KO TE KUPU A TE PENETANA, TUMUAKI O TE KOOTI WHAKAWA WHENUA MAORI,

Appendix to the Journals of the House of Representatives, 1876 Session I, G-07a

G.—7a>

1876. NIU TIRENI.

KO TE KUPU A TE PENETANA, TUMUAKI O TE KOOTI WHAKAWA WHENUA MAORI,

MO TE PUKAPUKA INOI A NGAITAHU. Ko tenei korero c tau ana ki nga whenua i whakahaeretia c Wairaweke, c Te Kepa, c Te Hamutona, c Haimona c Matara, c kapea ana ki waho te wahi ki Earo o te motu, kahore he kupu o te pukapukainoi mo reira. E ki ana nga kupu o te pukapuka-inoi:— 1. I whakaaria ki nga tangata Maori na ratou i hoko nga whenua i te Waiponnamu ka whakahokia ki a ratou kotahi eka i roto i ia tekau eka, i runga i tetahi whakariteritenga a ratou ko Wairaweke i te tau 1844. 2. He mea whakawehivvehi na Te Kepa i tuhia ai c ratou o ratou ingoa. 3. E he ana nga rohe c whakaaturia ana i roto i nga pukapuka tuku. 4. He mea whakawehiwehi na Matara i whakaae ai nga Maori kite tuku i o ratou whenua. 5. I te nohoanga o te Kooti Whakawa Whenua Maori i kuare ratou ki o ratou tikanga tika, kite huarahi hoki c taea ai; a kahore i tinoj mana taua Kooti inahoki kihai i whakahaere marama ite tikanga o te whenua rahui ki Otepoti. 6. A mo katoa, kahore nga rangatira na ratou i tuhituhi nga pukapuka tupu i mohio he aha ta ratou c mea ana, a ekore c tika kia meatia kua tukua c ratou he whenua whai tikanga nui noa atu, hei mate mo o ratou tamariki mohio atu nei i a ratou. Ko aku kupu enei ara, —■ 1. Ehara tenei ite kupu pono. Kahore aua hoko i whakaotia i reira no etahi tau ano i muri iho. Kua pohehetia pea c nga kai-inoi enei hoko ko nga hoko o te pito whakararo. 2. Kahore ahau c whakapono kite kupu i whakawehiwehia nga tangata eTe Keepa. Otira ki taku mahara kahore i ata tatu o ratou ngakau te take ko nga taua a Te Eauparaha no inua tata atu o taua wa a wehi ana ratou kei hoki atu ia ; a he mea marama kite whakaaro iho i tere ta ratou tuku whenua ki tetahi atu iwi rangimarie kaha hoki c kaha ana c whakaae ana kite tiaki i a ratou. I puta pea he kupu penei ma Te Keepa ki a ratou aki taku mahara i tika ia. E he ana ta ratou whakahe inaianei. I a ratou ano te painga mehemea i a ratou ano te henga. Ko ia c whiwhi ana ite painga c tika ana kia waha ano i te taimahatanga. 3. He wahi no nga pukapuka hoko nga rohe c kore c taea te whakarere ke. 4. Kahore ahau c whakapono, kahore c whakapono tetahi tangata c mohio ana ki a ia, i whakapuaki a Matara i nga kupu i kiia i whakapuakina c ia. E whakaatu ana ano ia i whakapuakina ano eia te kupu mo te hunga Wiwi hei whakahaere i te niahi a nga Maori a c tika ana ano tana pera ki taku mahara. He mea i hapa ito ratou take kite whenua ahe mea tika rawa kia whakaaturia ki a ratou tona mohiotanga ki taua mea. Ko te hokonga tuaruatanga ote whenua ki etahi tangata ke c tika ana pea ma nga tangata nana te hoko tuatahi c whakaatu i ta ratou pouri mo reira kahore ma nga tangata nana i hoko ki a ratou. Tetahi hoki, kahore tetahi o enei kupu whakapae i whakapuakina ite aroaro 0 te Kooti Whakawa Whenua Maori i reira hoki c huihui ana nga Maori o te takiwa katoa. 5. He boa mohio nui he hoa uaua kite mahi to nga Maori i te wa c noho ana te Kooti Whakawa Whenua Maori —ara ko Arekehanara Make —a he roia mohio nui ano to ratou. Heoti ano te mea i tautohetia c te Karauna ko nga tikanga nunui mo te whai mana o nga pukapuka tuku mo te mea mehemea i tae te mana o te tuhinga a nga rangatira i o ratou ingoa ki nga iwi, mo te whakamaramatanga i etahi kupu i roto i nga pukapuka tuku mo etahi tikanga hoki c tau ana kite katoa ara mo nga rori me nga mea pera ekore c taea te whakakore. I reira aTe Eoretana ite taha kite Kawangatanga a i ahua hiahia ano ia kite tuku atu ki nga Maori i nga mea i tika kia tukua atu ki a ratou a kahore i kaha te whakahe ate Kawanatanga ote Porowini ki nga tono. I Katapere kahore ratou i mea kite whakahe engari i pai noa atu kite whakaea i nga mea katoa i tonoa c te Kooti a i nui ta ratou awhina 1 te mahi a te Kooti. Erua nga tikanga i roto i nga pukapuka tuku i whai tikangatia etc Kooti. Ko te tuatahi ko te kapenga o nga kainga o nga urupu me nga " mahinga kai." I marara noa atu te whakamaramatanga o enei kupu ; i uru ki tenei ingoa kite " mahinga kai" nga wahi hiinga ika, nga pa tuna, me era atu mea, haunga ia nga wahi whaainga mea me era mea pera kahore i kiia na te mahi i whai taketia ai. I

