TE PAREMETE.

Waka Maori, Volume I, Issue 3, 18 September 1878, Page 35

TE PAREMETE.

Ka timata e matou i tenei Waka te panui i nga whai korero a nga mema Maori i roto i nga Whare e rua o te Paremete. Engari,ko etahi kupu anake o nga wkai-korero a nga mema Pakeha e panuitia e matou, ara nga kupu e tika ana hei "whakamarama i nga korero a nga mema Maori, hei honohono haere hoki i nga tikanga o a ratou korero, a nga mema Maori. TE "WHARE I EAEO. Parairei, 26 o Htjrae, 1878. PIRE WIIENUA MAORI. Ko te Hihaka i ki, i tona korerotanga i taua Pire, e toru tonu wahanga o taua Pire. Ko te tikanga o te rua o nga wahanga he mea hoatu mana ki te Kooti Whenua e ahei ai te tamana i nga tangata whaki korero, e ahei ai hold te whiu i te tangata e turi ana kite tamana ate Kooti. Te toru onga wahanga he mea whakaae kia tukua nga roia ki roto kite Kooti hei hoa mo nga Maori. He mea tono tenei na nga Maori ano, a e whakapaingia ana e -te Kooti ano hoki. Ki tana whakaaro tera e mea te "Whare lie pai kia whakaaetia tena. Inaianei e uru ana kite Kooti nga roia mo te taha Kawana"tanga; na, ko tenei Pire he mea whakatu i nga Maori kite turanga kotahi ite Kawanatanga. Heoi, panuitia ana taua Pire, te tuarua, tetuatoru, ka whakatuturutia hei ture.

Tfbei, 30 o Hubaj:, 1878. KORERO WHAKAHOKI. I roto i te korerotanga mo te Korero -wliakalioki mo te AVhai-korero a te Kawana (i panuitia ra i roto i te Waha tuatahi) i roa te korero a te Pokiha ; i whakataki haere ia i nga tikanga i mahia i te koroni i roto i enei tau kua tab a ake nei. I whakaputa ia ki nga kupu i roto i tana "Whai-korero (a te Kawana ra) e mea ana na tenei Kawanatanga, ara na Ta Hori Kerei raua ko mo nga Maori, te kaha i mutu pai ai nga pouritanga me nga raruraru Maori 0 mua iho i tenei motu. Iki ia kaore rawa lie kupu 1 roto i taua Whai-korero mo nga main uaua i mahia

