AOTEA

Hawera Star, Volume XLVIII, 22 December 1928, Page 6

AOTEA

HE KUPU WHAKA=MARAMA MO=AOTEA. NA-ORIWA-TAHUPOTIKI-HADDON-ETITA-MAORI. Kanohi titiro, taringa whaka rongo. Kim-Kuii-wMti-whiti o-ra. Ki nga Iwi, Ki nga reo, Ki nga mana, Ki nga hui-huinga tangata. Tena Koutou; Tena Koutou; tenar Koutou. He whakaatu tenei .Kia mahi© mai Koutou, e noho mai, nal o koutou Kaianga i nga topito e wha. o Aatea-Roa mete Waipounamu'. Tenei Kua timata tia a ahau tetehi Hu Pepa reo Maori ma tatou, Ki te Hawera takiwa o Taranaki. Hei whakatata i a tatou me o tatou iwi e huaina nei ke Iwi Maori. Hei here mai koki i o tatou whakaaro, kia mahara ’ki nga oha-aki a o tatou Tipuna, me o tatou matua, kua huri atu ra, Ki tua o-te arai. Ite mea kua nuumi Ki to iti te ahua-tanga maori, i runga i o tatou uri whakatupu. Kua uru tomolcia e te reo pakeha, me nga ritenga Pakeka, te ngakau maori. No

Konei. ka mihi, ka tangi, te Wkakaaro, a-u-e taukiri raia, te Mana, te Ta- . pu, te Ilii, te Mouri, onga wkakaaro ranga tira i waihotia ake nei e nga Matua. Hei Taonga, mo o ratou uri i muri i a ratou. Koia nei te wkakaaro Kia taaia reo maori tia enei wharangi, Ki roto Ki tenei Nupepa a tatou. Hei whitiki mai i to tatou reo Maori, me a tatou ritenga papai, kei ngaro. A kei whakaatu i nga Korero hukua o te Ao, me nga mahi o te Matauranga Ara aku whenua, me e ra atu mea koki, e kitea nei e tatou kua mahia e te Iwi Pakeka. Tae atu koki Ki te whakatupu i te Eongo-pai, o te aroha noa o te Eungarawa Kia tatou. 'Koia Ka tukuna atu - tenei Pepa, hei haruahi Korero atu, Korero mai koki, mo nga Iwi, I o ratou wkakaaro e kia kia tia ana, Kia tnkuna mai kia pannitia, Kia rangona ai, e te Katoa, irunga i te reo mahaki, mete rangi-marire. Kn a tae mai tatou Ki te Aroaro mahana o te Eaumati. Kua Kori te taha o te Tangata, Kua takatu ki nga mahi oia ahua oia ahna. Ite mea, Kua wkakaaturia e te Karaiputure, ma te wera-wera e Kai ai Koe i nga kua o au mahi. Ite mea Kua whaka kaua te tangata kei ngaki i te maata o Ereni. • Ho reira, Kua wkata te koe, Kua amo te alcauroa ki Nuku-ma-rakaraka. Kua hawe te maui, Kua kawe te matau, Id te karawkiu i-a Tama-te-uaua ki nga tu. E tumanako ana a Aotea, ara te ingoa Maori o enei wharangi, me ma roto i aia, he Ahei tanga Ki te wkakatutuki i nga tini’makara o te tangata, kei painga mon a, mo tona takiwa, ara mo. te motu Katoa. Ho Konei, Kua Taraia te Waka, Kua oti te Eauawa-aukakarawa, Kua tu te Tauihu, mo te Taurapa-Kaiwaerawa e tau nei. Hei utanga mo nga Putelrei, a nga Pouteuea, o nga Wkare-runanga, whare-wananga, Whare-tapere, me nga Whare-maira. Tukuna mai Ki runga Ki Aotea utanga nni, ara utanga tangata, utanga Kai, utanga Atua.

TE WHAIKORERO A TE PIRIMIA TAWHITO (HONORE J, G. TE KO.OTI) MO NGA WHENUA EAUPATU. No te po o te Mane, te 28 o nga ra o Heptema, 1925, i mua o te whakahaerenga o te Pire Whenua Maori ka whakaatu te Pirimia i te whakaaro a te Kawanatanga mo nga whenua raupatu, a ko tona whaikorero tenei. HONOEE J. G. COATES (Pirimia, Minita mo te Taha Maori):— “Kua maha nga tau i wkakaputa ai nga iwi Maori, e noho ana i Aotearoa, i o 'ratou mamae, i a ratou amuamu hold mo te murunga i etahi wahi nunui o o ratou whenua i muri iho i nga whawhai Maori o mua ra. Ko etahi whakaputanga mamae o ratou i tae kite Kawanatanga o te Kingi i Ingarangi ra ano; ko tc nuinga i na runga ite haurahi pitihana kite Paremata o Nui Tireni. Na, i te kawenga atu kite Kawanatanga i Ingarangi i rite tonu te kupu whakautu mai, ara, ko nga take i pitihanatia atu ra ki tawahi kei raro i te mana motuhake o te Kawanatanga, o te Paremata hold, o Niu Tireni.

