NGA HUA O TE MOHIOTANGA Ma nga Tangata Maori. PARAIREI, 5 JUNE, 1874. “Ki a koe tenei E Kara.”

Hawke's Bay Times, Issue 1582, 5 June 1874, Page 243

NGA HUA O TE MOHIOTANGA Ma nga Tangata Maori. PARAIREI, 5 JUNE, 1874. “Ki a koe tenei E Kara.”

He tungfita me tana whakaaro, lie tangata ano me tana wliakaaro,.Otira ko etahi malii me etahi mea, i rite tonu ana iewhakaaro p nga. tangjita- katoa.' E liara te kupun.ej i.temea. e rite ana te w.bakaaro a ngaiaiigatft ahua oiohio iti, ki nga whakaaro'o te hunga mihio. Ko nga tangata tino mohio o te iwi e rite talii ana a ratou whakaaro ki nga mea e nui ai te iwi. E rile tain ana a ratou whakaaro ki ng* malii,;" e mafrpai te'iVi kirputa ai te- mti o te-iwirkia whiwhi ai'nga tangata katoa o te iwi, i te taotigij, kia kai ai te .i iti. ,; te rihi; te rarigatira me to tutuaj nga,mau o;te .whenuit. )Eo taua whakaaro e whakaaetia ana e n/a mohio o te iwi te mea hei korero ma tatou i rotb i tenet pepa._ Kahore lie whenua i kore ona awa, hei rerenga mo te wai o te tuawlienua* e puta ai ki .te moaua nui'. Kahore he rakau i kore ana manga h.ei kai i te mom<mata«ga o te putake i.tupu no ai aua pi-ka. E kore e tupu noa te rau o te rakau, ko te rau,,,ko te pua ; ma • nga rau o te rakau; kia;' fewhai te tupu, ■ ka kaha ai ano te/tiipuo te puawai; uiu te puawai kia kaha te tupu, kanui ai ano hoki nga hua o te rakau, ma ngii hua o te rakair ki ai te whata roa a Man.aia; e .. n'gata ai ano te mate, kai, o tama roto. Ko nga awa wai nga ara, nga huuraiii e puta mai ai nga mau'o uta, kia kai ai nga uri o Tangaroa,! nga kai o.te luawhenu.-i. Na Rangi nga ua i tuku iho, hei wbakamakuku i te wlienua .kia hua ai te kai ma nga tama a Tane. 'A na Tangaroa nga wai o te ua i wha kaha i waipuke ai, i keii ai aua waipuke i te awa hei ara iho e puta ai he kai ma aria uri. No Tane Maliuta te rakau i tupu ai, a tia Papa i whingai te rakau ki te u o tana tinana, i tupu tupu ai nga manga, i tupu ai nga rau.i tupu ai nga -pua, a i tupu ai ano nga hua, ara nga kakano hei kai ma ngajjuri rere rangi a Tane, raua ko Tawliiiiraatea. He tini enei'atua, he tini a ratoit uri, engakiana .tera i nga kai ma ana uri, otira e ngaki taiii ana ratou. Na Kangi te ua. I mahia ai eia te ua, hei patu i nga uri a Tumatatienga. Oiira hopukia ake e Papa mahia ana hei whakanui kai mo aua uri, i homni e Rangi hei whakamate, mahia ana e Papa hei ora. Na- enei atua i mahi mai he tauira, e puta ai ano i te tangata, nga nui inoha mo te tangata. I na hoki, he ara kawe kai ma nga ika nga awa e toro haere nei i roto i nga maunga o te tuawhenua, he. ara wlmkatupu ano hoki to nga rakau, i puta ai lie kai ma nga manu. Kahore he mea o te ao nei i kore he ara, mo ana mau, mo ana kai e tae atu ai ki aia. He iwi mohio.kore uga uri o Tangaroa, o Tane kite ngaki kai maua, a na oratou maatua i mahi nga ara mo ratou e puta ai he inau kia ratou. Ko nga uriauak« o Tum.atauenga nga uri kiliai i mahia e Tu he ara nui hei kawe kai mai ma ana uri. Te t;ike i kore ai e mahia e Tute ara kai ma ana uri, i titiro