He tohu aroha nui kia ta Timi Kara, tatau, tatau

Carroll, James, Swailes, Napier, N.Z., 1929

This eBook is a reproduction produced by the National Library of New Zealand from source material that we believe has no known copyright. Additional physical and digital editions are available from the National Library of New Zealand.

EPUB ISBN: 978-0-908327-28-7

PDF ISBN: 978-0-908330-24-9

The original publication details are as follows:

Title: He tohu aroha nui kia ta Timi Kara, tatau, tatau

Author: Carroll, James

Published: Swailes, Napier, N.Z., 1929

He Tohu aroha nui Kia Ta Timi Kara, Tatau, Tatau.

SIR JATTIES CARROLL

Kupu Mihi Kia Ta Timi Kara.

lenei ka tuhia tetahi o nga whai-korero nnharo a tenei kai-hautu o te iwi Maori hei maioha ki tona iwi, hei rapumanga he mohiotanga i roto i te iwi inaianei.

Nareira kia ora ra tatau kei te tino mohio lioki tatau katoa ki nga mahi mii i mahia e to tatau Rangatira a Ta Timi Kara hei awhina i tona iwi Maori nei i to wa i ora ai ia.

Heoi ano

KIA ORA

Te Kupu whakahe a Timi Kara mo te riro kite kawanatanga te hoko o nga whenua Maori.

HE Whai-korero tenei na Ta Timi Kara, mo runga i nga Ture whakahaere a Te Kawanatanga ki Te Iwi .Maori: —

E whakahe ana an kite take e hapainga nei e oku hoa. ma te Karauna anake te mana hoko i nga whenua Maori. Ki taku whakaaro kaore i te tika taua huarahi, kaore lie ora e puta mai ana i roto: a ki taku mohio hoki kei te lie ano i runga i te ture.

Ehara i te mea i maim ai te Karauna ki Xin Tireni lir whenua kite nana, lie whenua raupatu ranei. Kaore. Engari i whanau mai i roto i re Tiriti o Waitangi tona mana ki tenei motu. I runga hoki i tana Tiriti i puritia eTe Kuini te hoko whenua Maori ki a ia anake. Kaore i puari te hoko ki katoa, ara. nga wahi ano e hiahia ana nga Maori kite tuku kite hoko. Na, i mau tonu taua mana kia Te Kuini mai ano i te tau i tuhia ai te Tirili o Waitangi tae noa kite whakaaetanga a Te Kuini i "Te Ture Whenua Maori, 1862." Na. titiro! nuku atu ite rua te kau tau e man ana taua mana kite Karauna. a. waihoki kua roa tatou c matakitaki ; a i nga hua o aua tu hoko ate Kawanatanga mete kit i nga lie.

I aliua mea tonu te i\\ i Pakeha, he whaitikanga ano to ratou ki nga whenua Maori, me nga Maori hoki kihai i tino whakapono ki nga hul in Kawanatanga c mahi nei i nga tikanga o te Motu. ara ki ta ratou vvliakaliaerc mo nga whenua .Maori. I tipu mai i kona nga raruraru. Ileoi. i roll) i nga tan i i lau na te niana hoko kite Karauna anake, he nui ra- iate i pa kite iwi Maori. Ka maharahara ake ano ti ngakau ki nga kupu i kiia e Kawana Bopihana ki nga Maori i te wa i tuhia ai te Tiriti ii Waitangi. "Ka huia nga iwi e rua kia kotahi, kia kotahi tonu he Karauna mo num.'' Kaore enei kupu i rite i nga Kaiwhakahaere ote Motu. Ko te kotahitanga i kitea e te iwi Maori ko a ratou miriona eka ka riro atu i te ringaringa o te Kawanatanga ; he hoko ano he parenga mo te eka, he hoko ano te mohiotia: Ahakoa ko te Karauna te ingoa i roto i aua hoko. ko te tuturutanga ano o ana whenua e riro atu ra. mo era ano tamariki kai-ngakau

a Te Kuini. mo te Pakeha,

Ko etahi o ana hoko a tc Kawanatanga kihai i arikaarika, no kona hoki i tu ai etahi tangata nunui i roto i tc Paremete kite whakahe.