“Na kona, na to kitenga mai a te Kawanatanga o Ingarangi i to tatou mana motuhake ki enei take, i whakaaro ai au i roto i enei tan, kaati kua tan ma tenei Kawanatanga e whakaoti he tikanga e ata whakarangona ai enei maxcae o te iwi Maori e tctahi jß'opu marama kite tohutohu mai kite Kawanatanga, kite Paremata hoki, e tohutohu ana nai i runga i te ngakau manaaki ki ngatake tika a o tatou hoa Maori. O te wa ano i tu ai au hei Minita Maori i muri iho i a Te Hereihi, ka pa mai ki a au te whakaa’ro nui mo teuei take. “Kei te kitea iho nga wahi pakeke o te take nei, te idmi tangata Tika mo te Eopu uiui, te ata whakatakoto i te Kaupapa mo ta ratou uiuinga; otira e kore rawa au o whakaa© kia whakaroina atu tenei take. Na reira au ka whakaatau te whakaaro kua oti i te Kawanatanga i te whakaaro kua oti i te Kawanatanga kia whakahau ki taua Komihana kia ata uiuia nga take o nga Maori, a kia homai a ratou kupu tohutohu kite Kawanatanga, kite Paremata hoki. "Ko tetahi take nui nana i kore ai e ata tirotirohia tenei kau papa i mua ra,_ na te pohelic o nga kai-"arahi o nga iwi Maori, i rere ke nei ki runga .kite Tiriti o Waitangi, hei jja-e. mo ta ratou take. Ko te whakautu hoki o tera, e kore e tika ma te hunga i takahi i nga tikanga o te Tiriti e hapai mai ano taua Tiriti hei whaka tika i a ratou, na taua Tiriti rahoki i tuku te mana'ki te Karauna, i pakangatia ra e ratou. Otira a kore e taea te Tiriti to tiki atu hei awhina i nga whiriwhiri mo te tino take e mamaetia nei, ara, ho tika ranoi kia pera rawa to nui o to kaupapa whenua e tangohia i raro i te raupatu, i 'runga i te ahua a nga mahi a nga- Maori, a nga pakeha ranei. Ka taea tena take te ata whiriwhiri i naianei, ka mataotaotia hoki i te maha o nga tau o te pahuretanga atu o nga raupatu. “Tera ano tetahi wahi o te take nei, he mamae kua whakaaetia tona tika, a kua whaia i roto i nga tau ka pahure ra kia rongoatia i raro i etahi tuxe. Ko taua wahi ko te urunga mai ki roto ki‘ nga whenua i raupatutia o nga paanga o nga tangata i piripono ki to ture. A, kaoro koki e kore te hanumi mai o era, i te ahua. tawhiwhi ano o nga paanga o nga tangata takitahi i roto i o te kapu, i raro i o ratou tikanga Maori.

Ha, he wahi tena kei wkakakaerenga ma te Komihana, ka whakamatau ai kia ata uiui, a kia whakaeangia paitia. “Ko te wkakaaro o te Kawanatanga kia ata uiuia nga, wahi katoa o tenei take, kia lcitea ai nga he, mehemea heke i mahia i mua ra, a Ida wkakaritea nga rongoa e tika ana, hj>i whakamakea i te ngarakau mamae o te iwi Maori.”