G.—7a,

2

whakataua etc Kooti te take ki enei wahi porowhita katoa. Ko tetahi tikanga i roto i nga pukapuka tuku he kupu kawenata ka -whakaritea ano he whenua ke atu mo ratou (mo nga Maori). I whakaaetia tonutia c te Karauna te whenua i whakaaturia c te kai-whakahaere o te taha ki Dga Maori, a apititia ana te whenua kia tae kite tekau mawha eka mo iatangata i roto iia porowhita. Kahore tetahi kupu whakahe mo nga kai-hoko whenua i whakapuakina i te aroaro o te Kooti, a ko te kore kaha o te Kootij i whakaaturia nei i runga i te tikanga mo te whenua rahui i Otepoti, kua kore c tau ki nga Maori i Otautahi notemea no mua atu te nohoanga ote Kooti ki reira. Kahore he mea i waiho etc Kooti kia tarewa (haunga ia etahi wahi o nga whenua o Topi i te pito ki Runga rawa, ko nga Maori o reira kihai i whakaae kia noho kua tae hoki kite takiwa mo nga titi). Otiia tera ano tetahi kupu whakaari kihai i mana te Kooti kite whakarite, he mea ano c kiia ano i tino whai tikanga ki nga tangata na ratou nga ingoa i tuhia ki nga pukapuka tuku—ara, ka whakawhiwhia ratou ki nga whare-turoro, ki nga kura kite " atawhai " hoki. He mea whakamiharo te ahua whakaiti ota ratou whakahua i enei mea i roto ite pukapuka inoi, ano ehara enei mea ite mea hei whakaritenga mo te whenua. Otiia he whakaaro pea tenei no muri, he wahi pea no te mohiotanga c kiia nei c ratou i puta ki a ratou i muri o te nohonga o tetahi o ratou ki roto kite Runanga. Otiia, ki taku mahara, me wbakaaro ano tenei kupu whakaari. Kua whiwhi ano ratou, ki taku mahara, ki nga whare-turoro no te mea i tuwhera ano aua whare ate Kawanatanga ki a ratou tahi ko nga pakeha. I whiwhi ano ratou ki etahi wahi kura. Otira c kore c taea etc moni te whakaea te hapanga o enei mea. Penei te kore kaha kite tatau i nga ntu me te kore kaha kite tatau i nga tikanga o nga mea i ngaro i te tima ra i a te " Alabama." Mehemea kua ngoikore te Kawanatanga i runga i tenei mea, heoti ano te mea c taea c ratou he whakaea ita ratou ngoikore he whakatu kura mo a mua ake nei. Ko te whakapakehatanga ate Kaiwhakamaori i tenei kupu ite " atawhai" he tiakitanga ;ko ta nga Maori whakamaramatanga, he oranga. Ko te tino tikanga o taua kupu he " tiaki;" a i runga i te whakaaro kite ahua o nga Maori i te wa i whakahuatia ai taua kupu, a i whakaritea ano hoki te tikanga mo te oranga i runga i te whakaritenga i nga porowhita whenua, wahi hiinga ika me era atu mea ko ta te Kai-whakamaori pea te whakamaramatanga tika. Aki te waiho i tena, c kore c taea te whakahe kua ea tika tenei kupu whakaari. 