaiho enei korero naku, kaore, he korero tuturu enei, no te Tau 1847, ka timata te Whawhai a nga Pakelv. o Nui Tireni, kia kore he Mana o te " Tiriti 0 Waitanga," ae nui nga Rangatin i Awhina i te taha ki te Iwi Maori 0 te " Tiriti u Waitangi," o Nui Tireni nei, ko Pihopa Herewini, Tiati Matenpa, Terata Porena, Huanihana, ko te Tiuku 0 Niukahera, Roore Tanare, Kararetoone. He nui atu nga Pakeha kaore au e mamma kite tuhi i nga reta Mauri o ratau Ingoa, na rotu i nga korero a enei Pakeha i whakaatu ki au n»a mea katoa, e tino rite ana ki runga i nga tikanga e whakahaerea nei e te Kutahitanga, i ki a Kararetoone i roto i te Paremata o Ingarangi, ko tetahi tenei 0 nga mea nui i roto i te ao, ko te " Tiriti o Waitangi," he mea tika kia whakaritea katoatia nga mea katoa 0 te "Tiriti 0 Waitangi," no te mea, he mea nui, he mea mana, he mea kaha, he mea Tapu. Nga kupu a Pihopa Herewini i tuhi ai i rpt'o i tana reta, he pai rawa ki au, kia tapatapahia au kia mate e Kawana Kerei, i taku whakaae atu kia Awhina au i a ia mv. Ann tikanga, e kite atu nei au e he ana, kaore rawa hoki au e unu mai i taku whakahoatanga kite Iwi Maori, kua riro nti 0 ratau Whenua te tango he. A kua tino takahia te " Tiri'i 0 Waitangi " te mea mana nui i tuku nei i nga mana katoa kit« Iwi Maori 0 ratau Whenua me era atu mea 0 ratau. He nui nga korero e kore e taea te tuhi ki tenei, Na e nga Iwi e nga Rangatiratanga, kua tuturu tonu toku ngakau katoa, me taku kupu, oti rawa mai ano 0 te mahinga i ki atu he whakaliotahitanga

mo te Iwi Maori, koia i huaina ai te Ingoa 0 tenei whakakotahitanga 0 te Iwi Maori, 0 Aotearoa mete Waipounamu, nga motu kua kiia nei ko Niu Tireni, ki raro i te mana 0 te " Te Tiriti 0 Waitangi " 0 te 6 onga ra 0 Pepuere 1840 mete mana 0 te rarangi '7l 0 te Ture nui 0 Niu Tireni 0 te 30 onga ra 0 Hune 1852. Ko enei Ture kua paahitia ete Kuini, kua oti rawa hei pupuri i te Mana, i te Rangatiratanga, mete paanga 0 te Iwi Maori ki 0 ratau Whenua, me 0 ratau taonga, hei tiaki i te Iwi Maori kei patua Ture koretia kei tangohia Ture koretia 0 ratau whenua. Enei mate katoa 0 tatau e kite nei tatau kua mahia ete Kawanatanga 0 Niu Tireni, kite patu ia tatau kite tango i 0 tatau Whenua, he hara katoa enei, ma te hunga i mate i aua hara e hari kia whakawa kia ara ma tatau kite kore tatau e hari i enei hara kia whakawakia, heoi ano he wini tena note hunga i mahi i te hara, e hara i te niea ko nga Ture nei kua kore, kua mana kore ranei, kua tawhito ranei, kua patua ranei e tetahi atu mea kahore kore rawa. Kote kaha, kote mana, kote ora kote nui kote tapu, kote wehi 0 enei Ture, kei te ora katoa mete mea nei ano no te 10 onga haora ote ata nei i paahitia ai ete Kuini enei Ture, mo te Iwi Maori me 0 ratau Whenua. E te Iwi kaore aku kupu ke kia koutou, ko tenei kia mau kite " Tiriti 0 Waitangi" hei matua tiaki ia koutou, mo ake tonu atu, ahakoa pewhea nga kupu, nga tikanga, nga mate kia mau, kia mau, Kia noho enei kupu hei kohatu whakamutunga, i 0 koutou manawa kia ora, kia ora, kia ora koutou katoa, te iti te rahi 0 koutou, ma te Atua tatau e awhina e tiaki ite ora. Amine. Hamiora Piripi Mangakahia. Kei Whangapoua. Toku hiahia kia kotahi te putunga 0 tenei korero katoa.