aia, ki'uga uri o Tane raua ko Tangaroa, he inea mahi e raua nga wliakaaro o a raua uri kia noho i to kore rawa ; na reira ' i kii ai a Tu me mahi e au aku uri hei tino tangata hei uri mahi mahara ; hei aiiki mo nga ahuan'ka katoa o te ao. I tupu mai i konei to te tangata tino mohiotanga. He mea.huko, koia ko te tangata i noho te mauri o.tana matuai roto i ana wliakaaro. A m-iana ano ma te tangata e titiroi e rapu lie ara e tea mai ai he kai, he mau, e kii ai aia, e noho ora ai i te ao nei. Ko Papa kei te mahi tonu i nga kai mo ana uri, koia ni j i nga ngahere e tupu nei, koia nei uga uiurua e tu nei i nga maania o te tua wlienua A kei te mahi ano hoki a Tangaroa i nga mau i nga kai mo ana uri ; koia nga repo, nga maataa,nga wai rere, e raru nei uga tangata ana liaei'e i nga huanui o te tuawhenua. He iwi noho repo nga uri o Tangaroa, he repo to te tuna .kainga, he moana to te ika. He iwi kaewa noa atu nga uri o Tane ; lie aia anake te hktt; e pupuhi nei no ratou. Tena ko nga uri o Tu he iwi noho marara noa atu, a e raru aua te tangata i nga kainga nohoanga o nga uri o 'lane o Tanzania. E rapu ana tenei'kia kitea te wliakaaro manna e hono bono tonu ai te tae alu, te tae mai ngii o, nga mau, otera puni tangata ki tenei puni.iangkta. He panraii to te manu, hetira to te ika, he riiiga ringa to te tangata. Otira, ki ano te j.arirau manu i malii noa i te ara mona e haere ai aia i te kopu o Papa. Ki ano te tira ika i mahi noa i ngaururua o nga parae hei ara mona kite tuawhenua. Te take i kore ai; he mea kiliai te wliakaaro o te manu. mete ika i mahia e o ratou maatua, hei mahi i aua tu mahi. Na reira ano hoki i kahore ai'e pai nga parirau me nga tira hei mahi i aua tu mahi. Tena ko te tangata, he uri aia no te atua wliakaaro nui, nakonei ano hoki aia i nui ai ana wliakaaro, kite rapu mohiotaDga; me ana ringa ringa kite malii i nga mahi nui e kitea ana e tana matauranga. Ko te me t e timata ai te nui kite, iwi, he rori ki uga kainga katoa, kanaka' i te aia Maori, huaralii penei me amua ara, he whati whati reureu kau. Ko te huaralii kia haerea e te kaatakote aia mo te waea kia puta ai, nga o nga mau, nga kai o uta kite takutai o te moano, kia kai ai nga tangata o te maona i nga mau b uta, a kia kai ai ano hoki nga moke o te waouui o Tane i nga mataitai o te maona. Kanaka e purua nga rori, kauaka e riria uga kai mahi o era tu mea. Engari whakaaetia nga rori kiapttta, ki hea ki hea, o nga mauo manp wahj o' te motu'katoahei. Oti e te iwi, ko nga manu, ko'nga ika, ko ratou, ko nga mea i kuare, a ko tatou ko te iwi i kiia he atua, ko tatou kia noho kuare, noho. rori. kore, a; ko nga ko. nga mauo tini o nga kai pai o uta, o te manor whenua; kia matt muuu kautia, ki reira takoto pirau' mai ai. He rori te mea tuatalii, e timaia ai te nui mate iwi. lie ron te "me i rite ki. te wairua o te tangata. ■; Na te wairua o roto i te tangata i -noho ora ai, i wliakaaro ai, i kiia ai ano hoki koia te atua o nga uiea< e noho ora nei i to ao. Wli,ai'htiki il k'6 :t Ma l rori, ; niano mano B ftlg ko htwh^^^i^^M

