TE TAONE O KARAHI.

Waka Maori, Volume 11, Issue 7, 6 April 1875, Page 74

TE TAONE O KARAHI.

Te tukunga o te taone o Karahi, i te tau 1347, ki a Eruera 111., Kingi o Ingarani. He taone tunga kaipuke a Karahi kei te akau o Paraani (Wi Wi), e 26 maero mete hawhe, ki te taha tonga, te mataratanga atu o taua taone i Towera, he taone kaha, tunga kaipuke ano, kei te akau o Ingarani. Ko te Tereeti o Towera, ara he whaititanga no te moana, e tere ana i waenganui o aua taone e rua, a na taua whaititanga moana i tiriwa te whenua o Ingarani ite wheuua oWi Wi. I riro a Karahi i te iwi o Ingarani, i a Kingi Eruera 111., i te 4 o Akuhata, 1347; a i mau tonu ki a ratou tae noa kite tau 1558, ara ka 211 nga tau, katahi ka riro ano iaWi Wi tona taone. Tena e ahuareka o matou hoa Maori ki nga korero i raro nei o te rironga mai o taua taone, ara:— I muri iho o te haerenga o te Kingi o Wi Wi, me ana hoia katoa, ara i to ratou hokinga atu i te hiwi o Hanakeeti, katahi ka mohio nga tangata o Karahi kaore he oranga mo ratou, kaore he kai tapiri mo ratou; katahi ka nui rawa te pouri mete tangi o ratou, ahakoa he toa te tangata ka ruhi noa iho. Katahi ratou ka tohe ki to ratou kawana, ki a Teone te Wiene, kia piki ia ki runga kite parepare powhiri ai kite hoa riri kia mohiotia ai he hiahia korero tana. Ka rongo te Kingi of Ingarani ki tenei, katahi ia ka tono i a Ta Wata Mani, raua ko Roari Paheti, kia haere atu kite whakarongo. Ka tata atu raua kite parepare ra, katahi a te !Roari te Wiene ka karanga mai ki a raua :—" E hoa ma, he toa taua korua tokorua; na kia rongo mai korua, he tangata matou nate Kingi o Paraani; nana hoki matou i unga mai ki konei whawhai ai, pupuri ai i tenei taone kei hangakinotia, koia ano tenei kua kaha nei ta matou whawhai ki runga ano ki ta matou i ahei ai. Kua kore matou e whakaaro inaianei tera matou e awhinatia, he mate tonu tenei; a, kite kore matou e arohaina e to koutou kingi toa, ka mate rawa atu matou i te hemokai. Na, he tono tenei naku ki a korua kia inoi rawa korua ki a ia kia aroha mai ia ki a matou, ka tuku ai i a matou kia haere ; a kia ngata tona ngakau i to matou whakarerenga i te taone ki a ia, me nga rawa katoa o roto, no te mea he nui nga rawa kei te taone nei hei whakamanawareka i tona ngakau." Katahi ka whakahokia eTa Wata Mani, ka mea atu : —" E Teone, kaore maua e kuare ana ki te whakaaro a to matou ariki, a te kingi, no te mea kua whakina mai e ia ki a maua. Kia mohio koe, kaore ia e pai ana kia puta koutou ; tana e mea ana me tuku rawa mai koutou i o koutou tinana ki a ia, kei a ia anake te whakaaro mo koutou, kia whakaorangia etahi kia whakamatea ranei; no te mea kua nui rawa tona whakatakariri mo ona mate i a koutou, ara mo te nui o ana tangata i mate mete nui o ana moni i whakapaua i runga ite puku tohe mete kaha o nga tangata o Karahi kite riri." Katahi ka karanga mai te Hoari te Wiene :—" He uaua rawa ena tikanga ki a matou. Hetokoiti matou nga hoia, he rangatira toa anake. He mahi kau ta matou i nga mahi a to matou ariki, he whakarongo

