RAPUA TE MATAURANGA O TE PAKEHA I ROTO I TE AO HOU

Te Ao Hou, December 1959, Page 22

This essay, discussing the value of education, was awarded second place in Te Ao Hou's fourth literary competition in Maori. The author is District Welfare Officer of the Department of Maori Affairs in Gisborne. RAPUA TE MATAURANGA O TE PAKEHA I ROTO I TE AO HOU Na PARAITI TIPUNAKORE KAUA Kinga matua, tipuna, kaitiaki o a tatau tamariki me koutou hoki tamariki ma huri noa nga rohe katoa o Aotearoa, tena koutou katoa I Ko te tumanako kia manaakitia tatou katoa i roto i nga mahi kei mua i a tatou. Ko nga mea o tatou kua roa noa atu e korero ana i nga tini taonga o roto i ta tatau pukapuka o “Te Ao Hou” kei te mohio koianei tetahi wahi, huarahi hoki hei whakaputa i o tatou whakaaro hei tirohanga hei korero hei wananga ma tatou ma nga mea e whiwhi ana i tenei pukapuka. Ko au tetahi o koutou hoa, whanaunga hoki kei roto i nga whakawaha a taua a te Iwi Maori i enei ra i roto i te ao hou. Ko etahi o aua pikaunga na taua tonu na te Maori kati kia kaha taua ki te mea i enei kia ngahoro atu i raro i a taua. Ki au nei ko te ao hou e korerotia nei i timata i muri tata o te mutunga o te Pakanga Nui Tuarua ara i te hokinga mai o Te Hokowhitutoa-a-Tumutauenga ki Aotearoa nei i te tau 1946. I tera wa he toko maha tonu o tatou kaumatua kai-arahi rongonui hoki i te ora ara nga kai-hautu o tatou tini waka o te iwi Maori. He tini o tatou karanga maha i haere ki te Pakanga Tuarua i runga i ta ratau whakahau otira ko taua ko te Iwi Maori na taua tonu to taua nei whakaaro kia haere ki te arai atu i te hoariri kia kaua e tae mai ki Aotearoa nei. Ara e takoto mai ra i tawahi i runga i nga tini marae o te riri etahi o koutou karangatanga maha, i mate ratou kia ora tonu ai tatou. Kei roto i o ratou hoa i hoki mai ki te wa kainga nei etahi o nga kai-arahi mo taua mo te Iwi Maori i enei ra notemea i te wa o te Pakanga i tera mahi nui whakaharahara ko ratou nga kai-arahi o nga tamariki o tera wa i whakawhiti i te Moananui-a-Kiwa ki te arai atu i te hoariri. He mahi uaua i mahia e ratou a oti pai, waihoki inaianei i roto i tenei i te ao hou he nui nga ahuatanga kei runga i te huarahi e arai ana i te tangata, a ko taua ko te iwi Maori etahi kei te haere i runga i te huarahi ara i te ao hou. Ko te ao hou no te hunga tamariki ara no te rangatahi. E korero ra tetahi whakatauaki “Ka pu te ruha, ka hao te rangatahi. He tika enei korero engari ki toku nei whakaaro kaore e tutuki i te Rangatahi anake nga mahi hei painga mo ratou mo te iwi mehemea kaore o ratou kaumatua o enei ra i te tautoko i a ratou. Ko te nuinga o nga hoia o te Pakanga Tuarua kua eke ki runga i a ratou te tohu kaumatua—kua hina, kua pakira, kua moe wahine kua whiwhi tamariki mokopuna hoki. Otira ahakoa ehara tatou katoa i te hoia i haere ki te pakanga i tawahi, i tenei wa he hoia katoa tatou hei pakanga kia pumau tonu ai te ora me te tipu o te Iwi Maori mo ake tonu atu i roto i te ao hou. Ko te mahi nui ma tatou inaianei he tautoko i nga mahi katoa e awhina ana i a tatau tamariki mai i to ratou ra i whanui ai, haere ai hoki ki nga kura whakaako kia riro mai i a ratou te matauranga o te Pakeha hei whaka-whiwhi i a ratou ki nga mahi tika hei pou tokomanawa mo ratou i roto i te ao hou. Kei te mohio tatau katoa he mahi uaua te tohutohu i te tangata kua pakeke engari nga taitamariki kei te tamariki tonu nga hinegaro ka taea te kukume ki nga huarahi tika hei painga mo ratou. Ko etahi pakeke kua waia ke ki te haere i a ratou na haere he uaua te whakatitahi i a ki ratou etahi huarahi ke atu. Ahakoa kua ngaro