e era Minita o mua me etahi atu tangata, engari na aua mahi uaua i tu ai tepai i tenei motu, i Aotearoa. I whakaputa ia ki a te Makarini, xnea ana na te tika 0 nga whakaaro o taua tangata i pai ai te motu, i hoki mai ai te pai mete kotaMtanga ki nga iwi e rua 1 tenei motu ; i mea ia na te manawanui, na te aroha OTa Tanara Makarini kite iwi Maori, me tona matauranga nui no runga i te roa o tana whakahaeretanga i nga tikanga o te motu, i kiia ai kua hoki mai te rangimarietanga ki tenei motu. £o te Hihana. itu kite whakahoki. lie roa ana korero, he mohio ano hoki tetahi wahi. Te tino tikanga i kitea i roto i ana korero, he mea na raua ko Ta Hori Kerei nga tikanga wliakaputa i te rangimarietanga mete aroha i roto i nga iwi e rua. Ko aua kupu enei i puaki i a ia mo nga tikanga whakahaere ate Makarini, ara, —" Ko au nei, kihai rawa au i pai kite tikanga whawhai o mua ino. Kua maha noa atu aku kupu whakahe ki taua mahi; he uui atu te pai i to te whawhai te mahi w r hakapau i etahi miriona pauna hei hoko huka, paraoa, ma nga Maori. Kaore rawa au i pai kite tikanga i whakatakototia i te tau 1863 a whakaputaina ana i te tau 1569 ; engari i whakapai au kite tikanga rangimarie 1 whakahaerea e Ta Tanara Makarini. Ahakoa, whakahe etahi o aku hoa ake ano ki taua tikanga, ko au i whakapai; no te mea ko taku whakaaro 1 reira ai, inaianei ano hoki, he pai atu i to te reru kite whawhai te whakamanawanui ki nga mahi hianga ki a tatou a te iwi kuare." [Na, ka taia atu e matou i konei etahi kupu o tetahi korero kauwhau i panuitia ki roto kite Wananga i mua ai, ara ite wa etata ana kite mutunga o te tau 1870, kia kitea e nga hoa Maori te pokao taua korero i ta te Hihana e korero nei inaianei i roto i te Paremete. I rongo pu matou i te whakawakanga a Henare Eata kite Walca Maori, i ki a te Hihana i roto i te Kooti ko ia ano te tangata whakahaere i nga korero i roto ite Wcmcinga. No reira, kua mohiotia nana ano taua korero kauwhau i roto i te Wananga e korero nei matou. I roto i taua korero i huakina te puku riri ki nga tikanga rangimarie ate Makarini; i korerotia kinotia hoki a te Makarini ake ano, i ngaua pukutia i runga ite ngakau mauahara. I kiia whakapehapehatia mai ka mutu te tuku o te huka me te paraoa, ka mutu te tuku paraikete, te purapura witi, te taewa, ka mutu te hoatu mira, me nga mea ahu whenua kaioa. Muri iho ko enei kupu ite taha reo Pakeha anake, kihai i ata whakamaoritia, ara, *' Ka whano ka tae kite toru miriona pauna nga moni kua whakapauai muri mai o te Minita,tanga o te lapata i te tau 1569 hei hapai i nga tikanga a te Makarini; he nui te raru ote koroni i runga ite paunga o aua moni, a he aha nga mea i riro mai hei ritenga mo taua moni nui ? Heoi te mea e kitea ana mo aua moni ko te tikanga e kiia nei he tikanga rangimarie ; he tikanga tino whakapau nui rawa atu ia i te moni i to te whawhai kali a, tuku tata, mehemea i penatia, hei whiu i nga iwi na ratou i whakararu i te motu, i takahi hoki i te mana o te Kuini! Ko te haki a te Kuini i whakakuaretia, i toia ki ro paruparu ! Ko aua jrangata (Maori) na ratou nei i kai i nga moni a te kihai ano i ngata, e tutu tonu ana, e tono tonu ana kia hoatu ano he moni!" —Heoi, ma koutou e titiro.] Kai runga ko Takamo-\js*a., ka mea, —He tautoko taku i nga kupu a era mema tamariki i korero nei i tenei ahiahi (ara, ko ie Teoti, ko Hapi ko te Wekipiri, he kai hapai ratou i nga tikanga a nga Minita.) B pai ana au ki a ratou korero ; e whakapono ana ahau ki a ratou kupu mo te marietanga. E poui*i

ana ahau ki nga kupu a nga mema tawhito, tokorua ra (te Warahi raua ko te Pokiha). Kaore he kupu i puta i a raua hei tautoko i nga korero a aua mema tamariki ra. Ko te Miuita mo nga Maori iki kaore i puta lie kupu whakahe mana mo nga tikanga a Ta Tanara Makarini; otira, kaore au e mohio ana Id te pai ote mahi a Ta Tanara Makarini. Me he mea i mohio au ki etahi painga i puta mai i ana mahi, kua kore au e korero i roto i tenei Whare. He tangata whakahe tonu au ki ana tikanga, a kaore au i wehi kite whakapuaki i aku whakaaro i o koutou aroaro i era huinga o te Paremete i mua ai. E mea ana ahau kia kaua e tu mai etahi mema tawhito kite whakahe ki nga korero a nga mema tamariki na. Me he mea ko au, ka whakama au kite whakahe i a raua korero ; e lcore hold au e to mai i nga tikanga 0 mua kia korerotia ano i roto i tenei Whare. lie tangata kino ate Pokiha. Tana mahi i mua ai, he liaereere i roto i te iwi Kingi whakakiki ai kia kore ai ratou e whakapono ki to ratou Kingi, e whakahuatia nei he Kingi; a ko ana mahi he taki mate mo te motu. No lconei ka tautoko au i nga korero a n ga mema tamariki ra. I haere au kite hui ki Waitara ; i kite hoki au i a Rewi ki reira. E mea ana ahau he tangata pai rawa a Rewi. Ki taku whakaaro e pai ana kia tukua Waitara ki a Rewi. Na Rewi te tikanga kia hui nga iwi katoa ki Waitara; a, no inuri iho o te korero mo "VVaitara i whakaritea kia haere nga iwi katoa ki Kawhia. I pai ratou ki taku korero, no te mea ko au tetahi tangata i ki i mua ai kia wluikawakia a Waitara. Otira kaore i whakaae te iwi o Waikato ki taku kupu kia whakawakia Waitara. Ite wa tenei e rere mai ana aTa Hori Kerei Ite moana. Itu taua hui ki Peria. I reira maua lco te Pihopa, No konei au ka ki me tino huri te whakaaro o te Paremete ki nga tikanga e ora ai tenei motu; me whakaaro hoki nga kaumatua ki nga mate ipa ki tenei motu. Me whakaaro ratou ki ate Kuini e whai nei ki nga tikanga rangimarie mo nga iwi Maori, ame ata rapu tenei Whare kite tikanga i tangohia hetia nei etahi whenua a etahi tangata a te Kuini, te take ituai au kite korero. Muri iho ka homai kite Whare te Korero-whaka-hoki e te Komiti i whakaritea hei tuhituhi i taua korero, a whakaaetia ana e te Whare. E kore o inatou hoa Maori e ahuareka ki taua korero me he mea ka panuitia atu e matou. Heoi tona tikanga he whakapai na te Whare ki a te Kawana mo tana Whai-korero ki a ratou, he ki atu hoki ka ata whakaaro hi a e ratou nga tikanga katoa e tukua ana ki o ratou aroaro.

