Untitled

Wananga, Volume 1, Issue 1, 5 August 1874, Page 1

He Perehi tenei mo te Motu katoa, mo nga tangata maori, kua huaina tona ingoa ko te Wananga o nga iwi katoa inaianei, kahore ahau e karakia ana ki nga atua maori, hei ritenga ia mo te Perehi e huihui tatou kite whakaaro kotahi, koia i huaina ai kia te Wananga, no te mea, mo tatoti katoa tenei taonga. Ma tenei pea ka tino niohiotia to tuakanatanga o tatou, mete whanaungatanga. Tena koe, e Tainui, tena koe e, te Arawa, tena koe, e Kurahaupo, tena koe, e Tokomaru, tena koe, e Matatua, tena koe, e Horouta, tena koe, e Mainarn, tena koe, e Kiukakara, tena koe, e Kuramarotini, tena koe, e Aotea,— Tenei ahaa, te Wananga o nga mea katoa, a nga tupuna, o nga waka, ka maranga kai runga, Tihe mauriora. Kihai i ora noa te tangata, na Papa i whangai, i nui ai te uri kite ao nei, kihai a Papa, i ruahana i te tarutaru anake, na Tane i whakakakahu, ki Waomii, i mahuru ai te kopu o Papa. I takea mai i nga atua, to korenga o te tangata, whaihoki na reira i nui ai, nga mahara, mete mohiotanga o nga kahika. A e kore ia uei e inahue te para, o nga matua ia tatou. Te kai ote po homoe, Te kai oteaoi te wa otera e whiti ana, he mahi. Te hua ote mauri mata tu tonu, lie kai, he ora. I nga wa o mua, i nga ra ote Wananga e tapu ana, na Tu te Marae, ko nga ra era ote whangai karu. I tenei ra i nga wa ote Wananga, kua kawea kite urupa nehu ai, i enei ra, i nga rongo o Eongomatane kua noho i te marae, i enei ra i nga wa o te whare Huata, kua kohia a roto ki nga taonga o maitai: akona te ki korerotia, te whakapapa ote iwi, ka tupu kite nui kite ora, ka kai ai te mara a Eongomatane. Hirihiria nga karakia taonga; tohia nga karakia awa moana, kia tere a waipuke te waka o Maitai, kia eke mai kite Ika a to koutou tupuna a Maui, karangatia te manuhiri tuarangi, kia peka mai kite kainga, horahia mai o koutou taonga o mua, kia kata akona he mahara, turia nga korero o mua, wetekia nga putea o te mohiotanga, akona ki nga iwi e pae nei, kia rongo te ao, kia kite me kore nga kanohi, me kore e karanga e hoa ma e, i naia te ra e whiti nei, waiata tonu iho whiti ana te ra i tua o Tawauwau tauare te waka i roto te kopua. I tupu

mai te mana o te tangata i te iwi, mete Rangatiratanga, me to whai taonga mete karanga kite nianuhiri. Waihoki me tcnei taonga, ma koutou e kai ponu i te taonga, ka koro koutou e kite, i te painga. Ko ahau te papa, ko koutou nga tohunga. Tenei ahau e te iwi, whangaia mai ahau ki nga korero nui, ki nga korero iti, te mate mete ora. Heoi nga mea i whakaarohia, hei whakaputa i nga tino kupu e wawatatia nei e te ngakau. T o iii hoa ma e hara tcnei i te mea hei wehewehe, i a tatou, engari hei whakakotahi i te haerc ma tatou. Hei kawc kite ao i nga mea e mannkohia ana e te ngakau, i nga mate i nga pouritanga, no te mea ehara tenei mahi te whakahe, raua ko te mate; ite mea, ka whakarero noatia o te tangata : lie mea man tonu, i nga whakatxipuranga katoa. Koia tenei i maharatia ai, kia mauria hei taonga mo te mctu katoa. Koia e whakahaua nei kia kouton, kia honiai nga korero iti, me nga korero rahi, nga mate, mo nga ora, hei kawe kau atu kite ao, hei kite kau ma te ao. Ko waihoki hei titiro mai ki tenei iwi kite maori, hei titiro hoki i nga mahi e mahia nei kite whenua raua ko te tangata. Tera pea ka manakitia etahi, ka mahuetia etahi, hei paru takahanga. ITaere mai mahia tenei mahi, kuo. whakamaramatia nga tikanga katoa e mau i runga ake nei, kua huihuia nga whakaaro o ia iwi, oia iwi, kia kotahi. Me tana mahi, me tana haere, e puta ana nga rongo-pai kia tatou, a e rongo ana tatou ite mohiotanga. E hara ite mahi penei me enei mahi, e whakakino nei ite ingoa oto maori. Ko te mea ko nga kupu e ahua whakapae ana mo tetahi tangata, e kore tena e manakitia, e te Wananga, heoti nga mea e whakatupatoria kia koutou, mo a koutou tuku korero mai kia au, kei ki koutou i mahuetia a koutou whakaaro. Koia na te haere ate Wananga no te mea i Oatitia ia i runga i te ritenga o te Ture o nga Perehi i Nui Tireni, e mahi ana ia inaianei, kotahi tonu te haere o nga Perehi katoa. Heoi ra e hoa ma, ma koutou te whakaaro mai kite tuku mai i o koutou whakaaro kia whakaaturia. Tena ano ka tukua nga korero o tenei tau o te nohoanga o te Paremata, me nga whakaritenga Ture : i mahia e taua Paremata.