i waenganui i a matou i nga tangata Toko i te ora mo taua mo te Iwi Maori to tatou kaumatua a Tipi Ropiha raua ko Rangi Roera e kore e wareware a raua tohutohu i roto o nga mahi. Ko Rangi te kai-whaka-haere tuatahi o nga mahi Toko i te ora i te timatanga o tenei ropu i roto i nga mahi a to tatou Tari Maori. I tera wa e ora tonu ana to tatou matua a Ta Apirana Ngata. I taua wa ka waimarie taua te Iwi Maori ka whakaturia he Maori hei Tumuaki mo to tatau Tari Maori ara ko Tipi Ropiha, he tangata i tipu ake i roto i te Ao Maori me te haere tahi ano i roto o te Ao Pakeha, he tangata i haere ki nga kura Pakeha kura Maori hoki a i kaha ki te whai i te matauranga o te Pakeha me te mau ano ki tona Maoritanga. I haere i a ki Te Aute Kareti ki tera o nga kura pupuri i to taua Maoritanga me nga tohutohu Karaitiana. Ko ia tetahi o nga taina o tera whakatipuranga i a Tau Henare, Ta Maui Pomare, Ta Te Rangi-hiroa, Ta Apirana Ngata otira o te nuinga noaiho kei te rongonuitia i Aotearoa nei. I raro o tenei kaumatua katahi ano te taha Maori o roto i nga mahi o te Tari Maori ka tino pakeke haere me

te puta haere ano hoki o etahi o ona tamariki i roto i nga mahi o te Tari Maori. Ko Rangi Roera tona tino hoa i roto i nga mahi Toko i te ora, otira ko Rangi tetahi o nga tohunga na ratou nei i timata te kaupapa Toko i te ora mo taua mo te Iwi Maori. Ko Rangi tetahi o nga tamariki a nga kaumatua kua oti nei te whakahuahua atu o ratou ingoa, he tamaiti i tipu ake i tona taitamarikitanga i roto i te Tari Maori a na te eke tonutanga o tona wa mo te mutu te mahi ka-tahi ano a ia ka ngaro i roto i a tatou mahi. I Muri iho i a Rangi ka whakaturia ko Taare Peneti uri o Pihopa Peneti ki tona tunga a me ki na tenei o a koutou tamariki i whakatakoto whanui te kaupapa hou a Te Roopu Toko i te Ora o to tatou Tari Maori. Kei te mohio etahi o koutou ki nga whai a te kaupapa nei notemea i tera atu tau nei i panui haeretia e Taare Peneti huri noa nga rohe o Aotearoa. I muri iho i a ia ko matau ko a koutou Apiha Toko i te Ora o tena rohe o tena rohe kei te kaha ki te whakaatu ki a taua ki te Iwi Maori i te tino hohonu-tanga o taua Kaupapa. Ko nga mahi tuatahi e mahi ana matau i te timatanga o te Roopu Toko i te Ora he mea kia kaha taua te iwi i nga wahi katoa ki te whakatikatikai a taua tuatahi a me ia mea takitahi ano hoki o tatou. He mea kia oti pai o tatou marae ara nga wahi huinga tangata tae atu hoki ki o tatau kainga noho. I whakaturia he Komiti Hapu a Iwi hoki huri noa a Aotearoa hei awhina i enei mahi, kati kitea ana ko etahi rohe ahua ngoikore ana nga komiti ki te awhina i roto i o ratou na takiwa. Ko te kaupapa hou nei he whakaoho i a tatou katoa kia mataara i roto i te ao hou o te Pakeha, a he awhina i tenei ahuatanga ka whakahoutia te kaupapa a te Roopu Toko i te Ora mo te Iwi Maori. E toru nga tino wahanga kua whakatakotoria—Tuatahi, he awhina i te Maori, otira kia kaha rawa atu te awhina i nga tai-tamariki kia tipu tika ai ratou, kia waia ki nga ahuatanga me nga tapokotanga o te ao hou ara te Ao Pakeha. Tuarua—apiti atu ki tenei, ki te whakatipu i te ahua whakahoahoa aroha hoki i waenganui i a taua i te Maori me te Iwi Pakeha. Tuatoru—he awhina i a taua i te Maori ki nga ahuatanga e mau tonu ai to taua Maoritanga. Tera atu etahi o nga mahi kaore e whakararangitia e au otira ko nga mahi whare me etahi o nga mahi kei te mahia tonutia engari ko enei kua korerotia ake nei hi kauhau ma matou ki a koutou i enei o nga ra. I a Taare Peneti e haere ana i roto i nga rohe o te Tairawhiti nei i te tau 1956/57 ko nga korero i tino kaha a ia ki te kauhau haere