wai a. tc al i tc Paremete ki tc huna i nga he e nia ana ki nil te i\\ i Maori. Kua marakerake haere hoki, katahi, ka hangaia he Ture Whenua Maori i tc tau 1862. Ko i i mi i roto i tana ture i mea; —hei akatuturu i 1c i arie o tc motu, hei whakanui atu itc maramatanga ki I iwi Maori me whakawa me whakatuturu nga take me nga mana o nga Maori ki o raton whenua, a. ko o ratou whaitaketanga, ana kitea, me alma whakarite ki njra taki pera i raro i te Ture o Ingarangi. Kia mana ai enei tiki ■ u;i ka whakahokia atu e Te Kuini ki nga Maori o te Tiriti o Waitangi i puritia ra ki a ia anake kia. T( Kuini te mana hoko. T timata i konei tc tuhera o te hoko ki katoa.

Kati, i naianei kaore rawa i te marama ki an te tango atu ano a te Kawai ga i tana mana ki a ia anake te I runga i nga kupu o "Tc Ture Maori, 1862," ki an. me whakaae rawa te i\% i ■i, katahi ka mana. 1 runga i te huarahi o te pai e tika kia tango ano te Kawanatanga i tana mana. torn tc kau enei tan i whakarerea ai e ia. Ki i Pi tc i tetahi ture pena, ki taku ■ katahi ka ki re rawa he whakapono ma tc Kawanatanga. Otira, kua whakanoa atu hoki i mua. ma konei ka tino huri rawa ki >. Era hoki e pi nei tc tiro atu a tc Maori, e whai ana te Kawanatanga kia whakawhiwhia, ko era pononga a Tc Kuini, ko nga Pakeha; kia whakamatea ko enei ona, ko nga Maori, ara. ko nga whenua o nga atu ki era ringaringa.

T tc men. kaorp ano i man i tpnei tupuranga Maori ca tipua katoa o te ture, kotalii tonu te whakahua hid tenei tn mahi a tp Paremete, he raupatu, he rauru. Bra p Maori kei te taiepatia mai ia kite ara. whaiti, kaore i te wetewetea nga herp o tona tinana p puta atu ai ia kite ao marama kai ai i nga hua e tumanakohia nei e tona ngakau. Kei te whatoro hoki tp Maori i pnei ra ki nga hua o te ora. Kati. c mea ana an. kana p kaiponuhia.

Ki taku whakaaro, ki to tango ano tr Kawanatanga i 1c hoko ki a ia, kia kotalii anakp hp makete mi whenua, e kore v tipu pai nga mahi o te Motu, rap nga hi whakanohonoho whenua, ka kopxiru haore Ik malia nga Maori inaianei, ara, nga mea p ahua whiwhi ana ki tc matauranga, kua aro nui ki tp whakatipu

paamu, hipi, me etahi atu rawa i runga i to whenua, kua tahuri ratou kite whai i te tauira o ratou hoa Pakeha e aim nei i te whenua. e whakatipn nei i te taonga. E a ai etiei mea. tera aim ona wahi e mohiotia ana e nga Maori hei tuku ma ratou, nga wahi kaore nei e tau mo a ratou hiahia. hei huarahi rawa ma ratou. hei whakapai whenua, hei taiepa, hei hoatu kararehe ki runga, e puta ai lie ora kin ratou.

Na. i te mea kei te penei te aro o te tangata Mama i naianei. kei te hiahia kite aim whenua. kei te hiahia kite whakatipu rawa, kite whakakaha i nga uaua o te Koroni, he aha oti te hanga ai he ture marama, hei awhina i a ia. e tinana ai enei whakaaro? Mehemea hold ka peneitia me taku e ki nei, kaore he take e mataku ai tatou ka kaiponuhia e nga Maori o ratou wahi e takoto kore tikanga ana.