He mea i ata maharatia e matou e nga tangata o Waenganui o te Ika. o to koutou tupuna, a Maui, kia tangohia tenei taonga ma koutou hei kawe i a koutou whakaaro ki nga motu o te moana kia kite te ao katoa, J. a koutou whakaaro, I te rapu o koutou i nga huarahi .o te whai rawatanga kite tangata. E mahara . ana ahau a ( te Wananga, ko to° koutou , kuaretanga .me to - koutou mate he rua no nga reo he s maori he reo pakeha, mahara ai a. ahau'a te Wananga tena kawea mai a, koutou whakaaro kia kawea e au ; kite. ao- katoa tera pea ka ; manaakitia. ete hun"-a e , kitea.** koutou whakaaro, i te mea kua rlro ko ahau ko te Wananga hei Meera, ma koutou,, no te mea he tangata maori nei ano ahau. E hara ite mea ka s whakamutua e ahau taku mahi. tono kia koutou, Ej ; i te mearko .nga kupu e kino.,ai tetahi ki tetahi-e tetahi; v ki tetahi, ko nga kupu ia e manakohia ana i roa o te tan, Ko..nga mea i kitea. e tona tirkana koTena hei tukunga mai, mea ake ano ka -, whakaaturiangamahinga Ture kia kite ano koutou kei t ngakau kore koutou e hara i te mea hei wehewehe i a tatou tenei mea, . engari hei whakakotahi, ko te haere tenei a. te iwi mohio e kite nei tatou, Ka whakaae koutou,. ka whakapumautia e tatou etahi. tikanga mo te oranga mo tenei. taonga o tatou, kite mate nui tetahi Iwi Hapu ranei kia whakaorangia tetahi mate tena e whakamana taua kupu tono a nga kai-tono, ko taua mahi ka penei te mahi mete mahi Kamupene e whakaaturia ; nei e Anaru Patena ratou ko tona iwi, kahore ano kia tetahi Komiti, kei enei ra e haere ake nei, ka whakapumautia ai, tera e karangatia etahi i nga hapu o raro ara.me ata mahi marire, Ko ahau ko Te Wananga e hiahia ana ki nga tangata katoa ahakoa rangatira kuare ranei ka haere tonu: hei taima whakaatu tenei maku kia koutou, kei wareware koutou, he nui nga tikanga e korei e puta inaianei, haere atu ki runga.he.whaka-tangata' te manakohia e te ngakau o rau o tangata. Whakarongo mai e nga iwi maorfehnra tenei i te mea hei wehewehe i a. tatou hei whakakuare ranei, kahore hei.kimi atu inga huarahi e ora ai te iwie whai take ai te mohiotanga, e kore ai te mauahara:- e kitea ai nga huarahi hei haerenga mo te tangata ka whaka-pakehatia e au nga kupu hei titiro ma 'nga hoa Pakeha ka whakamaoritia.rao nga maori: titiro ia na tatou kei te mau : tonu i o tatou .hoa te.tau mete ra 1 tae mai ai a Kapekuka. Ko wai ra kai te mohio ki nga.ra o Amukati ko wai ra kei te mohio ki n°-a ra o te whawhai a Heke, nui noa te mohio o te maori ngaro ake ; Koia au i mahara ai, homai he utan«-a He tika ia nei e Te Iwi, kia whaakina *ga tino ara,eputa ai i tenei nupepa, i Te Wananga,. .ana whakaaro. ekawe ai kite ao katoa. Erna nei ano kanohi o te tangata, hei titiro i nga mea o te ao nei, A e rua taringa o te tangata hei whakarongo i nga kupu i nga reo o te.tantata Utira he nui, he maha nga. tangata o te ao nei/a he mea ano ko te kupu e.rongo ai te iwi, he tangata ano o ratou e ki ana, Koia nei te. tikanga o taua kupu, he tangata ano.e ki.ana kahore ko tana tikanga i kite ai o taua kupu, A he mea ano ko ta te tokomaha e k^+anako te.whakaaro. a etahi.e mea ana, he penei taua mea, ko etahi e mea ana, pera ana te ahua .0 taua mea, ko taua : tu kanohi nei ano Jaga kanohi o - t .te.bunga. e.tautohe nei ko nga taringa ko aua tu t tarmga ano a tatou nei ano,, a he aah te mea i rere kc

