KO TE HAERENGA O TE WHAKAPONO KI AOTEAROA, NA MANGA KAMARIE A tena ano koutou ko te Manga Kamarie ra o Waitara tenei e takapu atu ana i etahi pitopito korero e opu ake nei au i te hui topu i noho ki Rautoki tata ake nei. Ko tenei korero e pa ana mo te whakatonga me te toronga whakapono i roto i a ngaitaua. Na ahakoa kei tenei waka o tatou ara kei te Mihinare ahau e korero atu nei. E pai ana no te mea e hangai ana ki te katoa no te mea nana i kowhiri te kauhangatanga o te whakapono ki te Aotearoa nei. I te poto o te taima a i whakawhaiti mai taku korero i tenei tau mai i te tau kotahi mano waru rau kotahi tahi tekau ma wha tatu mai ki te tau wha tekau. No e mea no enei tau ka horapa te whakapono mai i te wharangi puta noa ki Kaitaia ki Hauraki, Waikato, Tauranga, Rotorua, Waiapu, Poneke me Whanganui ara te pukanga o Aotearoa. E mau mahara ana koutou no te Kirihimete tau kotahi tekau ma wha ka kauhautia te rongopai ki konei. Na Hamuera Matenga i kauhau ki Oh hi Pewhairangi, ara Bay of Islands. No muri mai ka whakanohoa e ia ana kaikahau Pakeha nga Mihinare ki taua takiwa, ara ki Rangihoua, ki te Keri-keri, ki Paihia. Katoa enei kainga kei Pewhairangi. Tera koutou e patai, he aha rawa i putuputu penei ai nga kainga o nga Mihinare, te tuku ai ki nga wahi tawhiti atu. Ko te take i penei ai, ko te kaupapa kei te ahua o te kaupapa a te Matenga o tana mahi. Ki etahi kua oti i a ia matua whakararata te Maori hei muri ka whakakaraitiana. Taihoa te whakapono, kia matua waia rano ki nga tikanga a te Pakeha, a ma te ako nei e whakararata ai ma te matauranga, ma te ako ki te ahuwhenua, ki te mahi kamura me era atu mea, ara kia waia ki a te Pakeha tikanga. Ko ia i puputa penei ai nga kaiwhakaako o era tu mea. Nga whare kura, nga mira paraoa, nga paamu, nga mea whenei ahuwhenua. Mehemea tokomaha hoki nga kaiwhakaako kua tonoa ki era atu wahi. Ko mate o tenei tu whakaako ko tenei. Aiainei kua kore te Maori i whakapono i te mea kua nui rawa tona matauranga, ka whakaware noa te mahi. E whakaatu i te pono o tenei whakapaea no te rau tekau ma rima rano katahi ano ka iriiria te Maori tuatahi ara te kaumatua nei a Te Rangi. No te urunga mai o te Wiremu, ara o Henare Wiremu, i te tau rua tekau ma toru, katahi ano ka whakatikaia tenei kaupapa ara ka tahuri ratou ki te whakakaraitiana i te Maori i runga i tenei na kaupapa ‘a matua rapua te rangatiratanga o te Atua’. He ahakoa ra na te Matenga i ngaki pai whakatika te huarahi mo tenei kaupapa hou. Tuarua, kua oti ake i a te Matenga kia kotahi te papako mo te whakapono, ki Pewhairangi e toro ai nga kawai mai i reira ki tawhiti ara me haupu nga kaiwhakaako ki reira. Ko nga akonga me kawe mai i tawhiti whakaako ai ki reira a pakari noa. Hei reira ka hoki ki o ratou ake iwi kauhau ai i te rongopai. Ka puta mai tena tikanga a tae noatia te tau toru tekau ma toru. Ko te take i poke ai ko tenei. He tono na nga iwi o te takiwa ki Hauraki ki Rotorua kia noho he Mihinare ki a ratou tuatahi. Tuarua ko te urunga mai o nga Mihinare hou ki te mahi he mea tuku mai i Ingarangi i te tau toru tekau ma toru a te Wirihana, a te Mokena, a Colenzo, a me te tokomaha atu o ratou. Na, me hoki taku korero ki a te Matenga. Ahakoa e toru rawa haerenga o te Matenga ki nga takiwa o Hauraki ki Tauranga, kihai i whaia mai i muri e nga Mihinare te kore waka a to ratou tokoiti hoki. Engari ka tae mai a te Henare Wiremu i te tau e rua tekau ma toru ka tahuri a ia ki te hanga i tetahi kaipuke ara tima ko te Herald te ingoa. Na ka oti te tau rua tekau ma ono ka rere mai a ia ki Tauranga me era wahi; e wha ona haerenga mai i taua tima. Ka tae ki te wa hoki ai ia ka mauria e ia etahi taitamariki ki Pewhairangi a pakari noa ka hoki ki te ako i o ratou ake iwi ki enei taonga ki te whakapono ki te matauranga. A koia na te ahua a pakaru noa te tima nei i te wahapu Hokianga i te tau rua tekau ma waru, a ka mate tenei tu whakaaro. Otira ka whakapakari tonu nga iwi kia tae a ratou tama ki Pewhairangi ako ai. Tiro atu ki Rotorua te tohu tera o Ngati Whakaue; i haere tahi a te Wireum i te tau rua tekau ma waru na ka kite ia i nga taonga o Pewhairangi i te whakapono me