HE WHARANGI TUWHERA.

Waka Maori, Volume 11, Issue 8, 20 April 1875, Page 84

HE WHARANGI TUWHERA.

Ko nga Pakeha matau kite Reo Maori e tuhi mai ana ki tenei nupepa me tuhi mai a ratou reta ki nga reo e rua—te reo Maori mete reo Pakeha ano. Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori. Waikouaiti, Maehe 22, 1875. E hoa, —Tena kae. E whakawhetai ana au ki a koe te ata mahi na i nga tika mo te motu nci; ara mo te pai, mo te marietanga, mo te aroha, ki nga iwi e rua, nga Maori me nga Pakeha. e noho nei i runga i o tatou motu e rua. Mau pea aku kupu e uta atu ki runga ki to tatou Waka, kite pai koe; kite kore koe e pai, makaia atu, kei hoha koe. Ko taku korero mo nga korero a Hamiora Mangakahia, i te Waka Nama 4 o tenei tau, e ki ana ia kia whakarerea nga tikanga a o matou tupuna, ara te aroha, te mihi, te tangi, ki nga whanaunga, kia rere tarewa pea kite tuaki ite puku ote matauranga o te Pakelia. Tera pea he kite na Hamiora i nga korero a nga iwi e panui mai nci, e tuhituhi nei kite .Kai Tuhi o te WaJca Maori, e huri nei i nga tikanga Maori kia whakarerea. Ka tika kia whakarerea nga tikanga rere ke a te Maori, raruraru, aha noa atu ; tena ko te aroha ko te atamai, e kore e tika Ida whakarerea. E hara te aroha ite meaiti; he mea nui te aroha, he mea tawhito no mua, no namata—e kore e taea te whakarere. He mea hanga na te Atua nga painga mo te tangata, mete aroha na te Atua i whakanoho ki roto kite tangata —kaua e arumia ki walio. Kei te kite ano tatou, kei te matau lie nui ano te aroha ote Pakeha —nui atu. Ahakoa kaore ite karanga noa mai kite whare, tera tena aroha nui kei te koliinga moni mo nga tangata me nga iwi e rawakore ana, e mate ana i te hiakai; mo te hunga pouaru lioki, mete pani—ka arohatia ano enei ete Pakeha. Tena ko tatou, ko nga Maori, e kore e rite i a tatou nga arohatanga nui o te Pakeha. Kati ano ma tatou ko te karanga ki to tangata, ko to mihi kite whanaunga, ko te tangi ki to katoa. Ko te tikanga hoki tena ote aroha. Mehemea kaore he aroha he atamai i te ao nei, kua patupatu tetalii i tetahi, a kua kore e wliai painga kite tangata. Tenei, e hoa ma, kia mau kite aroha, e kiia na e Paora te apotoro ko te mea nui o nga mea katoa koia ia ko te aroha. He mea whakaako na o tatou tupuna te karanga

kite tangata, te atamai kite katoa. ahakoa kaumatua tamanki ranei. He mea whakaako kite ki te atamai kite tangata haore; e koro e tika kia whakarerea taua tikanga pai o mua i puta ai n«-a rongo atamai o te iwi Maori i te ao katoa. Na to lioa Te Wehi. [Ka pai matou kia tulii tonu mai ta matou hoa a Te Wehi. lie marama hoki 110 te hacre o ana kupu E kore ranei ia c pai kite tuhi mai i ctahi o no- a korero tupuna, mo te rerenga mai o to iwi INXaorl i Ila'w aiki ? Tera e taea cia te kohikolii mai i aua tu korero i nga kaumatua, a ka tuhia maramatia mai o ia ki a matou.]