Ki taku mohio ka whakatuheratia ki katoa. I korerotia etahi korero kite aroaro o to niatou Komihana mo nga whenua here ite takiwa ki Waikato. i ka nga kaikorero, no te herenga a te Kawanatanga Ida tau ki aia anake te mana hoko, kore rawa i puta te utu tika mo te whenua. Te utu a te Kawanatanga, e torn hereni mo ga Pakeha i whai ai ki tana whenua kotahi pauna mo te eka. \a ' Titiro! \'a. konei i mangere ai tikanga o tera whai. no te mea kite araitia le utu nui ki nga tangata Maori, e kore ano ia e tuku i tona ■mill, ahakoa te Tiriti o Waitangi nga lure ranei o te Paremete, e kore ano e ahi i te mea kia hoko te tangata Maori i tona whenua. i i : kaore ona hiahia Ida pera. Xo reira, ka pupuri te Maori i tona whenua, to take, lie here na te Kawanatang oni iti na te Kawanatanga; engari te mea pai. w; te Maori ano te tikanga o tona whenua.

Mo runga i ten o o te Karauna tenei nga kupu a tetahi tangata nui o te Paremete i mua, ko Tomete. Mehemea e whakahaere ana lie Kawanatanga ki runga kite tini tangata me ata titiro ano o ratou ■■ ano he mate tinana Ahakoa, kaore i tino hangai, i heipu ranei ki nga huarahi ake o te tuturu, kaore he ritenga, mehemea ! ua pa kite iwi, koia tena, he mate. Waihoki, ko te titiro a nga Maori ki tana mana hoko a te Karauna. he whakawhiwhi mate ki a ratou." Kua torn • , i puaki ai era kupu i roto Paremete o Xiu Tireni, a. kei te tika tonu ana kupu i naianei hei whakatau mo tana U

Ehara i te mea hei te take nei anake, hei te hoko, i ti an me watea atu te Kawanatanga, engari tenei ano

etahi: no te mea ko tenei iwi ko te Maori kua rima te te taha I tetahi iwi e tiuku ao—i te ako a nunni o te Maori, he matauranga ano tona, a. he alia te take i kiia i. a 0 1 . (, ~ 1: . i te titiro nan kino me nga pai 0 ~ te kite tonu te Maori i nga he, koia hai kupu nei—Puritia to ringa hao te Kawanatanga!

Ki taku i i-i Ta " Maori i whakaturia hei whakahaere mo I-' taha kite iwi Maori. I whakaarohia, ko reira te : kawenga atu i iahia kite ao Pakeha.

1 mua ko te ring irini "Ra tikanga Maori o tern Kawanatanga o i gi. no muri i tukuna mai te Kawanatai i Koroni, engari, ko te whakaritenga i reira, ara turu a hyj;\rangi, me whakap : ' 11 Tircni ki te iwi Maori ia ra : " pauna (£7.000) hei koha i. mo ana hiahia mo ana mate.

Ko tana moni c nhakapaua > tan katoa. ■ kimi ana te ngakau. i ngaro ki whea, a. keiwha tona ngaromanf! igo ana ano an i tetahi kupu, ko ana moni e haere ana hei whangai i te Tari .Maori, i mohio atu, i p whea, i pewhea te haerenga, kaore ite rohe ote mi ramatanga. T tohea ano i roto i te Paremete kia hurahia te tikanga o ana moni. kia whitia o te ra, aue! takoto tonu mai ia i roto te kopu o Hinenuitepo.

I korero ai au i enei. he whakaatu naku i etahi o nga take i taimaha ai nga whakaaro o te iwi ".Maori, i kore ai e rata ki nga haere taikaha a te Kawanatanga. Kei te ngakau whakapae te Maori kite ngaro o era moni. Kaoni te titiro pai kite Tari Maori, i hua ia, hei Tari rangatira. hei Tari totika. Kaore ia ko te mutunga mai o nga malii tipua me nga mahi raweke kei roto i ana whakahaere o taua Tari. Aliakoa haere ki nga wahi katoa; e korerotia mai ana nga mahi a taua tari. he tinihanga. he ngakau hao. he takahi i ana ake whakaaetanga. he kohuru ana tikanga, a. 1c mutunga iho, ko te iwi Maori ano te papa.