kau ki ana tono ; tera ano hoki koutou e pera ki to koutou kingi. Kua nui to matou raru me to matou mate; otira kia nui rawa atu he mate mo matou i nga tu mate penei katoa e tuku ai matou i tetahi tangata a te taone, ahakoa tamaiti noa nei, kia nui atu he raru mona i to etahi atu o matou katoa—engari me rite tahi matou katoa te mate, te ora ranei. 3S"o konei ka tono ano au ki a korua kia pai mai ki a matou, aka koki kite Kingi o Ingarani inoi ai ki a ia kia aroha mai ia ki a matou. Ki taku whakaaro tera ia e whakaae mai ki a korua; no te mea e moemiti rawa ana toku ngakau ki tona ahua rangatira, 310 konei ru ka m 6& tikucmßi tilmci Icg £ii lie whcikti&ro mana i runga i te atamai o te Atua." Katahi ka hoki nga tokorua ra ki a te kingi korero ai 1 aua korei o. [Katahi ka kite kingi e kore e whakaaetia e ia taua tono, engari ka tohe tonu ia kia tukua noatia mai e ratou o ratou tinana katoa ki a ia, kei aia anake te whakaaro 1110 ratou. Katahi a Ta Wata ka ki atu" E taku ariki; ka he pea koe ki runga ki tenei; mahoki ka takoto 1 a koe he tauira kino mo matou. Kite tonoa matou e koe a muri ake nei kia haere matou ki roto ki tetahi o au kahera pupuri ai, e kore matou e ngahau kite haere, ara ki te mea ka whakamatea e koe enei tangata, no te mea ka peratia ano pea matou e to ratou nuinga a te wa e mau ai matou." (He whare kohatu nui te " kahera," he ahua pera me nga paraki hoia.) He tokomaha nga rangatira i tu hei tuara mo taua tokorua. Katahi te kingi ka ki:—" E hoa ma, e nga rangatira; e kore au e puku tohe, taku kotahi, ki a koutou katoa. E Ta "Wata, me ki atu koe kite kawana o Karahi heoi taku aroha ki a ia, koia tenei, ara kia tokoono o nga tino tangata o te taone me puta mai ki waho, kaua he potae i runga i o ratou mahunga, kaua he puutu, he tokena ranei, i o ratou waewae, me taura i 0 ratou kaki katoa, me mau mai hoki nga kii ote taone mete kahera i o ratou ringa. Ko enei tangata tokoono kei au te whakaaro mo ratou ; ko te nuinga atu o nga tangata 0 te taone ka murua eau o ratou hara ka whakaorangia." Heoi, hoki ana a Ta Wata ki a Uoari te Wiene, e tatari ana 1 runga i te parepare, korero atu ana i te kupu a te kingi. Ka mea mai te kawana ki a ia:—" Kia pai mai koe, e hoa, ki taku kupu kia tu tonu mai koe ki kona, kia haere au kite korero ki nga tangata ote taone; no te mea na ratou au i whakarite hei kai korero ki a koutou, a e tika ana kia rongo katoa ratou kite otinga o nga korero." Katahi ia ka haere kite marae hokohokonga ote taone, ka whakahau kia whakatangihia te pere ; katahi ka hui katoa mai nga tangata ote taone ki roto kite whare runanga nui ote taone —nga taane me nga wahine ano. Katahi ka korerotia katoatia e ia ana korero i korero ai kite hoa riri, me nga kupu whakahoki mai ano ;ki atu ana hoki, heoi te whakangawaritanga mai o te kupu a te Kingi o Ingarani, engari kia hohoro ratou te tuku i tetahi kupu whakahoki. Katahi ka tino tangi te nuinga, ka wairangi noa iho; ahakoa he tangata ngakau pakeke, aroha kore, tera ano e aroha ki a ratou ; i heke rawa hoki ngaroimata 0 te Roari te Wiene i te aroha ki a ratou. Ki hai i roa ka tu mai tetahi tangata rawa nui, nui atu i a nga tangata katoa o taua taone, ko lutahi te Tini Piere tona ingoa, ka mea: —" E hoa ma ; kite mea he oranga mo koutou kei toku matenga, e pai ana au kia mate au, kia ora ai hoki koutou oku hoa noho tahi—a ko au hei tuatahi mo te tokoono." Ka mutu te korero a lutahi, ka whakatika te katoa ka koropiko ki a ia ka mihi nui ki a ia; ko etahi 1 tokoto ki raro ki ona waewae tangi ai aue ai. Katahi ka whakatika mai tetahi tangata, he rangatira ano, he tangata e manaakitia nuitia ana e ratou, ka ki:— "Ko au hei tuarua ki toku hoa ki a lutahi." Ko Teone Taire te ingoa 0 tenei. Muri iho iaia ka tu ko Hemi Wihate, hei tuatoru; he turanga-

