HE KORERO NO TE MOANA KI TE TONGA.

Waka Maori, Volume 11, Issue 5, 9 March 1875, Page 52

HE KORERO NO TE MOANA KI TE TONGA.

Ko tera wahi ote Moana kite Tonga e takoto ana ki te taha whaka te paraki o Niu Tirani, e kapi tonu ana i te moutere; he mea pakupaku nei te nuinga, ko etahi he rarahi ano. E tino kaha rawa ana te ra i etahi o aua moutere, kei etahi he pai noa iho, he mahana noa iho. He nui nga hua rakau reka o aua motu; ara he panaana, he hua taro, he kokonaiti, he orengi, he aha noa atu. He nui te.tupu ote rakauo nga nehenehe, he tinitini te manu huruhuru ataahua i roto i nga peka e rerere ana. E ahua pai rawa ana te ahua o etahi o aua motu kite titiro atu, purotu rawa ana. He tinitini te ika reka i roto i nga wai—he ahua ke, he ahua ke. Ko nga-tangata he nui ano, e ahua rite ana ki nga Maori nei ano te ahua, mete reo, me ana tikanga katoa. Engari he nui nga toka ngajrp kei taua moana, kei raro tonu iho o te kahu o

te wai e tu ana, e kore e kitea, Na reira, na n*a apu. han puta ohorere hoki, lie hanga mate ia te whakatere kaipuke i taua moana. Kaore he tikanga e mahi ai nga tangata o aua motu; ta ratou main he moe i raro 1 te inaru o nga motu rakau ataahua o o ratou kamga. I te tau 1759, ara e rua te kau nga tau i nmri iho o te taenga tuatahi mai a Kapene Kuka ki Niu Tiram nei, 1 taua tau e rere ana tetahi kaipuke o te Kawanatanga o Ingarani i roto i aua moutere. Ko te " Pauti" tona ingoa, ko Parai te ingoa ote kapen* o taua kaipuke—lie tangata haere tahi ia i a Kapene Kuka i mua ai. Te rahi o taua kaipuke 215 tana tona utanga ; ona tangata i runga, liui katoa, e wha te kau ma ono. I rere mai i Ingarani'i te tau 1757 a i tae mai ki Tahiti i te tau 178 S. Te tikanga i haere mai ai he kohikohi i etahi rakau hua etahi atu rakau hoki o aua motu, kia kawea motu o Inia kite taha Hauauru whakatupu ai. ° E ono nga marama i nolio ai taua kaipuke i Tahiti kite kohikohi i aua rakau. I roto i aua marama he haere tonu ki uta te mahi a nga heramana, he uru tonu ki roto ki nga mahi takoro me nga mahi whaa nga tangata whenua, a whakahoa tonu ratou tetahi ki tetahi. He nui te pai o nga rangatira tangata whenua ki aua pakeha, a i tone ratou kia noho tonu iho ki uta aua heramana hei hoa mo ratou, kiia ana te ki kia hoatu he whenua ki a ratou, he whakapati hoki kia noho ratou. Ko nga wahine tetahi kite whakangore i a ratou kia noho. He wahine papai aua wahine, he ahua ngawari he reo ngawari, he ngohengohe noa iho. Heoi, ka tae kite wa hei hokinga mo taua kaipuke. Ka whakawhaititia e te Kapene ona tangata ki kite kaipuke; aite 4 o nga ra o Aperira, 1789, ka rere atu taua kaipuke i Tahiti, waiho ana nga tangata whenua i muri tangi ai, poroporoaki ai. He nui te aroha mete pouri o etahi o nga heramana ite mahuetanga i a ratou hoa wahine aroha nui. Ka pahemo etahi rangi o taua kaipuke e rere ana i te moana ka puta te whakaaro' a aua heramana kia tangohia e ratou te kaipuke ra, a ka hoki ai ratou ki nga kainga i ahuareka ai ratou. Heoi, ite ata ote2B o nga ra o Aperira, 1789, ka hopukia e ratou te Kapene i roto i tona rumu, ka herea rawatia kite taura, ka hikitia ki runga ki tetahi o nga poti o te kaipuke, ratou ko ona hoa te kau ma waru i piri tonu ki a ia,—e rua te kau ma rima i mahue ki runga kaipuke, ko te meti, ko Peretiha Karaitiana, te ma ono—kotahi hoki i mate i Tahiti. Ko taua Karaitiana i waiho hei rangatira mo ratou, nana hoki te tikanga i tangohia ai te kaipuke. Katahi ka hoatu te kaaho wai ki runga ki te poti, me etahi kai iti nei, mete kapehu, katahi ka tukuna atu kite moana mate atu ai, ora ai ranei. He nui nga oraititanga o taua poti, i te tupuhi, i te hemokai, i nga tangata mohoao nanakia hoki o etahi motu i u ai ratou, i te roa hoki o te moana i rere ai ratou, ara 3,600 maero, nawai a, ka tae ratou ki Taimoa, he kainga kei Inia kite taha Rawhiti no te iwi Tati—he iwi pakeha no te whenua e huaina ana ko Horana. A, no muri rawa ka tae ora ratou ki Ingarani, i a Maehe, 1790. I muri iho ka tukua mai ano a Kapene Parai, e te Kawanatanga o Ingarani, kite moana Pahiwhiki kite taha Tonga, kite tiki mai ano he rakau hua taro; a i taea ano eia aua rakau, kawea mariretia ana kite Weta Inia. I muri rawa mai. ka tu ia hei rangatira mo etahi o nga kaipuke manuwao nunui o Ingarani, i uru ano hoki ia ki roto ki etahi o nga riri nui a Ingarani ite moana. Ite tau ISOS ka whakaturia ia hei Kawana mo Niu Hauta "Weera (kei Hirini nei). No te hokinga ki Ingarani ka mate ia i waeuganui o ona whanaunga i te tau IS 17, i te ono te kau ma toru nga tau o tona oranga. Otira me hoki tenei te korero ki nga tangata nana i kahaki te kaipuke. No to ratou tukunga ite potii a Parai me ona hoa i piri ki a ia, katahi ratou ka rere

