TE WHARE I RARO.

Waka Maori, Volume I, Issue 21, 15 February 1879, Page 302

TE WHARE I RARO.

Manei, 21 o Oketopa, 1878. TE POKIHA MO NGA TIKANGA MAORI A TE KAWANATANGA. I panuitia ete Pokiha kite Whare etahi wahi ote torero o te haerenga o Ta Hori Kerei raua ko te Hihana ki Waikato. I whakaputa matou ki taua korero i tera Waka; he korero wairangi rawa ia, he mea tuhi na tetahi tangata i haere tahi i a Kerei maki "Waikato ; he kai tuhituhi korero taua tangata tetaki nupepa Kawanatanga. Ka mutu ka korero ki penei ate Pokiha, ara:— Na, ko te tu. tena o te nuinga o nga wharangi o taua pukapuka. Tenei tetahi merna e ki mai ana kua ware ware an kite panui ite korero mo nga puku 0 te upoko o te Hihana, (i whawhatia ra e Tawhire.) Na, he ui taku kite Whare me he mea ranei he korero tika tenei tu korero hei homaitanga ki runga kite teepa o te Whare? Ko taua korero anake ano hoki te korero kua whakaaria mai nei ki a tatou mo aua korerotanga ki nga Maori 1 whakanuia noatia nei te korero. I taku ata tirohanga i enei pukapuka Tie maha nga tikanga whanoke i kitea e au. Ite tau 1876, i te oranga ano o Ta Tanara Makarini, i tu ki runga a Ta Hori Kerei i' roto i tenei Whare korero ai i tana korero whakahe mo to tatou hoa e arohaina nuitia nei e tatou, ara mo te Makarini. Kaore rawa ano au i rongo noa ki tetahi korero i rite ki taua korero te kino, te hianga, te mauahara noa. Ko tetahi tenei o ana kupu i puaki i a ia i reira ai, ara, — "He mea nui rawa tenei ka korerotia nei e au, ara ko tetahi Minita nui o te Kuini i haere kia kite i tetahi rangatira Maori, he tangata whai mana, he tangata e tango ana i te ingoa Kingi mona, a i te taenga atu a taua Minita kia kite i a ia, i tae mai ano ki reira ki taua hui etahi tangata kohuru kino, a i mohiotia ano he tangata kohuru ratou." Katahi a Ta Hori Kerei ka korero i reira ai kite nui rawa o tehee ote Makarini i tona haerenga i taua wa kia kite i a Tawhiao ; a i ki mai ki a tatou na te nui o tona pouri ki taua haerenga a te Makarini, na riira ia ka tuhituhi i tetahi pukapuka ki nga Maori mo taua mea. Koia tenei nga korero o taua pukapuka ka panuitia nei e au. (Katahi ka panuitia ete Pokiha taua pukapuka. I penei te ahua o nga korero, ara kei raro iho nei.) : " E hoa ma, —He nui te pouri o toku ngakau ki a koutou e tiaki nei e whakaora nei i nga -tangata kohuru. Ko Winiata marire ano taku e korero nei. Taku kupu ki a koutou me whakaae koutou kia hopukia taua tangata e te Wheoro, kia kawea kite aroaro o tetahi Kai-whakawa kia ata whakawakia ia ki ta te ture tikanga. Kei pohehe koutou i te mahi aTa Tanara Makarini i runga i tenei mea. E kore te whakaaro o te nuinga o nga tangata pai o te ao katoa e pai kite mahi aTa Tanara Makarini i runga i tenei mea. Ko nga tikanga a nga tangata pai o tenei ao katoa kaore e rite ana ki taua mahi ate Makarini. E tino j>ouri rawa ana toku ngakau