I ai te titiro a etahi i a etahi; he aha to mca i wKaka [rongo ke ai nga taringa o ctahi. i o-.etahi. . Koia nei te utu mo tenei patai, He ahua. iho ; ano no n«-i tupuna, e hara i te .mea kei nga'- kanohi kei n£a taringa anake te rere kc ote tangata. He mea ano ko te kai i reka-. ki -.etahi i kawa ki etahi, whai hoki ko taua ahua ano kei nga mea katoa. A koia Te Wananga i mea ayke4Trtrra-'ona o mo te iwi, ka rapua.ai ia nga-mea katoa, kia tae ai ki nga kai e reka ai kite iwi katoa. A ko=te tino mea teaev e titiro. ai Te wananga. Ko.nga mea kihai i ataahua mai ki ta te . Wananea ; titiro, ahakoa whakahe te. Wananga i taua mea, e kore e kuim weraweratia te kupu whakahe, i taua mea. Aki te .mea ka.ki te Wananga i tetahi wahi o nga ture e he ana tana wahi.iti o te Ture ki tana titiro. ka ata puta pai T atu tana, kupu ta te Wananga, mo. iaua wahi iti i titiro he .atu ra tana whakaaro. Kahore oTe Wananga,- ona.whakahirahira i a ia, otira ko a te kaum-atua i ana kupu me r tana a-ko ite iwi -e pera ano a Te Wananga kupu <ako. me tana whakahe mo nga mea- i ft* he ki tana titiro, ko nga Ture i mahia 1 Te Paremata, ka mana ano i a Te Wananga era, a ka titiro 1$ ia, ki nga main me nna mahia ana eTe Paremata. Otira e kore Te Wananga e titiro, kite nui, kite dti,,ki te ttangatiratanga ki*te moketanga ranei o,*e tangata. Kuti nei ano tana e titiro ai, e whakapai ai; ko ng a kupu marama, ko ngantenga e tupu ai te. iwi. Ahakoa kiia mai Te Wananga e te hunga ma ratou e whakahe Mia'jknpu a Te Wananga, e he Nupepa kiri parauri, he nupepa 1 tupu mai lte tino ote pakukore. e pai ana. Ekore te Wananga e whakama ana kataina e te nunui, e nga tohnnga mohio kite whakaaro waiho kia whakapakiri ana he tatahi niho taniwha. E kore te kupu a Te Wananga e kino atu mo te.kupu kino mai,,engari ka whakahe ano au i to mea e he ana ki taku titiro, ko au ko Te Wananga, i.kapea e te mano kite a»ar o te kuaretanga,. noho ai a ko tenei, kua piwatawata te kora o te mahara ki au, Koia nei ahau l vvhakatika ai i tataku ai i aku.maharatanga kite iwi, i akona hoki. e era nunui, a he iho, i turia kite waiata, a raru iho te rangi o ,te waiata i te parare a te kuare, ko tenei e te iwi na tatou tenei tau, a.ka mea atu tenei au, kia homai hoki a koutou mohiotanga ki te aroaro o Te Wananga noho ai, maku ma Te Wananga e ki a koutou kupu kite tokomaha, otira e te iwi, kia pai tenohc o te.kupu, kia mana ia koutotf nga ture o. ta tatou Paremata, a kite mea ka titiro he atu tatou kite mahi o nga Ture, me atakawe marire ano e au a ratou kupu. kite iwi, a ma te iwi e ata hapai ta ratou hiahia kia ata whakarangona mai ai ea tatou mema o te Paremata i Poneke. He.lcorero enei no roto i te.HakuvPei Taima. KoTAHi.kaipuke kua.u mai ki Nepia nei, ko te Wmiteta te ingoa, he uta Pakeha mai, hei mahi i te whenva. No te 26 x> Hurae nei i u mai ai, 85 nga ra ona i rere mai ai i lugarangi, a u noa mai ; ki koneL E kiia ana, he tino pai nga jra katoa o ratou i rere mai, a kahore he mea o ratou i turoro i te rerenga mai, ko nga Pakeha i eke mai 432, a.e rua nga tamariki inmate i te rerenga mai. A ko te kaipuke ko te Pearehi i u mai ki Kititana, he kaipuke uta ..Pakeha mai ano ia, a. 118 ona ra i rere mai ai i lngsrangi ka u mai ki reira, ki Kititana. Ona Pakeha i uta mai ai. 164 ; kahore kau

