HE WAIATA HAKA ORIORI

Te Ao Hou, Summer 1953, Page 56

HE WAIATA HAKA ORIORI Na Wiremu Maihi Te Rangikaheke i tuhia nga whakamarama i te tau 1850. Te take o tenei oriori he oriori kanga mo nga hapu nana te hiahia kohuru i a Ngapuhi ki Motutawa, i Rotokakahi, i te tau 1822. Ko nga iwi nana tenei ngakau kohuru, ko Ngati-Raukawa, ko Ngati-Toa, ko Ngati-Maru, ko Ngati-Tamatera, ko Ngai-Te-Rangi. Kei Tauranga te patua, ka tukua. Kei Rotorua te patua, ka tukua ki Rotokakahi. Katahi ka kohurutia, ka mate. Rewa ana te taua ngaki mate a Hongi Hika. Ka horo te motu nei, a Mokoia, ka mate i reira nga mano o Rotorua, i te ngaunga a te pu. Mate iho ano tenei iwi, houhou ake e tetahi rangatira nui o Ngapuhi, ko Te Wera Hauraki (Kai-teke) te ingoa, ka mau te rongo. Ka mau tenei rangatira, a Te Rangikaheke i te houhanga o te rongo. Ka waihotia i tenei motu, i Mokoia, te tini o te pononga. Ka hokona e ia tana wahine, ana tamariki. No te rironga mai ki a ia ka tupu ake te whakatakariri ki roto i a ia, ki nga hapu nana nei te ngakau kohuru i ngaro ai a Rotorua, i mau ai ia i te pononga, me tana wahine, me ana tamariki. Katahi ka tito i tenei waiata whakaoriori, me ana kanga mo aua hapu e rima nei. I te taenga mai o Ngapuhi ka whakahoa a Ngai-Te-Rangi ki a ratou, kei te whawhai ki a Rotorua. Ka horo te motu nei, a Mokoia, ka hinga a Ngati-Whakaue i a Ngapuhi, i a Ngai-Te-Rangi. Te Take o tenei pakanga he pahoro i Hauraki, ko Te Totara, i te tau 1821. Ka mate ko te Puhi, rangatira o Ngati-Maru, o Ngati-Tamatera i reira. Ko Wheturoa tetahi o nga rangatira i mate i Te Totara. Ko te take tenei i whai ngakau ai nga iwi nei kia kohurutia a Ngapuhi. Muri iho nei kua haere a Ngati-Toa, a Ngati-Raukawa ki Kapiti; Kua rere a Ngati-Paoa, a Ngati-Maru, a Ngati-Tamatera ki Waikato; Ko Te Arawa anake i waiho i te mate. Koia i tito ai tenei rangatira i tana oriori kanga mo enei iwi. Ko taku potiki, Ko Te Auhikai,1 Ko te manawa puha ki Te Pariwhaiti.2 Ko taku potiki, kai kutu, kai riha, kai roro, kai takataka,3 O nga iwi kupukupu4 nana te ki, nana te kohuru. He tangi kai tou? Kahore ra he iwi i ora nei. Tena ka riro i te hurihanga nui ki te motu, e5 Hoki mai, hoki mai ra ki a au, kia whakamau atu taua Ki nga hapu tata ki te uru. Unumia atu te wai ki Rangataua.6 Tou uanga, kei te matarae i Whakaneke, Ko Kaiawa to kai. Ko te iti rawa hoki o te poho Hei whaonga mo te hokowhitu i a Tamaroto ko Tukairangi, e tama e.7 Mano tini ki Maunganui kihai i toro te ringa;8 Ma wai hoki koa e kimi rawa ki tawhiti, ki Rakaumangamanga9 ki aua noa atu? Kua rite tahi ano koa, i te whakamara i Maketu,10 e tama e. Mau e ki mai, te mate o te Atua I rahua reretia i te takere o te kete na Ngapuhi Ko Kaipo ka ea te mate ra. Na Tahupo i tahu te pure hei kukume mai mo Ngapuhi ki uta.11

Matakite mana, mata kiore. Ko te tiketike o nga maunga, hei whakawahanga mo te koiwi i tapu ai Rotorua.12 I kohukia ai te ngakau o Turikina, o Huriwaka,13 E pa ma, pupuri whenua, whakaupa riri e. Kai iho ra, i te angaanga o Ngapuhi, o Te Ngare,14 I tupu ai nga mauku o te paripari, ko nga makawe o Utamate.15 Whatitiri16 poaka puihi ki te parae. Te mahara koe mo Te Puhi, mo te ringirngitanga o to papa i Waipapa. Hamuti, kainga e te kiore ki te parae.17 Te purutia i Hauraki, Rere ke mai ki Waikato, Ki te kainga o Huatahi, o te tama a Rangiwewehi e.18