■ki ta koutou mahi e tiaki nei i a Winiata. N"a, kia mohio koutou, kite mea ka penei he mahi ma koutou, ka lidke ki raro rawa ilio te rongo mete ingoa o Tawhiao kite whakaaro o nga tangata katoa. I whakama rawa au i taku rongonga i te korero koutou ko Ta Tanara Makarini, a kaore he kupu o taua korerotanga i puta mo taua kohurut'anga. I whakaaro au kaore rawa ia i mohio kite korero ki a koutou ite korero tika. Ko teuei he hoa aroha au ki a koutou, e puta ana hoki taku kupu i runga i te kau aroha nui ki a koutou ; taku kupu, kite mea e hiahia ana koutou kia tuturu he rongo pai, he in°"oa pai, mo koutou ko Tawhiao, me tuku mai tenei tangata. Kati ua koutou tiaki i nga tangata kolruru. Ko te riteiiga tenei o nga iwi marama o te ao katoa, ara: Kite mea ka kohuru tetahi tangata i tetahi, muri iho ka oma te tangata kohuru ki tetahi motu, kainga ranei, na ka tukua mai ano taua tangata e te rwi no ratou te kainga i oma atu ai ia, ka tukua mai kia whakawakia.ia i te whenua i mahi kohuru ai ia. Ka mutu taku korero ki a koutou." Na, ko te reta tena a Ta Hori Kerei i tuhituhi ai. I te timatanga o te korero a Ta Hori Kerei (i taua tau 1876) i roto i te Whare, i whakaatu ia i nga korero i roto i taua refca a ana : i kaha rawa hoki aua kupu kite kino ote mahi aTa Tanara Makarini i haere ra kia kite i a Tawhiao i te wa e noho ana aua .tangata kohuru ki reira, i honea atu ra i te ture, a e huna ana i a ratou ki reira. I taua wa lie mema kau aTa Hori Kerei mo Waihou. I muri i taua korero a ana, ka korero ko te Tino Roia o te Kawanatanga, (no naianei i tu ai ki taua mahi, i tenei Kawanatanga etu nei). Ka mea ia:— ° . " Kotahi te mea kaore i marama i a te Makarini te whakamarama. E pai ana kia whakaaturia mai te take i kore ai ia e tono kite kia tukua mai nga tangata 1 mahi i nga mahi hara." . Na, ite tirohanga ki taua mahi aTa Hori Kerei i te tau 1876, tera e mahara te ngakau taihoa ia e Jiaere kia kite i a Tawhiao, tena tangata tiaki i nga tangata kohuru (e ai ki ta Kerei i kii ai), engari me .matua oti i a ia he korero kia kaua aua tangata kohuru e puta mai ki reira kite hui—kia kore ranei ratou e whakakite mai i o ratou tinana ki a ia, kia .kore hoki ratou e haere mai kite papaki i tona tuara, ara ki te.manaaki i a ia. Tera tatou e mahara ka pumau ia ki ana tikanga i kaha ai ia kite korero. Otira, i pewhea te tikanga ? Nei e kite ana ahau i enei pukapuka, e mea ana ite taenga atu o Ta Hori Kerei ki Kopu kia kite i a Tawhiao, i reira ano i te taha o Ta Hori Kerei e haere ana te tino tangata kohuru i Niu Tirani katoa, te tangata e whero ana tangata nana nei te kohurutanga i te toto, te i Turanga. Engari kaore a Ta Hori Kerei i ki'te i taua tangata pea. I tae ano hoki taua tangata ki tetahi hui ki Hikurangi. ° Te Hihana. —Kaore tena e tika. Kaore te Kooti i tae kite hui ki Hikurangi. Te Poeiha. —I te kainga ano ia e noho ana. I roa hoki ia e noho ana i rotoi tetahi ten oti, raua ko tetahi o nga tangata tuhituhi. Te Hihaka.—l panaia. Kaore ia i noho. ~Te Pokiha.—Kati, maku e whakaatu. E noho tahi ana a Ta Hori Kerei raua ko Tawhiao i tetahi tenefci, katahika rere mai ki wa ho te Koo ti, i te hope anake te kahu, ka tupekepeke i waho o te teneti o Kerei, ka karanga, '* Ko au te tangata e kiia aua kia utua tona upoko." E rua nga-wahi i .panaia ai taua tangata; engari kia mohio te Whare, kaore i 1 anaia mo ona kohurutanga engari mo tuDa haura-