ko nga mea e pa ana ki a tatau tamariki. I puta i a ia etahi korero papai na Ta Apirana Ngata i tuhituhi ki roto i te pukapuka a tetahi o nga mokopuna a Pihopa Peneti. Kei te mohio tatou ki nga taitamariki mataara whai whakaaro hoki ki te kite ratou i tetahi tangata rongonui kaumatua ranei ka tono ratou ki taua tangata kia hoatu ki roto i a ratau pukapuka etahi korero kupu tohutohu ranei hei titiro ma ratou i nga ra kei mua e takoto mai ana. I te tononga atu a taua tamaiti nei ki te koroua ra ka tuhia e ia enei korero ki roto i te pukapuka:— “E Tipu e Rea, i nga ra o tou Ao, Ko to ringa ki nga rakau a te Pakeha hei ora mo to tinana, Ko to ngakau ki nga taonga a ou Tipuna hei tiketike mo to mahunga, Ko to wairua ki te Atua Nana nei nga mea katoa.” E hika ma katahi nga kupu whakamiharo ko enei mehemea ki te ata tataritia e tatou nga tohutohu kei roto i enei kupu ka kite tatou kei roto i aua kupu te ora mo a tatau tamariki otira mo taua mo te Iwi Maori i roto i te ao hou. Ko te rea e korero atu ra te koroua a Apirana ko a tatau tamariki o te ao hou nei. E ki atu ana ia “E Tamariki ma—e tipu koutou i roto i te Ao Pakeha. Kia kaha ki te whakaako i a koutou ki te matauranga o te Pakeha, haere tahi koutou kia mohio ai koutou ki ana mahi katoa, koiana tonu hei ora mo koutou. I a koutou e whai ana i te matauranga o te Pakeha kaua hei wareware ki to koutou Maoritanga, puritia kia kore ai e ngaro ma kona koutout ka mohiotia ai he tangata. Kei wareware hoki ki to tatou Kai-hanga te kai homai o nga mea katoa.” Kei roto i enei kupu nga tohutohu ano ki a tatou ki nga matua o enei ra. Koianei te tino take i tuhi ai au i enei kupu he inoi atu ki nga matua, tipuna kaitiaki hoki o nga tamariki. Whakapau tatou i o tatou kaha ki te tuku i a tatau tamariki ki nga kura, kati te moumou i a tatau moni ki nga mea mo tatou anake te painga engari hoatu te wahi tika tonu ma a tatau tamariki. Whakapaua paitia a ratau moni penihana ki a ratou ano meinga hoki ratou kia u te haere ki

nga kura ki te rapu i te matauranga. Ina pau te kaha ki nga kura o raro tukua ratou ki nga kura o runga atu kia tae ki te mutunga o to ratou kaha. Ki te kore e tutuki i a koutou ratou ki nga kura e tika ana he nui tonu ra nga awhina mo ratou ara awhina moni. Ko nga Apiha Toko i te Ora o koutou rohe etahi kei te mohio ki nga putea moni hei awhina i nga tamariki no reira kaua e wareware ki te korero atu ki a ratou. Tera atu nga awhina ma tatou i a tatou tamariki. Ko etahi o tatou mataku atu ki te eke ki runga i nga komiti whakahaere kura, kaore e haere ki nga hui. Kia kaha tatou ki te haere ki nga hui o nga rohe kura e tata ana ki a tatou whakaeke ki runga i nga komiti whakahaere kura me nga komiti whakahaere hoki i te taha o nga matua o nga tamariki me nga kai-whakaako i nga kura. Kaua e tomuri ki enei o nga mahi, notemea koianei etahi o nga huarahi awhina i a tatau tamariki i a ratou e rapu ana i te matauranga. Mahi tahi i te taha o nga hoa Pakeha kaua ratou e whakatangata-ke-tia. He tokomaha a tatau tamariki kei te haere ki nga hai-kura i enei wa, a e u ai ratou ki reira ma tatou ratou e arahi e awhina. Kaua tatou e whakamanamana ki o tatou hoa Pakeha engari whakahoahoa atu, whakauru atu ki roto i a ratau mahi—notemea na te Pakanga Nui Tuarua taua te iwi Maori i hapai atu kia tata atu ki a ia a ka nui tona pai ki a taua. Ko te Pakeha te kai-homai mahi o te ao hou engari “ko wai ko wai ka tohu” tera pea i roto i nga tau kei mua taua te Maori te pera i a ia ka tu hei kai-hoatu mahi. Koia nei te wawata kei roto i te ngakau kia tokomaha nga Maori hoatu mahi ma nga Tamariki