NGA-KORERO-MUTUNGA A-TE KOOTI-PIEIMIA MO TE IWI MAORI Horoto i te pepa-pakeka he mea-whaka-maori na te Etita o Aotea. Ko te wahi o te Whaikorero mutunga a te Kooti Pirinia i roto i te Paremata. “Kotahi takn Kupu kei Korero atu Ki te wkakaminenga. He maka a tatau take nunui Kei te takoto mai. Ko te teki-o-aua take e pa ana Ki te Iwi Maori. E kiakia ana ahau Ki te Korero atu Ki te Minita hou mo te taka Maori. Kore he mea a hari ai taku ngakau, i taku Kate i te whakatutuld tanga i nga ripoata a te Komihana. Ko eteki o nga whakataunga me whaka rereke, ara me wkakanuku ake te paingai era atu whakataunga Kua oti. Ka waiko e ahau i runga i nga Rtera nga wkakamaramatanga o aku wkakaaro ake. I runga i nga ritenga Katoa mo tenei take e tumanako ana ahau tera Ka ahei tatou Ki te wkakataka i o tatou wkakaaro ropu. E rangi ia te wkakaaro- wkakakotaki. Ko te Iwi Maori h e wahi no tatou i roto i to tatou akuatanga-ke tuakana he tuahine rato kia tatou. Kua huia ratou Ki nga wkakapapa wkaitikanga kei whaka nui i tenei motu. No neira e tika ai Kia awkina tatou i a raton. Te ra o atahaere te tupu-e rangi ia e Kore e Kahore te tutuki ko nga matauranga Kua wkiwhi nei ahau mo tenei Takeka koatu katoa e ahau Ki te Minita hou mo te Taka maori, Ki era atu Kawanatanga koki e kia kia ana Kia lioatu e ahau Kia ratou.”

HE MIHI NA TE ETITA MAORI —MO TE KOOTI—PIREMIA. Ite mea kua kura te Rangi he toku no te Marino. Kua koki te liakarauri tanga o Nuku te Apiapi kite Paatu o te iiangi, whanga ai i te ra, o Hokainuku q Hokairangi. E rangona ai te reo o nga Tutei, i runga Taumaihi e karanga ana He Taua-He-Taua, He Taonga liangatira te liinga i te •Pakanga. Epa e te Kooti, te na koe, tena koe, te kahurangi i whanau i whakatupuria ki runga ki to motu Maori. Epa k<j. koe auake, ko koe anake, te kai liautu tuatahi o to Waka o Aotea-roa. Etika ana kai karangatia koe te Pirimia- tuatahi o Hui-Tireni nana i wkakaputa tuatahi te koka aroha ki to Iwi. Maori i raro i te Patu kokamu a nga kawanatanga q nga ra o muri. Ina ra, ko nga whenua Rupatu o Taranaki-o-Waikato-kua Purewa ki Runga, nga takarenga mahara a nga matua, i roto i nga ra o te wkakamaemaetanga. Kua rupeke ratou kite Pouriuri kite Potangotango. Makue alte kite ao* koj a-ratou uri tiro-tiro kau ai ka ha kau ana, te Whenua, hei noho anga. Waiho ra me whakatupu e te Wkakaaro _ki runga ki o tokutoku kua oti nei i a koe ki to iwi Maori. He Rangi kei te tumai i mua i te aroaro e karanga ai koe i te reo- o Tu, Ivokiir-tia; kokiiritea,

PITO-PITO-KORERO. NA AOTEA. He mea whakamiharo rawa to Iwi nei te Pakeha, i na iioki na, kaoro ano kia, maianu te waka, o nga ui«na o te Paromatta. o te Kawanataga thou, kua korero rawa-mo o ratou utu kia whaka-neke-neke hia ake ki runga. Heaha koa te he, ua ratou, i te mea kei reka katoa nga WhakarO' o te tokomaha, Pakdhia atu, Maori atu, Apiiti atu fci te tini o para kiore. I na hoki ra i to wa Poo hi nei amui-mui ana te Matauranga kite whaka ete-ete i nga nolioanga o te hunga kau Hina ki roto i te Pare mata. E Rangi kite Whakarongo a Aotea., i wahangu nga mema Maori i roto i taua take. E rangi ko to te Maori ahua tonu. He tatari ma.riro kia k ara nga tin ra no> to w aha nga, o to hakari. No reira to whakatauld nei, “He kai ka mate, kei te hara a te Ivaki —Emani kai atu, E'maru kai mai, ka ngohenigohe. RAJIUI-MANU. Ikitea e Aotea, i roto i nga Pupa o te Tonga nei, nga lcorera a teitohi taita-mariki-rangutua whai whakaaro o to bakiwa o Mangamuka Hokianga. Ko Nopera Otene, tonia ingoa kua rohea eda he ra.hui hei tiakanga ia tatou manu Maori. Kauui te whakamihi, o nga pakeha whaiwakaaro, too- to nei bamaiti, nana nei i kit© tenei Ritenga nui. Ko, te tumianako 0.. to Iwi pakeha,, tera ka waiko tenei Ritenga, hei tauira ma te katoa o te Tangata. No konei kia ora ono a Nopera Otene. Aha koa ra, kua pau rte nuinga, o te Ngahere te hantopo e to Pakeha. Ma te take a Nopera Otene ka whad ngakau ctehi kite whakarito i to Ta.uira lcua oti i aia.