ngatanga. Kei nga tangata katoa te pukapuka i nga korero na, ma ratou e ata titiro e ata mohio ai ratou. Tera ate Kooti, te tangata nana nga kohuru kino i korero ai au, i te hope anake te kahu,e karanga ana, " Tenei an, te tangata e kiia ana kia utua tona uj)oko, mete tupekepeke i waho ote teneti i noho ai a Kerei raua ko Tawhiao. Haere ana i reira te monomono o taua tangata kohuru; e toru nga hui i tae atu ai ia. E kore tenei e ngaro ; he nui atu te rongo o tenei ito te rongo o te taenga mai a "Winia 4 a kite hui i haera ai a Ta Tanara Makarini.' Otirako te Kooti anake ranei te tangata kohuru i reira ? Kaore ra. Ko Tapihana tetahi. I ki a Hori Kerei, ite tau 1876, kua mohio ia he tangata kohuru taua tangata, i mate i a ia tetahi tangata ite taha ki Akarana. Na, i ana hui ano hoki aua tangata. I kite ano hoki a Hori Kerei i a ia i reira ite tau 1877. I korero ia ki aia i te aroaro o Tawhiao, a whakatika ana a Tapihana whaikorero ana, manaaki ana i a Hori Kerei, kiia ana kia kawea eia a Kerei ki tetahi wahi ka whakahoki mai ai. Ite rua mete toru o nga ra i reira ano a Tapihana e haereere ana, ko te panekoti o tona wahine tona kahu. Tera hoki tetahi tangata kohuru i reira, ko Purukutu. He tanga-'-a kohuru kino rawa ano hoki ia. Eki ana tetahi o nga kai-tuhituhi a Kerei, ko te haere a taua tangata, ano he toa rangatira Mao.ri, e haere ana me tona ta : aha i mua o te ope whakataki mai i aTa Hori Kerei. E ki ana taua kai-tuhituhi, i ata titiro marire ia ki taua tangata, a kaore ano ia i kite noa i tetahi tangata nui atu iaia te ahua kino, ahua kohuru. I kapi' katoa taua kainga i nga tangata kohuru. Ehara ena i te katoa; tera ano etahi. I whea a Winiata ? I te tau 1876 i whakaaturia mai ki a tatou te wahi inoho ai (e Kerei). I whea ia inaianei? (i te taenga atu o Kerei). I roto ranei i nga Pakeha me nga iwi Maori hoa ote Pakeha ? Me he mea kaore ia i aua hui, tera kaore rawa i tawhiti atu. Ko tetahi o nga kai-tuhituhi a Kerei i korerorero raua ko tetahi ta- ~ ngata kohuru, te tangata nana i kohuru i a te Amiteehi. He tangata Pakeha e ata noho ana, he wahine Maori tana wahiue, he tamariki hawhe-kaihe ana tamariki He tangata kohuru e haereere tonu ana i aua hui inga Tangi katoa. Na, tera a Hori Kerei e mohio ana ki a ana korero kino rawa mo Ta Tanara Makarini, mo tona haerenga ki tetahi hui tata kite kainga i maharatia ai kei reira tetahi o nga tangata kohuru e noho ana; i mohio a Hori Kerei ki tena, engari kaore rawa i puta he kupu manamo aua tangata kohuru—kaore rawa ia i ki atu ki a Tawhiao, "Me tuku mai e koe enei tangata. Ko te ritenga tenei o nga iwi marama inaianei, ara, kite mea ka kohuru tetahi tangata i tetahi, muri iho ka oma ki tetahi kainga ke, ka tukua ma? ano taua tangata e te iwi ote kainga i oma atu ai ia." Kaore rawa i pena he kupu ma Ta Hori Kerei. pau noa wiki katoa, kaore rawa he kupu i puta mo aua tangata kohuru. I patai au ki nga Minima ki tenei i era marama e rua kua taha nei, a i pewhea koia te whakahokinga mai ? I inoi mai rate Minita Maori kite Whare kia kaua tatou e tohe kia whakamaramatia ki a tatou ena tikanga, kei raruraru nga mahi e mahia ana ki aua Maori i tenei wa. Ehara ite mea he whakaaro naku ki nga wa e takoto ake nei i korero ai au i enei tikanga, engari he pouritanga noku ki a Ta Hori Kerei e man haere net i roto >i tona hinengaro te whakaaro ki a ana korero kino ki a Ta Tanara Makarini i te tau 1876 mo tona haerenga kautanga ki tetahi kainga tata kite wahi i noho ai nga tangat a kohuru; muri iho, ite tau ki muri tonu, haere rawa ana ko ia ano ki nga kainga tonu e kapi ana i nga tangata kohuru, e puta ana te monomono ki tetahi taha ki tetahi taha.