Ki ct te Kcii Tuhi o to TVaJcu j\£aori. "Wcrengitana, Aperira 9, 1575. E noA, —Tena koe. Ho Pakeita Maoki ahau—he tangata no mua. He mana nga tau kua pahcmo atu i nruri mai o toku taenga mai ki tenei motu. Ko cna rangatira kaumatua pai o tera whakatupuranga, kua ngaro nei kite Eeinga. lie lioa anake ratou noku—ara, Te Uauparaha, To Rangihacata, Kawiri Puaha, Te What a Nui, Taratoa, To Ahu Karamu, me etahi atu tokomaha o te talia ki Kapiii. Tuku ki Ngatikaliungunu o Wairarapa, ko Tutcpakihirangi, nana nei te tangimo tona pua mo ITikn.it i, i whatia ete tangata, he taruhac. ]S T a taua pu hoki i nui ai ia i roto i te riri, i nui atu ai tona toa i o nga maia katoa o tona iwi. Hcoi ano hoki to pu i a ratou i reira ai ko taua pu anake ano. Ivo\e tangi tcnei, ara : Kaore te avolia lei a Ilikaiti c ta mai i to tara c i; Kaorc liold te mea o huaki mai ana, Ka liingakai runga kai te okioki, Ka liinga kai runga kai to katitu, Ka rcre mai to paoroka wehi au i Iconci e i. Tcnei to rohuvolm kai a koe ra e ; Mau ehaerc ki Poiliakena ki a to ICupa, Mau lie haero ki Oropi ra, ki alvitni Ilori, o, Kiahomai tckoopa e, Ki ■whakanvwea mai te raka e, Kia pakaha ai te tu atu ki runga, e, i. I rongo ano au i i-a i nalii nei e, i, Ko wai to tangata hei nickemekc alu i te ara. Korea ana mai au ki nga tangala o (e kainga o Karihi raua ko Tawhaki c He Kakakia. Tu te rohu. Talc ale 7i-ape ! Ka rirc mai iclald ole Kai-J:urn ! 0 te ruahine, mala mo rari e, i. I liua pea he turi aku taringa ; Ko nga tukinga a Rakeiora 1 nga taringa o I aku tcina o Toro e, i. I rongo ano au ki ta Perc taua rcrenga korero, c He moni ano rate hanga Pakelia i taka ai ki utu e, i, Tena ko tcnei lie wehi tangata tonu e, i. Ko Te Kai-o-te-Kokopu tetahi, mete nui atu ote tangata —he hoa anake noku no mua. Te Whakatauki a ISgatiraukawa:—"Kuia taitea, ka tu ko

Taikaka anake —otira kua riro ena rangatira nunui, ko au anake ko te taitea e noho nei. Otira kua tata au ki taku ra; e kore ano au e roa "ka riro ano. Ko nga rangatira o tenei takiwa e hara, e kore e rite ki o mua tangata te atawhai, te manaaki tangata. Ka hmga kite whenua te rakau nunui o mua, tera ka kokin ake he maha nga rakau pakupaku hei whakakapi i tona turanga, otira e hara anake kaore he wahi rnarumaru hei okiokinga mo te tangata i raro i o ratou manga pakupaku.

E hoa e hiahia ana au kia korerotia tetahi korero o taku tamarikitanga i tenei motu, mau e uta atu i-j. r l U . D^ a Maori ka tuku atu hei matakitaki ma nga tangata o Aotearoa. I te wa e tamariki tonu ana au ka haere au kite matakitaki ite whenua me nga tangata Maori 0 tenei motu. I haere rawakore au, no te mea kaore au 1 kite i te moni; he kore kaore hoki au i mohio ki nga mahi, no te mea ki hai au i akona ki tera hanga, kite mahi, i toku kainga mai—he haere matai noa te haere, ma te aroha o te tangata ka ora au i te kai. Heoi, e haere ana au ite one roa i tetahi rangi, aka tae au kite awa—he awa hohonu, "vvhanui. 1 a au ano e tu ana, e whakaaro ana me pehea ra e whiti ai ka kite au i te tangata Maori e hoehoe ana i runga i tona waka; ka karangatia atu e au kia kawea au e ia ki tetahi taha o te awa—kua ahua mohio hoki au kite reo Maori i reira ai ano. Katahi ka karanga mai taua koroke £< He aha te utu ?" Katahi au ka raru ; kaore hoki aku mea hei utu. Mea noa atu au kia aroha mai ia ki au, he tangata rawakore hoki ; kauaka—heoi tana i pai ai ko te "utu." Nawai a, ka whaka-u mai ia ki uta; ka whatoro mai tona ringa ki taku kawenga, ka wetekia ka tangohia atu te hate tawhito—kaore hoki aku hate ke atu, ko te mea anake i runga i au. Tono noa au kia whakahokia mai, tohe tonu ia, riro tonu atu mo te whakawhitinga. Katahi ka hoe maua, ka tae ki waenganui o te awa ka whakamutua e ia te hoe ka ki mai kua rite te hate ite wahi kua hoea au e ia; ka tohe mai kia hoatu ano e au tetahi mea pakarukaru tarau i roto i taku kete (he paku rawa hoki taua tarau ki a m) kia hoea tonutia au e ia ki tetahi taha o te awa. Kaore au i whakaae ; katahi ka ki mai kia whakahokia au kite taha ano i hoe mai ai maua. Nawai a, no te kitenga kaore au i whakaae ki tana muru, katahi ka hoea te waka ki tetahi taha, ka haere tonu au i taku huanui mokemoke. Ki hai i roa e haere ana ka kite au i nga tangata Maori i tatahi e mahi pipi ana. Ka tae ake au ki a ratou ka karanga tetahi kotiro ; " Aue ! He Pakeha !" .Katahi ka rnui katoa mai ratou, nga kaumatua me nga tamariki, ki tu ka titiro makutu mai ki au. Ko etahi kite whawha ki aku ringa, ko etahi ki nga peke 0 aku ringa me aku kaokao hoki, ko etahi kite rahurahu 1 toku makawe, he roa hoki ia i reira ai, i tae rawa hoki ki aku pakihiwi. Mehemea i nga whenua mohoao matou, nga whenua kaore e haerea ana e te tangata, tera au e whakaaro ko te tao ranei ratou i au hei kai, ko te aha ranei; otira mehemea i taona au e kore ano au e rite ki a ratou pipi e kohikohi ana e ratou te nui ote ngako. Ko tetahi o ratou he tangata rangatira ki taku mohio atu, me tona ahua a^ua roa ia, he moko iti marire. Ka titiro pai mai taua tangata ki au, ka karanga mai; " E haere ana koe ko hea ?" Ka ki atu au, kaore au e mohio, engari he hemokai toku, ka tono hoki au kite kai maku. Katahi ka ki mai;—" Haere mai ki konei taua kai ai." Katahi ka whai atu au i muri i a ia, tae atu ki to ratou kainga i roto i nga pukepuke onepu 1 tahaki, he kainga mahinga pipi no ratou. Ki hai i roa kua maua i nga wahine he kai ma maua—he taewa tunu i roto i te pungarehu, he pipi paata te