AOTEA-ROA ME-TE-WA-O-TE-KIEIHMETE. Ko te wliakaatu a te karaiputure, mo nga Maki o te Rawhiti. I aralima mai nei e te whetu, kite waalii i takato ai te Tamaiti wlianau hou. Ara., Te Karaiti, te timatanga mai o te nei whakahua, te kirihimete a te Pakeha. Penei hoki me nga manuhiri tuarangi Tangata, Maori, Pakeha i tae tuatahi mai, ki tenei motu ingoa kore. No nga marama ano o te Kirimete. No reira he mea nui rawa ki tenei. motu, tenei ahua tanga. I mua atu, i te imanga o te nei motu, ko, Aotea. Roa. Ara, i te tekau ma torn ran Tau, i muri o te wlianau tanga o to. Karaiti. Te timatanga ote heke mai. o te Iwi Maori i Hawaiki. Te unga mai o nga waka ki to Rawhiti, ara, ki Wlianga-Paraoa, ka ’ kite ratou a kura ana a nta. Iva-' akiritia o ratou Raukura. Iva maliara ratou, he kura ta ratou o kitea atu ra. J No te Unga mai ki uta, a-u-e lie' puawai—Pohutukawa ke. ; No reira, ka moliio ano tatou ho Raumati. Ara, Tiliema raua koHanuere, nga marama puawai o to Pohutukawa.

Ko nga Marama ano hoki enei, c* maharatia ana, i-u mai ai, nga waka o nga Tupuna. Ko to wa lioki o te aio tanga o te Moana.

E rua rau tau, i muri mai i aua marama ano, ite Tau iou4. jva u mai Te Kaipuke o lvo no wi r a-te-P ama (Gon-vfile-ae-Fauimer) lie \viwi_ jxo tenei tangata kaore i te rangona nui tia. E rangi kei nga mapi tawkito, e takoto ana i vViwi, e whakatu ana. I pahuatia eia teteki Tamaiti Maori, iitaina atu kirunga ki tana ivaipuKe. Haria ana ki tana kaainga, i \viwi. Ho nui nga aorero mo tenei Tamait i. E kore o taea to tulii inaianei. Heoi ano, 1 moo tana Tamaiti, i to teiii o nga Kouro a tana ju a nga lira nana net aia i kaia atu l Aotea Hou nei.

Oti ra he tokomaka nga tangata rere Moana i tae mai i Muri nei. me Paniora, he Poriki, me a teki atu tangata rere Moana.

Waiko ake e teki o a ratou Taonga. Ho enei tau ka kitea i te waha pu o Poneke, me nga takiwa o Hgapuki. Ma Aotea e korero a taikoa.

Kaati i te Tau 1642 i te 13 onga ra o Tiliema ka tae mai te Kaipnae. o “Apera Takimana” (Abel Tasman). E ki ana nana te nei Motu a AoteaRoa, i kite tuatahi. Oti-ra, kei to man l rote i ana Pukapuka e wliakaatu ana, © kara i aia, i kite tuatahi te Motu nei. I Penei tana korero, “Ko te Motu i kitea e ahau, o maa ana te Ingoa i runga i taku Mapi, ko, “Hirania-Howia (Zealandia iNova). A i tapa e ahau ko “Taatana liana” (Staaten Land). A no te 26 onga Ra o Tiliema, o taua Tau ano, Ka Kitea mai eia i walio Moana, Te-Aku-a-Tutawa, ara te Tilii o Taranaki. Huaina ana eia, te Kumoreuga wha-ka-kite-kau-a-um o Taranaai, Ko Kaapo-Pita-Porieriln (Cabo-Pieter-Loreels). A nq, te 7 onga Jiaora i te ata o te 10 onga Ha o Hanuere 1770, ka kite a Kapene Kooki (Captain Cook) i te Maunga o Taranaki Tapa ana eia te Ingoa ko Maunga Hekimana (Alt. Jtgmont). A no te 25 onga ra o Tiliema, ISI4, Ka Karakia tia, te Karakia tuataki o te Haahi Mikinare ki tenei Motu; e Hamiora Matenga (Samuel Marsden), i Rangilioua takiwa Id Kororareka. Kua tae kite 114 Tau i tenei Kariliimete. Kia ora liui-kui Katoa Tatou iroto i tenei Karikimete. Heoi Ha-Te-Etita-Maori-o-Aotea. ‘ 4 TAEI A- TE-EOANGA. ’ 5