ora c ai, te hvLo te whenua nei. ; A ko, nga iwi Maori'e puru heiVnga rori kid kaua' e puta i o ratou" wueTiua'. E rite ana ratou ki .tei'tangata turoroi- a'o lioutu aua. eana., lioa -.nga : .kai . iuaana % e'cifn ai, e hoki aia ano ai kite n|t inoqna. : ,A\ ekore aia ' e, kai • i-. aua»kai. He p r :i kia ia tana noho wlu.kuuka tonu i aia, ma tana hia kai »ia& mate.ai. Whai hoki, ma te rori kore'ki nga kainga Maori a kore, ai e puta he hui', he tabnga kia tatou kite Maori. Ete iwi whakaaetia iif»a rori kia haere i'nga-wa katoa, kei hoake rawa te raaheraiko nga Pakeha e whai rori ana ki: o ratou kainga, ko rataou te hunga e wbiwhi i-te taonga, a ko, tatOu ,ko. te-hupp ~rori;koro, j e. nohdi parakore'noa iho. ...

Kua tae mai te reta a te Kati o .Ohine-, mutu, koia nei ana kupu :" Ohihemutu, 29 Mei, 1874, Kia Te Hiring* te Kai Ta o te Haku Pei Taima. E Hoa, tukumai e koe telahi o tan ritrpepa'. kia Pimara Whakahua o Ohinemutu i Ro'torua, hoiano naku na, Ropata A. Kati (Robert. A. ScOtt.), .■■■'"':;; ~.., !•; .;';- \ d'A

Kua'tae; mai. te reta a Tianengana Wekipira o Poneke, a e mea mai ana ail kia taia kite taha Maori ote nupepa nei nga,.kore.ro o tana,reta ana e tau.aua ki te taha Pakeha anako, a e kore e manaakitia e uga'Maori. Otira ka taia ki tenei nga kupu e tau ana ki nga Maori kia kitia ai e ngakai korero o te nupepa nei. E mea ana aia 1 a Te Wekipira, & mea ana etahi tangata e-tite ana te mahia Henare Matua kite mahi he a Te Kooti raua.ko Purukutu, a he kino kite Pakeha itu ai auo te . auk iti Otira ko ana wliakaaroso aTe Wekipira, e mea ana aia e rere ke ana. . Ki tana titiro he nui noa atu nga hua o roto i te hui, i huihui ai nga Maori i Kaiwhaiki, i tahuri mai ai nga Maori o Whaugauui kia Heuare. E hara te kupu a Henare Matua i te mea ma hga" Maori auo ratou e whakahaere o ratou tikanga. E hara tana i.tekiikiatU tetahi kawauatanga Maori; otira koia, e mea ana, kia mahia' te mahi kite ritenga' ota te Pakeha mahi kia puta ai te lika mete pai kite iwi. Ina hoki koto mahia te Pakeha tnona, kia t-aea ai tana pai e rapu ai, he mea mahi e ratou ki a ratou Mema o te Paremata ;a he mea mahi auo hoki kite iwi, he mea ta nga kupti to tika anake ki na nupepa. E tohe ana a Henare Matua kia penei ano hoki nga Maori. E mea ana a Te Wekipira kahore i tau tana, wliakaaro, ki tera-nupepa kite," Waka Maori" hei whaaki i nga kupu, me nga mate e ngau nei i te Maori, no te mea, ko laua nupepa, f e kore e kii nui mai i te korero ki nga Maori. ':A ko nga korerp e korero ai taua nupepa,.kore rawa nei he tau kite taringa ote iwi. E rangona a hirea ana, te whakaaro me te mana ate kii o taua nupepa. A e mea ana auo aia ki tana hiahia, engari ano tetahi nupepa, hei korero ma nga taha e rua o te iwi, he iwi kotahi ano to Niu Tir< j ni, aha-koa he Maori tetahi taha, he Nui Tireni anake te tangata"; he iwi k itahi, he Ture kotahi, ki lana wliakaaro e mea ana ano a Henare Matua. Ko nga Maori katoa o te motu nei, kua aro nui mai ki nga tureo Kuiui, kia puta ano o ratou whakaaro i roto i te Paremata. E mea ana ano aia, ko etahi o nga Pakeha e ki ana kahore kau he tikanga o. nga hui Maori, kati nei uga nui o tera mea o te hiu Maori, he kai kia kainga, he waipiro kia iuumia, he kotete, he hamerne ma te ngutu o te hunga mohio kite rupahu kite korero purakau. Kati uei ano putanga o te hui korero Maori. E pai ana pea etahi o enei whakaaro a Te Wekipera koia i taia ai, kia kite nga Maori i nga korero mo ratou e mahia ana e te taha Pakeha i roto i nga nupepa.