Ko ('tain o enei mate he mea pakeke rawa. e Kore e pai kia waiho una. engari me whiriwhiri tika e nga mana whakahaere o te motu nei. a. tae noa ki ona tutukitanga. Kite kore e ata rapua ana take he. ki taku whakaaro tera e eke atu he taunu ki runga kite Karauna n Ingarangi, notem.ea, e \\ liakataukitia. ana kei a ia e pupuri

ana te tika mete ora; kite iti, kite rahi, i raro i tona mana. Xa. i te mea, kua kai te Maori i nga hua katoa mate, kali ano kia whakaparahako i tenei wa ki nga ture e tukua mai ana e to Tari .Maori He alia !'■ hopohopo ai: kei raru ano hoki pea ia. I tipu nai hoki i reira nga he. a. ko reira hoki to takawaenga o te Kawanatanga mo nga Maori. Ko ia to Maori i naianei ka taliuri ano ki to rapu i tetahi huarahi mona e ngahoro atu ai enei taumahatanga. Engari e hara i to tahuri tika. na to pouri noa nana i tutoko i roto me kore o tupono. Kaore. hoki e niau ite Maori nga mahi whanoMaori. Kaore e man ia ratou nga take vvhakahaere a te Kawanatanga. Kotahi anake te ara e hi i whakamatauranga ma 1c iwi Maori —koia ta ratou i 1 tumanako nei—koia ta ratou e titiro atu nei. e whakamau atu nei —ara —kia 1 omai e to Paremata ki to Maori ano to mana \vl akahaere i ana mea. Ko o Maori, ir alia ra i kore ai e tukua i? Ko taua mana tonu : oki pea o whiwhi nei o ratou Pal e kauniln poari mai na. e Komiti i na. o kapi mai na nga whakahua katoa.

M, ori kia I ipu ia hei tangata a ake ai i roto i te oneone tetahi itu. Ki taku mahara tera tonu e . kaore nga huhua ture e nai nei i te aroaro ■ tangata Maori. Ki taku titii . i hanga ratou i nga ture ngaro te Maori, mea ake, ko : ti o nei. Otira tera te kupu a tet; ' penei—"heoi ano te mahi ma tatou, he ata pal. , ;a urunga o ta tatou tupapaku, e marie ai ton. ga atu i aitua." Kua roa an i u o te tangata Maori i ia wahi. iia walii. ' lohio kei te he taua mahara a te Pakeha he i ou. I alma tika ano taua mahara n: kite takiwa i kainga ai te inotu n a, me nga tan i muri f. ilio : engi ire atu aua kino, kua kore ,■ ;,t a i te rangimarie ki rung; ! onei an i mea ai. e hara tatou i igari, i nga takiwa e aim whenua mu ana. e hopu ana i nga tikanga Paki iere tatou. Ma te rarangi huihui i nri o te Motu nei mana an e whakapono.

y x 'i t,. ii;,, i nga takiwa n te i, lo tu 11.'i. pki ma kite ite rrai o nga tamariki

Maori e tipu ake ana. lie ora o ratou ahua;: he ora tinana. lie ora pueru. Ko enei painga i puta mai i roto ite rangimarie. i roto i te ahu whenua. i roto i te whai tinana a te tangata kite ora. Engari kite hoki ake te whakaaro ki nga tau katoa e hanga ture nei te Paremete o Niu Tireni mo nga whenua Mauri, tau ana te pouri; ko te pouri tenei —kore rawa tetahi tikanga kotahi i mahia e te Paremete, e nga kaihanga ture ranei. hei whakanohonoho i nga Maori ki runga ki nga whenua whakatipu rawa ai. Kore rawa etahi tikanga i meingatia hei whakaako i nga Maori ki nga mahi e whiwhi ai kite ora. Ko to ratou ora, ko ta ratou e noho nei. na ratou tonu i kimi; na to ratou matauranga tonu i hopu. Ka whaihara rawa te Paremete. ki taku mohio. mehemea, i runga i ana whakahaere kaore ia e tahuri kite whakatakoto ritenga. kite i ina ranei i nga Maori, e pahure ai ia ratou nga whakanohonoho whenua me nga mahi whakatipu taonga. Ka taea noatia enei mahi e te Maori, mehemea, e whakapuaretia ana tetahi. huarahi ki a ratou e kaha ai ratou kite ngaki whenua e hua mai ai he ora. E hara i te mea me nui rawa te whakamataratanga i aua huarahi. He aha oti te lioatu i etahi wahi whenua hei whaka-kainga-tanga ma etahi Maori c hiahia ana kite pera, penei me nga Pakeha e whakahaerea nei ki runga ki nga whenua Kawanatanga? Tie terete Maori kite ako, hui atu ki nga ritenga o enei wa, e kore e roa. T pai ano nga wa o mua hei peneitanga, otira. kaore i tirohia ake. kaore hoki i whakaarohia i reira. Xa, kite pera ano te koroukore o te Paremete i naianei, me nga ra i mua. kite kore tonu e hanga i etahi ture ora mo te iwi Maori; lieoi. kotahi tonu taku kupu, kei te tata te ra e kore whenua ai te tangata Maori. Tena, kite tae ki tana ra "Ka pewheatia ra e te Kawanatanga. te iwi Maori?"