HE KORERO=MO=TE=RATAPO. Na Tahupotiki Haddon kaiunatua minita o Ngatiruanui me Ngaraturu-ara o Taranaki nui tonu. Earangi—2o, 0, ‘‘Ekonthe”; 7,0, nga Karangi. Kei whaka kua tia noa tia e koe te ingoa o Ekoa o tou Atua; e kore koki a ihoa e mea. E kara—kore te tangata e whaka kua noa ana £ tona Ingoa, Raringi—B. Kia mahara kite ra Hapati, kia whakatapua. He Tokomaka nga tangata e korero ana i enei Rarangi. Ivo eteki e moliio ana ki e ritenga o> te- lcupu “.Wkakaliua noa.” Ko eteki kaore i te tino marama, I\o reira ko te I- noa” he wkakaiti, lie whaka mana kore, he korero ngutu kau, lie whakahawea. lvo te hunga e pe ra ana e “wkakakua noa” ana ratou Ite ingoa q IJioa. Kaua koki ratou e mea, ka wkiwhi ratou ki nga manaakitanga Tapu, a te Rungarawa. Erangi, me matua wkakaiti ratou i a ratou, i roto i te repeneta Id te aroaro o Ihoa. I runga ite Ingoa a tana Tania o Ihu Karaiti, kia murua, kia- koroia atu o ratou kara, kia whaka wkiwkia ai ratou, kite wkanautanga Hou i roto i te kaka o te Wairua Tapu. Kia rite ai kite kupu a Paora te apotoro pono a te karaiti i mea ra ia, Melie mea- kei roto i a Karaiti Iliu tetehi, he makinga- hou ia. Kua pakemo nga mea tawkito kua. liou nga mea katoa. Kua, mokio hqki, te ngakau, mete hinengaro, kite a kua o te timatanga mete mutunga o te ta-ngata,-me ana. mahi i mahia eia i roto i te whaanganga o te ora tinara, i koatu ki aia e Ihoa e tona. kaihanga. No reira te whakahau,' kia mahara ki te ra Hapati, kia whakatapua. Ara kia mahara. tia taua. ra i runga i te mea lie ra toku whakamakaratanga. te ra Hapati no to Ihoa old oki tanga, i ana mahi katoa i maliia eia j to wkakaotinga o tenei Ao. Koia, kite haer© lioo te tangata, lei roto kite whare —karakia lie whakatapu tena nau ito Tinana. I nga. mea poke e wkalcanoa ana i te Ingoa o Ihoa non'a nei tenei tohu whakahamaratanga te Ra Hapati. Koia ahau te pononga iti rawa a lira Karaiti, o miki atu nei kia. kontou e liga hoa aroha i roto i te Tongo-pai o to tatou kaiwhakaora kua tata mai nei kia tatou te ra o tona whanau tanga ara te “Kirihimete.” He ra toku wliakamakaratanga nei kia tatou, mete Ao katoa, mo- tona kaerenga mai kei kaiwliakaora, mo te ao katoa i o ratou liara, e koroia atu ana ki ona to to utu nui, i lieke nei i runga. i te Ripeka' I maunga Kawari. Hei liiliopa lioroi i te ngakau kia ma ko atu i te kukarere. Kia whiwki ai i te hari hou e kore nei, e taea to korero. No reira. ko koe c tangata. e whine ranei, e taitamariki ranei, c whakakonore ana i te Ra Kirilii-mete o tou ariki. Eudiakarite ana koe i tana, tolra wkakamakaratanga q t, ( > tatou Kingi, c ora nei, e kawana nei, i nga mea katoa a here he mutunga. Koia ahau ka whaka-hau atu nei kia man lei te korero i a kontou Paipera i nga Ra Hapati katoa, Kia Tau kia koutou i nga wahi katoa, kia nintou hold, mete Etita Maori, me nga Minita a nga Hahi katoa e kauhau ana i te Rongopai o lira Karaiti. Nga nianaki-tanga, mete aroha noa a to tatou Matua nui i te Rangi i runga. i t© Ingoa kaka. o tana Tama o Ihu Ivaraiti.— Amen.

Whakaturia mai o Koutou tvhakaaro mo tenei ta Koutou Pepa— Mo Aotea.