o-Aotearoa a nga tau kei mua. Kei te kaha matou a koutou Apiha Toko i te Ora ki te whai i tenei kaupapa whakahoahoa a kei te whiwhi etahi o a tatau tamariki inaianei ki nga hua o te aroha o nga hoa Pakeha. Ko a tatau tamariki me o ratou hoa Pakeha kei te haere tahi ki nga kura kei te whakahoahoa ratou ki a ratou na reira kia kaha ano tatou ki te awhina i tenei ahuatanga. Ma te matauranga ka whiwhi te tangata ahakoa Maori Pakeha ranei i tetahi mahi tika, e riro mai ai i a ia he whare pai mona tae atu ki nga mea mo roto—ka pai hoki te noho a tana wahine me a raua tamariki. E kore e wareware i a tatou nga mahi pai me nga tikanga pai a taua a te Maori kei te mahia i enei wa i tena wahi i tena wahi kei reira te Maori e noho ana. Ahakoa i roto i nga taone kei reira e mahia ana nga mahi katoa e mau ai to taua Maoritanga. Kei te kaha etahi o tatou kei nga Kura Wanaga ki te ki atu ki nga mangai whakaako a te Kawanatanga tae noa atu ki to tatou Minita Maori Pirimia hoki kia whakaakona to taua Reo Maori i roto i nga hai-kura he tamariki Maori kei reira, kati ko te tumanako o te nuinga noa iho kia tuturu tenei ahuatanga. Koianei tetahi o nga tino taonga a taua a te Maori ko to taua reo kia kaha taua ki tenei taonga kia kore rawa e ngaro. I roto i a tatau awhina i a tatau tamariki ki te rapu i te a mataura-nga akona ratou ki etahi o nga taonga o to tatu Maoritanga hei tikitiki mo ratou mahuna i roto te Ao Hou. Hei whakaoti ake i enei korero me whai i nga korero whakamutunga a te koroua ra a ta Apirana ki tana mokopuna ara “Ko to Wairua ki te Atua nana nei nga mea Katoa.” I nga ra i mua atu i te taenga mai o te karakia Pakeha ki Aotearoa nei he Atua tonu o taua o te Iwi Maori, Otira no te taenga mai o Te Wiremu me ona hoa ki Aotearoa nei katahi ano taua ka mohio ki te Tokotoru Tapu ara ka huri taua te Iwi Maori ki te Hahi Karaitiana. He maha nga hahi o Aotearoa i roto i te Ao Hou nei, engari kei te whakapono katoa ki te Tokotoru Tapu i raro i nga Hahi tokomaha o Te Ao Pakeha. Ahakoa he aha te Hahi i raro i nga hahi tokomaha o Te Ao Pakeha. Ahakoa he aha te Hahi i raro i te Tokotoru Tapu Tapu kia kana ki te mau i a tatou tamariki ki tera taha nui tonu o tenei Ao. Meinga ratou kia whai i te Ropu Karaitiana kia haere ki nga mahi a te Hahi, kia whakamoemiti atu hoki ki te Kaihanga te Kaihomai o nga mea katoa. Four Maoris will be among a delegation of ten New Zealanders who are to visit Indonesia next year under the auspices of the National Council of Churches. The party will visit churches in Java and the outlying islands. The visit will begin in mid-April. The Maori members are: Rev. Rangi Rogers, Methodist; Canon Raniera Kaa and Mrs Kaa, Church of England; and Miss Pamela Ormsby, Presbyterian. ⋆ ⋆ ⋆ Mrs J. Hawkins, Whakatu, was this year's winner of the annual Maori home garden competition held in Hastings under the auspices of the Heretaunga District Council of the M.W.W.L. ⋆ ⋆ ⋆ The Second Battalion of the New Zealand Regiment left for Malaya last November. Of the 750 members of the battalion, no less than 300 are Maori. In a public statement Lt.Col. J. D. Aitken, commander of the battalion, said the Maoris were extremely quick to adapt themselves to bush conditions during their training in New Zealand, and set an example for the others. ⋆ ⋆ ⋆ The work of Maori trainees in carpentry at the Panmure training school greatly impressed members of the New Zealand Carpentry and Joinery Apprenticeship Committee during a recent visit, according to the Commissioner of Apprenticeship, Mr H. McQueen. Progress had greatly exceeded expectations.