6. E kore a taea te ki noa iho i runga ite tikanga kore kupu whakatuturu kahore i rite i taua wa te utu kite tikanga ote whenua. Me i kore rawa te Pakeha i tae mai ki enei moana kua ingoa noa iho inaianei te ritenga o enei motu. Ko te utu nui rawa c tau ana ki enei whenua inaianei na te moni me te mahi a nga Pakeha. Kua pahure atu tetahi whakatupuranga ote wa mai i hokona ai taea noatia tenei wa. Kua kore rawa tenei mea i whakahaeretia ara he whakariterite a-wa i te tikanga o nga utu whenua haunga ia i te wa i nga Hurai i raro nei ratou i te Atua tonu, a ki taku mahara he nui te mate i pa kite tokomaha o nga tangata i panapana i aua wa whakariteritenga. Kahore i toe ki taku titiro iho tetahi take i runga i te ture i te tika ranei (tika kupu, tika tuturu ranei) mo te tunga etu mai nei nga kai-inoi. A mehemea he Pakeha aua kai-inoi kahore rawa c maharatia eau tetahi take c whakaarohia paitia ai ta ratou inoi. Otira me apiti eau tenei kupu, ahakoa mahara koe c puta ke ana ahau ki waho o te mahi i whakaritea maku, he mea pai mo te mana me te honore o te Kawanatanga kia kaua c tino kimihia i runga i te tika tonu a enei tangata, engari me whakahaere i runga ite tikanga matua i runga ite tikanga ngawari. Ko ta ratou korenga c tango i tenei tunga mo ratou ekore c tika ki taku whakaaro hei whakahenga mo ratou. Ko ratou nga toenga iti o tetahi iwi i noho ki tenei whenua i mua atu i a tatou; a mehemea ka he tatou i runga ita tatou whakahaere ki a ratou me he ite taha kite ngawaritanga. Hei mea whakatutua rawa i to tatou ingoa mehemea kei te noho rawakore enei tangata. Ka kitea c koe i roto i te wahi o aku tuhinga i te Kooti ka apititia ki tenei i whakaaro au i herea ahau etc whakahuatanga ate Make ite 14 eka, notemea na te Kawanatanga ake tena. Otira ko taku noho i reira he Kai-whakarite whakawa. Era ano au i koa mehemea i nui rawa ake te wahi i whakahuatia, a kua whakamana ano c au. Kahore au c kaha kite whakapuaki i tetahi kupu tuturu atu i tenei me ka kore au c ahua whakakake. Ekore rawa c taea te whakamana te tono i roto i te pukapuka inoi kia tae rawa ki ta ratou c tono nei, otira c whakaaro ana ahau me whakarite tetahi whenua i runga i te tikanga ngawari mo ratou, ko ana whenua me here rawa kei hokona. Kahore he tikanga ote tono kia tuhia c ratou tetahi pukapuka whakahoki; notemea ka whakahoutia tonutia aua tono i ia wa, i ia wa ate takiwa c noho ana ratou ki tenei whenua. Ka apititia eau (1) he tauira o tetahi o nga whakataunga ate Kooti; (2.) He kupu i tangohia i roto i aku tuhituhinga korero, ko nga korero a Matara ki reira; (3.) Ko nga kupu a Te Keepa mo nga kupu o te pukapuka inoi c tau ana ki a ia. Na Te Penetana, I\ D. Fenton. Kupu i tuhia i muri.—Kahore ano i ata whakaotia nga whakataunga katoa a te Kooti; otira kahore nga Maori i amuamu mo tenei. I\ D. P.

By Authority: George Didsbuby, Government Printer, Wellington.—1876.