kinaki; aka kai maua ka makona. Katahi ka ki mai taua tangata ki an hei te ata ka hoki ki\iti ratou J 0 . o** 0 ** hoa, ka tono hoki iau kia haere an i a h f J 10 ? Pal i eha " mona. Ka whakaae tonu au, a i te ata ka eke matou ki runga waka ka hoe whakarunga ote awa. Ko au ko tona "hoa Pakeha i whakahonoretia rawatia e in, ara i tukua au ki runga ki tona waka ake ano noho tahi ai i a ia Ka hoe matou, ka pahemo mai ctahi maero ka't-io matou kite whare Pakeha, ito taha katau ote awa etu ana; ka whaka-u ki uta a matou wakaki konei 1 konei ka hokona e taku rangatira tc hate liou moku, hei utu mo te hate i riro i to koroke i te taha ki raro o te awa. E kore rawa e wareware i au te aroha me tc atawhai nui o taua tangata pai ra. Otira e hara i tena anake to aroliatanga o te Maori i kite ai au i aku haereerenga i roto i nga iwi 0 te inota nei. Inahoki, tetahi. I mua ai, i tetahi ahiahi makariri rawa, i waenganui pu o te hotoke ka rokohma au i te huanui e te tupuhi whakawehi rawa; tera te ua ka maringi tonu mete wai talieke ka maku katoa a roto i au ; ko te aki mai a te liau me temea e ngau tonu ana ki roto ki oku iwi, e wero ana ki roto Id oku hinu-wheua; kanapa ana' te uira koiowhitiwhiti ana i roto i aku kanohi whakaoho ai i au ; ko nga pu nui o te rangi haruru liaere ana tcra (te whaitiri), mete mea i ohote rangi ite hurihano- a haeretanga atu o te ao nei ki rotolci nga ngaro ote uira. Katahi au ka whakauaua rawa Tu te haeie kia panelce au \ a Icaore i roa lea tae au ki te whare o tetahi Pakeka, (kaoro i 30 in aero taua whaie te pamamaoatu i Po INelie nei), l<a patukituki au kite whatitoka. He Avahiiie nana i liuaki mai. ka titiro mai ki au e tu ana e mate ana. e liuwiniwini ana, e akina ana ete marangai; hulceke noa ana aku niho, ko toku tinana katoa matangurunguru ana i te mataotao, te kaha au Jd te Icorero atu lei a ia Ka inoi atu au kia tukua au kite ahi nolio ai, Ida whakaaetia mai hoki he nolioanga moku ki reira i taua ki tana \vahi e pai ai ia, kia ora au i te marangai. Katahi ka titiro mai ki au, lei te tupulii hoki e haruru ana i waho, ka takitaro e titiro ana ka harnumu mai te waha ka ki mai e kore e pai kia tukuna au ki roio, "no te mea kaore he taane i roto i te whare,'' katahi ka tutakina mai te whatitoka ki taku kanohi rawa ! Katahi au ka haere, kotahi pea maero e haere ana ka tae kite awa, e puke ana te wai; tera te whare Maori i tetahi taha o taua awa e tu ana, i mohiotia eau kite auahi he whare tangata ano taua whare. E kore ano pea e rangona taku karanga ite kore kaha oku kite karanga, engari i waimarie rawa auki te tangata ka puta mai ki waho; no te kitenga mai i au ka rere ia 'ki runga waka ka hoe mai kite tiki mai i a au. Katahi ka rere mai nga tangata kite arahi iau ki roto kite whare, ka tangotangohia aku kahu nmku, ka takaia au ki roto kite pea paraikete hou tonu, kaoro ano kia lcakahuria i mua ai, he mea rongoa i roto i te pouaka hei taonga ma te tangata nana, ka lioatu he wahio maroke ki runga ahi kia mura ake ai kia mahana ai au, ka whakatakototia he kai i taku aroaro. I u rawa taku moe i taua po, a i te ata haere ora ana haere kaha ana au—kaore hoki ratou i tono kite " utu." He aha ikorerotia ai tenei aroliatanga nui? Otira me hoki au ki aku korero. Ka hoe matou ki runga ote awa, ka tae kite kainga o taku rangatira, ka kiia eau ko toku matua-whangai. E hara ia ite kainga tumau nona, tera ke tona kainga kei te taha ki raro o te motu nei. Te take i haere mai ai ia, ratou ko ona hoa, he tiki mai i nga waka nui e rua o hanga ana e Hangitane man a. He waka whakarei aua waka, he mea whakairo, me ona puhi me ona mea whakapai katoa. !N"a, e mahi ana te hunga mahi i aua waka, e whakangahau noa ana matou nga taiiamariki kite kaukau, kite hoehoe, kite hi tuna, kite tahere manu, kite aha noa atu —a pahure noa etalii