"Wenerei, 31 o Hueae, 1878. TE AROHA "WAHI. Ko te Pokiha i mea, i mua atu o te pakarutanga ote Paremete i tera tau, i kite Hihaua ki aia ka tiuo tohe ia kite hoko ite Aroha wahi whenua ;a, ki tana whakaaro, ki ta te Hihana, i reira ai, kia rua kia toru ranei wiki ka oti taua wahi te hoko. Iki te Hihana ki a ia ko Hoani jS'ahe tetahi tangata e pa ana lti taua wahi whenua, a ko te tohe taua mema ki tona iwi kia awhina ratou i te Kawanatanga ki runga ki taua hokonga ; no reira ia ka ruahara kua tata ki te otinga taua mea i taua wa ano. Ko tenei kua ahua pouri ia, no te mea kihai ano i oti; a, ma ratou e mohio ki tona ohoreretanga me tona miharotanga i ton a kitenga i tetahi korero waea e mea ana ko lioani JS T ahe e kaha rawa ana i tenei wa kite whale araruraru i te mahi a te Komihana a te Kawanatanga e tohe nei kite hoko i taua wahi. E pai ana xiie he mea e kaha ana a Hoani Nahe, tena Minita a te Kuini, kite whakaoti i taua hoko, aka tika hoki I kite mea ka tata te t<iea e ia. |

Ko te Hihana. i koa kite whakapuakanga ate ; Pokiha i taua korero—mo te taha hoki ki tona hoa, ki a Hoani Nahe, kia marama. Ka rua haerenga o raua ko Hoani Nahe kite takiwa o te Aroha, a i kaha rawa taua mema kite korero i taua mea kia oti, nana hoki tetahi wahi i whakaae ai nga Maori kia whakawakia taua whenua i roto ite Kooti. Ite wa i korero ai ia ki a te Pokiha kaore ano i whakawakia taua whenua. He tokomaha nga Maori e tohe ana ki taua whenua, a kihai ratou i whakaae kite hoko; na, ko nga tangata ena i korero ai i mahi ai, a Hoani Nahe. JS"o muri nei ka whakaae aua Maori ki a raua korero, ka tukuna taua whenua kite Kooti. !Na, mo te korero whakapai. ki a !£toani !Nahe, me ata whakaatu ia ite tikanga kite W hare, a tera ano e "whakatika nga mema ki tana mahi (ta te Hihana.) Ko Hoani Nahe e whai take ana ki taua whenua, a i tohe ano ia, ratou ko etahi tangata o tona iwi, ki to ratou take ki taua whenua. Kihai ratou i whawhai kite Kawanatanga, engari i tohe kau ki to raton take. I mea atu ano ia ki a Hoani Nahe kia kahaia kite tiaki i tona take ki taua wahi; e kore hoki e tika te ki mo tona tunga hei Minita, hei take tena e whakarerea ai tona take kite whenua. ISfo te otinga o te whakawa, a whakakorea ana e te Kooti a Hoani Nahe me tona iwi ki taua whenua, muri iho ka nui ano te kaha a Hoani Nahe kite awhina ite Kawanatanga i runga i te korerotanga ki nga Maori kia whakaae kite hoko i taua wahi whenua. Pokiha i ki, ka tika te whakamaramatanga ate Hihana ; heoi; kua pai ia.