Kua tu ano nga ra e korero ai ano te runanga ote Porowini o Haku Pei. Na te Omana na te Hupiritene. nga korero timatanga itu ai taua runauga. He roa noa atu auo korero, a i mea aia e kako haere ana nga pai mo taua Porowini nei. Ko nga tangata u hou mai ki tasfa Porowini, e maha ke ake ana i nga tangata e tae mai aua ki era Porowini o te wlienua nei. A he nui nga mahle kore ai e noho mangere te tangata kotahi. E kiia ana e rua niano tangata hou e u mai ki taua Porowini a tena tau e haere ake nei. Ka mea te tahi b ana kupu, e mea aua te Kawanatanga o Te Porowini kia mahia houtia nga Tare mo nga taepa, e taepatia ai nga whenua, me nga Ture ano hoki i whakitakotoria mo nga hi pi..

Kua tukua mai tenei reta kia taia ki Wmei nupepa ki to reo Maori kite reo P«keha: " Pakowbai, 3 liuoe. 1874, Ki teKai Tuhio teHaku Pei TaicnaV Takua atu teuei reta kite nupepa kia kite nga ■ hoa Pakeha, kua kite matou Ite panui a Tatana mo te pakarutanga a tana whare, rao tetahi wabi o ana kupu, i uiea taua knpu o to nupepa, meaka haere matou ki- ; - te wabi i nga whare, e tu ana i rnhga i Heretaunga, ko wai e mobio ana ki tena kupu, i kiia na e Tatana ; kahore niatcu e mobio ana ki tena kupu. Na Tatana ano tana kupu. E mea ana kia whai boa moona kia kalia ai te wbakahe mo matou. E mea ana kia nui be hoa. moona. Ka wbakaatu matou kia rongo koutou. E. loire matou e baere ke, ite Ture, na te Ture boki i mea kia wabia tana whare koia i hinga ai. No to mea e kimi tonu ana matou i te tika i' te be. He tangata moliio nei bcki taua Pakeba, be aba aia i whakerere ai te Ture i tujuke mai ai, kite inula i te mabi pokauoa. kia riro te wabi, i waiho mo nga*tangata Maori. Hua atu ma te Turo o• ■ boa e wbakamate. Na matou kitfoa' ha Na Ngaitukua te Rangi.—Na Kabaitiana Takamoana. Na Henare Tomoana." E he ana te whakaaro o nga kai tuku mai o te reta nei, ko nga kupu i mea, ko te wawahia nga whare i Heretauriga e nga Maori,' ebara aua kupu ia Tatana, engari na tetahi o nga nupepa Pakebao Nepia nei aua kupu. , ■ - ;■; <■*