wiki i runga i nga mahi a te ngakau hari mete ngakau ahuareka. He nui te pai o toku rangatira ki au ; kei nga wa e maua ai he kai ka karanga'tonu ia kia haere atu au kia kai maua i te rourou kai i a ia, mete mea tonu he matua tupu noku te ahua. I tetahi rangi ka wliakairia ki runga what a etahi tuna hei kai ma te hunga mahi i nga waka, he tuna rara maoa nei. No te hacrenga aiu o nga wahine ite aonga akc kite tiki i aua tuna hei kai ma te mahi, kua kore—kua riro ite tan gata. Katahi ka kite hanga tamariki i kainga aua tuna e te Pakeha i tc po —ara, e au, ete hoa o te rangatira ra ! Na ratou ano rapca i whanako. Kite tonu ratou ko o ratou whaea ki to ki mai naku rawa ano. i kai. Ivaore hetan gata i kite i taku mauranga engari ko te ki tonu tena, naku na te Pakeha' i kai—e hara a ratou tamariki i te mea whanako, e ai ki ta ratou ki, kore rawa. lie taruhae 110 ratou kite nui ote whakaaro 0 taku rangatira ki au, a i mea ratou kia he au i a ratou, kia kore ai ail e manaakitia e ia. Ki noa atu au kaore au i kai, ka tohe tonu ratou naku ano i whanako, mete takiri mai nga ringa, mete rurerure mai hoki. Ko taku hanga tonu tenei e wehi ai au he hakui Maori, he ngutu kowhetewhete hoki. Ko tenei kua nui rawa taku whakama, kua mea au kia tangi rawa. Ka. karanga mai taku rangatira kia noho au i tona taha, katahi ka ui pai mai ki au, t; He tika ranei; nau ano i whanako nga tuna ate iwi nei?" Ka ki atu au, e hara i au, kaore rawa au i mohio ki ena tuna, katahi rawa au lea kiia ho tan gata whanako; ko tenei kua nui te marnao i a au, ka mahue ia i au ka haere au ki tetahi Pakeha e.pirangi ana ki au. Katahi ia ka mea mai—"lna. c hara iau tenei kainga. Kia oti aku waka ka hoki rnatou ko aku tangata ki to matou kainga ki Ivawhia. jSfoho mai koe i te Pakeha ra; kia haere nmtou ka tae atu au kite tiki i a koe, hei Pakeha tonu koe maku." Heoi, no te oti nga 0 nga waka ka tae mai ano ia kite tiki mai i au; otira ki hai au i haere i a ia, kua kite tikanga ke hoki au moku. Kaore ano au kia kite noa 1 a ia i muri nei, engari ko tona ingoa e rangona ana e au e whakahuatia ana, e nui haerc ana hoki i roto i nga iwi o te motu nei.