he tamariki i aua Pakeha, he kaumatua anake. E haere katoa ana ratou ki Timaru noho ai. E ono tangata i mate, a e wha nga tamariki i whanau i nga ra o ratou e rere mai ana. Na te Kumaranga i uta aua Pakeha ki Timaru. A ko te 11 ami Marcra, he kaipuke ano i u mai i.iki Poii llama. E7O ona ra i rere mai ai i Ingarangi kau ki Poti Hama. Ko ana Pakeha i uta'mai ai 371. II rc kaipuke ano i u mai ki Akarana, no "Ingarangi ano hoki nga Pakeha i eke mai i tenei I. kaipuke 470. A he kaipuke ano i u mai ki Poti Hama, he uta Pakeha anai ano ki reira, no te tu-a-ahiahi i u mai ai ki reira, kihai i tukua mai nga korero o nga tangata i eke mai i tenei kaipuke. Ko nga utu enei o te hoko o te kau, o te hipi, o te hoiho, i Akarana. Aki ana aTe liata, ratia ko te Norini ; manaakitia ana ete iwi nga kau whakatete wai-u. E utua ana mo enei, e£7 10, he mea ano, e £l2 mo te mea kotahi ; mo te kau- c patua ana hei kai,.mo nga mea niomona, e 35 hereni, he mea ano, c4O hereni. mo te 100 pauna taimaha. E kiia ana kite mea o kore e utaina mai i nga whenua whai kau ; he kau ma nga Pakeha o Akarana, ka nui haere te utu mo te piwhi i reira. A e iti ana ano hoki nga hipi o reira; ko te utu mo te pauna taimaha, mo nga pauna eS, e 3 hereni mete 4 kapa. •&$g? ! " lura tk Hunt, kite Paremata, mehemea kua tae mai nga korero o nga Tiati o te Kooti whakawa whenua Maori. Mehemea Kua korero mai aua Tiati i a ratou whakaaro mo nga tikanga, mete ara ote mahi, e mania a.i te Ture whakawa whenua Maori o te tau Tiati kite Kawanatanga kia homai aua pukapuka kia tirohia e nga Mema o te Paremata. Ka mea aTe Wokera, he tini nga pukapuka kua tae mai, he tini ano hoki nga whakaaro tangotango i nga tikanga o taua Ture whakawa whenua Maori, kua tae mai kite Kawanatanga. Otira e kore e tukua mai kia tirohia aua pukapuka ate Paremata; a i mea ano hoki aTe Wokera. Itera i tono ai ano aTe Kirihi kia liomai • kia tirohia e te Paremata ; nga pukapuka o nga korero • o nga whenua kua hokona e nga Maori kite Kawanatanga; i mea aTe Wokera i reira, ko nea pukapuka e homai; ko nga mea anake e paingia ana kia homai ete Kawanatanga. Ko era anake; kahore etahi e homai e te Kawanatanga -. kia kitea ete Paremata. Ka mea a Te Kere, tenei taku kupu kite Paremata, kia tono ahau kia homai, kia kite nga Mema o te Paremata i nga pukapuka katoa i tuhituhia atu e Te Tari Maori, ki nga Komihana hoko whenua o Te Ihi Kepa ; mo nga whenuae hokona ana, me n<ia whenua e Rihitia ana i te Ihi Kepa ; me nga pukapuka katoa ano hoki a ■ aua Komihana hoko whenua kite Kawanatanga ; k«. tono ano hhki tihau i nga pukapuka katoa a te Kawanatanga kite Komihana. Takiwa hoko whenua kia kite 'te Paremata nei; me nga pukapuka katoa o taua : Komihana kite Kawanatanga.