te matauranga. No tona hokinga mai ki te kainga ka tono i tona hoa i a te Wharetutu ki Pewhairanga a me tuku ano i tana pitihana kaha kia noho he mihinare ki Rotorua. I tenei wa ka haere mai ano a te Wiremu raua ko te Hapimana ki nga wahi o Rotorua; a te taenga mai ki reira ko te kupu ano tera a nga iwi kia noho he mihinare ki a ratou. Otira i te kore mihinare kihai i tae mai. No Maehe toru tekau ma toru te tau ka haere mai a Sheppard raua ko Thorburne ki Hauraki, ko taua pitihana ano a nga iwi. No runga i enei ahuatanga ka whakaturia mai e te komiti tumuaki o te Church Missionary Society i Ranana kia mutu mai te mahi i Pewhairangi. No te tau toru tekau ma toru ka pai tenei kaupapa hou. Ko te tau tenei i whanau hou ai te mahi i tere ai nga kawai i te papako i Pewhairangi. Ko te wahi tuatahi ko Kaitaia. Kua tae a te Wiremu ki reira; na tona taenga i era rangatira i Kaitaia ka pitihanatia kia whakanohotia he Mihinare ki reira. No muri ka tonoa enei kaumatua me Mihinare a te Paki raua ko te Matiu noho ai i roto ki nga rangatira o te Rarapa. Na kua tae te whakapono kua ui ki te tai whakararo ki te roto o te Rarapa. Na kati tenei mo tenei wa a waiho ma te Atua tatou e manaaki. A kia ora ano koutou. whakatika te huarahi mo tenei kaupapa hou. Tuarua, kua oti ake i a te Matenga kia kotahi te papako mo te whakapono, ki Pewhairangi e toro ai nga kawai mai i reira ki tawhiti ara me haupu nga kaiwhakaako ki reira. Ko nga akonga me kawe mai i tawhiti whakaako ai ki reira a pakari noa. Hei reira ka hoki ki o ratou ake iwi kauhau ai i te rongopai. Ka puta mai tena tikanga a tae noatia te tau toru tekau ma toru. Ko te take i poke ai ko tenei. He tono na nga iwi o te takiwa ki Hauraki ki Rotorua kia noho he Mihinare ki a ratou tuatahi. Tuarua ko te urunga mai o nga Mihinare hou ki te mahi he mea tuku mai i Ingarangi i te tau toru tekau ma toru a te Wirihana, a te Mokena, a Colenzo, a me te tokomaha atu o ratou. Na, me hoki taku korero ki a te Matenga. Ahakoa e toru rawa haerenga o te Matenga ki nga takiwa o Hauraki ki Tauranga, kihai i whaia mai i muri e nga Mihinare te kore waka a to ratou tokoiti hoki. Engari ka tae mai a te Henare Wiremu i te tau e rua tekau ma toru ka tahuri a ia ki te hanga i tetahi kaipuke ara tima ko te Herald te ingoa. Na ka oti te tau rua tekau ma ono ka rere mai a ia ki Tauranga me era wahi; e wha ona haerenga mai i taua tima. Ka tae ki te wa hoki ai ia ka mauria e ia etahi taitamariki ki Pewhairangi a pakari noa ka hoki ki te ako i o ratou ake iwi ki enei taonga ki te whakapono ki te matauranga. A koia na te ahua a pakaru noa te tima nei i te wahapu Hokianga i te tau rua tekau ma waru, a ka mate tenei tu whakaaro. Otira ka whakapakari tonu nga iwi kia tae a ratou tama ki Pewhairangi ako ai. Tiro atu ki Rotorua te tohu tera o Ngati Whakaue; i haere tahi a te Wireum i te tau rua tekau ma waru na ka kite ia i nga taonga o Pewhairangi i te whakapono me te matauranga. No tona hokinga mai ki te kainga ka tono i tona hoa i a te Wharetutu ki Pewhairanga a me tuku ano i tana pitihana kaha kia noho he mihinare ki Rotorua. I tenei wa ka haere mai ano a te Wiremu raua ko te Hapimana ki nga wahi o Rotorua; a te taenga mai ki reira ko te kupu ano tera a nga iwi kia noho he mihinare ki a ratou. Otira i te kore mihinare kihai i tae mai. No Maehe toru tekau ma toru te tau ka haere mai a Sheppard raua ko Thorburne ki Hauraki, ko taua pitihana ano a nga iwi. No runga i enei ahuatanga ka whakaturia mai e te komiti tumuaki o te Church Missionary Society i Ranana kia mutu mai te mahi i Pewhairangi. No te tau toru tekau ma toru ka pai tenei kaupapa hou. Ko te tau tenei i whanau hou ai te mahi i tere ai nga kawai i te papako i Pewhairangi. Ko te wahi tuatahi ko Kaitaia. Kua tae a te Wiremu ki reira; na tona taenga i era rangatira i Kaitaia ka pitihanatia kia whakanohotia he Mihinare ki reira. No muri ka tonoa enei kaumatua me Mihinare a te Paki raua ko te Matiu noho ai i roto ki nga rangatira o te Rarapa. Na kua tae te whakapono kua ui ki te tai whakararo ki te roto o te Rarapa. Na kati tenei mo tenei wa a waiho ma te Atua tatou e manaaki. A kia ora ano koutou.