Kite Hanga he Ture Hou

Mr mohio te whakaaro kua ngaro noa atu nga kino 0 mua i kino ra nga Maori o ptalii wahi o to motu nei ki te noho tika a to Pakeha i runga i o ratou whenua. Koia hoki ta nga Komihana i kite ai, i a ratou i taka haere nei i te motu. Ka mutu tonu te wahi e wehewehe ana te whakaaro o nga tangata Maori, ko te talia ki nga riihi me nga hoko, me pewhea ranei nga tikanga mo te riihi, me pewhea ranei nga tikanga mo te hoko? Ko etalii e mea ana. ko te riihi anake e tvtkn kia puare, ko etahi e mea ana me puare talii te hoko raua kite riihi. Otira. kei te whakaae katoa ratou kite riihi. Ko te mea e nana nei ko 1r hanga i tetahi ture e rite ai nga tikanga e liiahiatia ana ete tangata. I tino rite, i tino marama hoki

nga korero a nga Maori i korero mai ai ki nga Koniihana me ta ratou whakaatu i te ahua o nga ture e pai ai ratou. No konei au ka mea, kaore e ahei te ki penei a to Paremete—ki te whakamanaia te hiahia a nga Maori tera e riro hoi arai i nga mahi whakanohonoho whenua.

Kaore nga Mauri i te tu-a-whakatete ki nga tikanga, e puta ai hoi painga mo te koroni katoa. Ko te tohe a te Maori he mea kia hangaia e te Paremete tetahi ture e riro ai ma ratou ano e whakahaere o ratou whenua, i runga ano i a ratou hnaralii e mohio ana; me ta ratou kupu kaore ana ritenga a ratou e haere liei takalii i te tika, hoi whakararuraru ranei i nga painga mo to Koroni. I runga i to kaha o enei mahara a nga .Maori, kei 1c aro tonu atu ta ratou titiro ki to Paremete, me kore c aim mai i rotoi tera whare to ora e tumanakohia nei e ratou. E whakaaro ana an tera ano e tau tetahi tino tika ki runga kite Paremete, mehemea, ka whakaaetia te tono a nga Maori kia Imia ratou ki roto ki nga whakahaere. Xo to mea, ki to kore o urn to nuinga o nga Maori ki roto ki ana whakahaere, e kore rawa e pai to tutukitanga o nga tikanga. nga ture o inahia ana ete Kawanatanga. Ma te whakahoa ki to iwi Maori ka tahi ka tika. Ko to takiwa tika tenei hei hanganga i etahi ture tika e pai ai te whakahaere a nga Maori i o ratou whenua nunui. Ko hi o ana whenua kei te takoto kore tikanga: ko etahi kei to alma mahia ano. Kei te whakaae tonu nga Maori ki to awhina i nga ture e tono nei ratou kia whakamanaia i runga i te mahara ma reira e tipu ai tenei iwi to Maori. Ma reira e tirohia ai ratoi hi' tangata. a. ma reira e whakaae ai ratou ki to waha i tetahi wahi tika a nga taumahatanga o to Koroni.

Ki tc rata mai te Pareniete kite iwi Maori penei me te ngakau pai o nga Maori i tae nei kite aroaro o nga Eomihana korero ai, ti a te horoi atu nga nianahara me nga pouritanga i tipu mai i roto i nga kino o imia. tera hoki e taea te whakatakoto etahi ritenga ngawari e puta pai ai nga mahi whaka-kainga whenua, e rewa ai ki runga a Aotearoa mete Koroni katoa, a. e pumau ai te ora ki nga iwi e rua.

Na TIMT KARA.