"Wenebei, 7 o Akuhata, 1878. MAHI TUTU I TE MAHIA. Ko Tatana itu kite korero i taua mea, ka mea, 1 era wiki e ono kua taha ake nei ko etahi u '. na tangata Maori, i kawea kite pauna ite Mahia—-ara ko te taha ki raro ia o ton a takiwa itu ai ia hei mema. Muri iho ka wahia te pauna e etahi Maori tokoiti noa nei, tukua ana nga hoiho me nga kau ki waho, hiangatia ana hoki e ratou te tangata tiaki ite pauna. Katahi ka korerotia kite Kaiwhakawa i te Wairoa te mahi hianga a nga tangata tokorua, ara nga kai-whakahau i taua mahi tutu. Katahi ka haere taua Kai-whakawa kite Mahia ratou ko nga Ateha Maori tokorua, lie ui ta ratou ki taua mahi—e toru te kau maero te roa ote whenua i haere ai ratou. No to ratou taenga kite Mahia, ka hanga-kmotia ratou, ka korerotia kiuotia. Iki mai nga tangata o taua kainga ki a ratou, ka tino raru ratou kite mea ka tomokia e ratou te pa, a e kore rawa hoki e tukua he pirihimana ki reira. Na ko toua tena i rongo ai ki nga tangata i kite ; tetehi, i fete _ano ia i roto i nga nupepa. No kona ia ka mea he tika ia kia whakaatu mai te Kawanatanga i nga korero me nga pukapuka katoa i tuhia i runga i taua mahi. Ko te kupu tenei i puaki i a te Tatana, ara, " Kia wnakaana maii nga pukapuka i tuhia mai e te Kaiwhakawa o te Wairoa, Haake Pei, mo te korenga e whakaae etahi Maori i te Mahia kia whakawakia i roto i te Kooti Whakawa te pakarutanga o tetahi pauna o te motu ; me whakaatu mai hoki nga kupu tohutohu (a te Kawanatanga) i tuhia atu ki taua ±Lai-whakawa. Ko te Hihana i ki e ahua tika ana te korero a latana; Tera kei te Mahia etahi Maori ouou nei, a

kaore ratou i pai kia tu lie pauna i runga i tetalii watu whenua kei reira e kiia ana e ratou na ratou. Otira me ki atu ia kite Whare kaore rawahe tikanga e oho ai ratou, e rapu ai, ki taua mea. Kia mutu te Paremete mana ano e ata whakaoti marire taua mea, ka haere ia ki reira " whakawa ai i taua hunga katoa," a, ka kore ratou e pai ki tana e whakaoti ai ka kawea katoatia ratou e ia ki tetalii atu wahi e nui ake ana whakaaro tika ote tangata ito te wahi e noho mai nei ratou inaianei. E toru te kau tonu ratou. He mea takoto noa ia, kite mea ka haere tetalii tangata ki reira ata korero ai ki a ratou, heoi kua mutu taua raruraru, kua tu te ture mete pai. Muri iho ka 'wbakaaetia e te Whare te kupu a Tatana. [He maha nga kupu i vrliakarerea e matou o te korero whakahoki a te Hihana ki a Tatana; no te mea e whakaaro ana matou kite tu o aua korero ahua whakanene, ngutu patere noa, he tu korero ia e whakaaro kore ai kite ture mete pai etahi Maori ngakau No kona hoki (no taua ahua o te korero a te Hihana) i kore ai e panuitia e matou tetahi korero i puaki i a te Pokiha i roto i te Paremete mo tetahi mahi tutu i Waitara, i tetahi rangi i muri tata iho o te hokinga mai o Ta Hori Kerei i taua kainga, ara ko etahi Maori haurangi no "Waikato i tohe kite tukituki i tetahi paparikauta i "Waitara, ki te tahu hoki i taua whare kite ahi].