whanau hoki ki aia era tokorua. Muri iho ka tu mai te teina, ko Pita Wihate, hei tuawha. Muri iho ia ia ka tu inai ano tokorua; heoi, kua rite te tokoono e tonoa ana e te Kingi o Ingarani. Katahi ka eke a te Hoari te W iene ki runga hoiho, no te mea ki hai ia i kaha kite haere i raro ite hemokai; katahi ka haere kite aralii i a ratou kite keeti ote taone. Tera te tangi katoa te taone ite nui o te mamae ki a ratou, pena tonu tae noa kite keeti. Katahi ka karangatia ete kawana ra kia whakatuwheratia te keeti; te putanga ki waho ka kiia eia kia tutakina atu ia mete tokooono ra ki waho. Heoi, ka arahina e ia taua tokoono ra ki nga parepare o waho atu, ki a Ta Wata Mani, i reira hoki ia e tatari ana ; katahi ka ki atu : —" Ka'tukua e au, e te kawana o Karahi, enei tangata tokoono ki a koe i runga i te whakaae a nga tangata katoa o te taone ; a e oati rawa ana au ki a koe ko ratou nga tangata tino whai-rawa tino rangatira o te taone o Karahi. A, he inoi rawa tenei naku ki a koe, e hoa, kia tohe koe kite kingi kia kaua ratou e whakamatea." Katahi ka ki aTa Wata : —" E kore au e ahei te ki atu he pehea ranei te whakaaro a te kingi mo ratou ; engari kia mohio koe ka tohe rawa au kia whakaorangia ratou." Katahi ka whakatuwheratia te kuwaha o te parepare, ka haere atu te tokoono ra ka ahu whaka te teneti o te kingi; ko te Roarite Wiene i hokiki roto kite taone. No te arahanga aTa "Wata Mani ite tokoono ra kite aroaro ote kingi, katahi ratou ka tuturi kite whenua, ka hapai i o ratou ringa ki runga kuku ai, ka ki atu:—" Ete kingi kaha rawa, titiro mai ki a matou tokoono i to aroaro, he kai-hokohoko whai-rawa nui matou katoa no Karahi, a he kawe mai ta matou i nga kii ote kahera mete taone ki a koe. He tuku tenei na matou i o matou tinana ki a koe kia whakaarohia mai e koe he tikanga mo matou ki tau ejpai ai, he mea hoki na matou kia whakaorangia te nuinga atu o nga tangata o Karahi, no te mea hoki kua nui rawa to ratou raru me to ratou mate. Ko tenei, whakaorangia matou, arohaina matou e koe, i runga i te rangatiratanga o to ngakau." Ko nga hoia me nga rangatira toa katoa e mui ana ki reira, i tangi katoa i te aroha ki aua tangata. Ko te kingi i titiro whakatakariri tonu ki a ratou, (no te mea he ito rawa nona nga tangata o Karahi, mo te nui hoki o ana kaipuke i mate i a ratou i te moana, i nga riringa o mua atu) ; a ki atu ana ki ona tangata kia tapahia atu o ratou upoko katoa kia pororere atu. Katahi ka rite katoa ona tangata ki te inoi ki aia kia arohaina aua tangata; otira kaore rawa ia i whakarongo ki a ratou. Katahi ka ki atu a Ta "Wata Mani:—"E te kingi rangatira rawa, tukua atu taku kupu inoi ki a koe kia pehia e koe to riri. He rongo ngakau rangatira to rongo ; kaua koe e whakahe i to rongo ki tenei tu mahi, kaua e tukua kia korerotia kinotia koe e te arero o te tangata. Ko tenei, kite mea ka whakamatea e koe enei tangata tokoono, rangatira anake, i haere noa mainei ki koe i runga i te kawenga a te aroha ki o ratou hoa o te taone kia whakaorangia e koe, katahi koe ka kiia ete ao katoa he nanakia rawa to mahi." Katahi ka whakakini nga kanohi o te kingi, ka ki: —" E pai ana kia pera." Hei reira ka tonoa kia tikina te kaihatepe i o ratou kaki, no te mea, e ai ki tana, he nui tona raru i nga tangata o Karahi, he tika hoki kia mate tatou hei utu. Katahi te Kuiui o Ingarani ka rcre atu ka tuku i ona turi kite whenua ka tuturi i tona aroaro, e hapu ana hoki taua kuini i reira ai, ka heke rawa ona roimata, ka hamumu atu, ka mea: —" E, taku ariki, i taku haerenga whakamomoritanga mai i te moana kia kite i a koe, tae noa mai ki tenei rangi, kaore ano au kia tono mea i a koe ; katahi ano au ka inoi rawa ki a koe, i runga i te whakaaro ki a te Karaiti atawhai nui, i runga hoki i to aroha ki a.hau nei ano, kia

aroha koe ki enei_ tangata tokoono." Katahi ka titiro puku te kingi ki a ia, ka roa e titiro ana ka hamumu te waha, ka mea:—" Ete wahine nei taku hiahia nui kia kore koe i konei. • Te ngaro atu koe he wahi ke. Otira e kore au e kalia kite whakakahore atu ki to 11101 e moi mai na koe ; no konei ka tukua atu e au enei tangata ki a koe, hei tangata man kei a koe he whakaaro mo ratou." Katahi ka arahi'na e te kuini te tokoono ra ki ona ruma, ka tangohia taura i o ratou kaki, ka whakauwhia ratou ki etahi kahu hou, ka wliangaitia kia ora rawa; katahi ka hoatu e te kuini he moni oranga mo ratou i te huanui, ka arahina atu ki tahaki ka tukua atu kia haere ana. A., ora ana ratou me liga tangata katoa o te taone—ko te taone anake i riro.