Na, e hoa, ten a pea e hialiia nga tangata e korero ana ite Walcct kia rongo ratou kite ingoa o tenei rangatira i arolia nei ki an, pera mete Hamari pai "i te upoko 10 o Ruka, rarangi 33. Ko Rewi Manuliiri ra tona ingoa, te Ilewi nei ano o Ngatimaniapolo, ko Ngarima tona ingoa i reira ai; ko Manavratu te awa; ko " Kapo " tc ingoa o te mea iti o liga waka, ko " Kuruhaupo " te mea nui; ko Uangitane tc iwi nana i tuku nga waka ki a ia—ara te iwi whanako tuna, muri iho ka wliakapae kau kite tangata hara kore. Kite kitca e liewi tenei reta ka mahara pea ia ki aku e korero nei; a lie ki atu tenei ki a ia, i roto i nga wharangi o to Wcika Maori, kai te mau tonu ano te pai o toku ngakau ki a ia, a e tumanako ana toku ngakau ki tetahi takiwa e. kai tahi ai ano maua i te -rourou kotahi ano, pera me mua. Nairn, 11a Paiceha Maori.

Hi a be Kai Tuhi o tc Walca Maori. Omatangi, Taupo, Maclie 26, 1575. E nOA, —Tena koe. Mau c whakapiri atu aku kupu mo te matenga o Huihi, lie waliine rangatira 110 IvTgatiterangiita, hei mokopuna ki a Tc Poihipi Tukairaugi. I te 21 o Maehc, 1875, ka liaere atu ia i.Omatangi i runga i tona hoilio, haerc ana ko Pouarua, mataptina o Rangitaiki, ki tc kainga 0 Tarae Hareti; i

reira hoki a Rawhira Te Aramoana tona tane I a Jaere atu ana ka whiti i te awa o Taharua ka ahu atu ki Ohmeriu, ka huri ki tua kite parae o Horetoto. Heoi ka taka ia ki raro o tona hoiho matetonu iho. Katahi k a ornate hoiho, aha tonu atu kite kainga e haere ra ia. Apo noa, ao noa te ra, katahi ka haere atu tetalu o nga hoa o Rawhira kite pupuhi manu ;ka ahu ki raro ote awa o taiki ka kite ia i_te hoiho o taua wahine e haere ana mete tera. Ivatahi ka niahara taua lcua mate pea tetalu tangata i runga i taua hoiho? Katahi ka hopukia ka arahina ki to kainga ote liareti. Ka kite ka ki nana taua hoiho. Katahi ia ka eke ki runga ki taua hoiho ka haere tnai ki Ornatangi ; no te taenga mai ki konei ka rongo ia i riro atu taua hoiho i a Ruihi, tona wahine. lieoi, kua huri tona hoiho, meueti kua wliiti i Taharua; nuku atu kua kite ia i te wairua e tu mai ana i tawhiti kua mohio atu ia ko Ruihi tera. Katahi ka 0111 a kmo atu, tona taenga atu kite wahi i kitea atu'ra c ia kua ngaio, tirotiro kau ann. Katahi ka mahara kai te huna pea i a ia; Katahi ia ka noo " E Rui! E Rui! Ko aua tenei!" Ki hai rrTwa i o mai. ka mohio ko te wairua tera kua kitea atu e ia, ko te tinana lcua mate. Katahi ka puta to mihi aroha i roto i tona ngakau, mete roiinata ano hoki e paheke nei i ona'kamo. Katahi ia ka mahara kai Horetoto te tinana e takoto ana. Katahi ka tae ake to raua lwi i wliai ake i mun i a Rawhira kite kimi i a Ruihi ite koraha o Horetoto. Ka timata te kimi i te 2 o nga haora, a tae noa kite 6 o nga haora ote ahiahi, ka kitea e Rawhira. Ka pa tona karanga kua kitea e ia, katahi ka hui katoa te iwi kite tupapaku. Ka inutu te tangi ka patua te hoiho ka waiho ki tona takotoranga. Katahi ratou ka hoki mete hapai haere ito ratou tupapaku, a na te kaha o te tiaho o te marama raua ko te whetu i tae mai ai ratou ki Omatangi, i te 12 o nga haora o te po. !N"a to hoa Na Paora Tokoahu o Kgatiterangiita.