ki tetahi motu ko Toupouai te ingoa, he motu ia e 500 maero te mataratanga mai i Tahiti, kite taha tonga. Ki hai ratou i paingia e nga tangata o taua motu, no reira ka rere tonu ratou ki Tahiti ka noho tonu ki reira i roto i o ratou hoa tawhito. Otira ki hai i roa e noho ana i uta ka tae mai tetahi kaipuke manuwao, ko te " Panatora " te ingoa, he inea tono mai i Ingarani kite kimi i a ratou. Te kau ma wha o ratou i hopukia i hereherea kite mekameka; tokorua i mate ite hopukanga. No muri iho ka tahuri te " Panatora "ka mate tokowha i rote wai, mete mau tonu nga mekameka i o ratou ringa. Te kau nga mea i tae ki Ingarani, a whakawakia ana; tokowha i tukua, tokoono i kiia kia whakataronatia, engari tokorua o enei i whakaorangia i muri iho. Ko Karaitiana, me etahi o ratou tokowaru, ko ia te tokoiwa, kua riro ke atu i runga i te " Pauti," kua mahue a 'Tahiti. Ko ona hoa i haere i a ia, tokoiwa nga wahine o Tahiti, toko-ono nga tane o Tahiti ano me a ratou wahine tokotoru ano, mete kotiro paku—hui katoa ratou ka rua te kau ma waru. Koia te take i kore ai e mau a Karaitiana, kua puta ia, kaore hoki i kitea. Ka rere noa ratou ite moana, aka tupono ki tetahi motu iti nei, kua huaina ko Pitikeana; e wha mano maero te mataratanga atu o taua motu i Niu Tirani nei, kei te taha rawhiti ote whakarua. I kapi katoa taua motu i te rakau, kaore hoki he tangata o runga; engari he tangata ano i noho ki reira i mua atu, i mohiotia ki nga iwi tangata rae etahi rakau patu i kitea e ratou i uta. Katahi ka mauria katoatia ki uta nga mea i runga i to ratou kaipuke, hei taonga 'mo ratou ki uta, muri iho ka whakapaea te kaipuke ki uta ka tahuna kite ahi. No taua takiwa, ara te tau 1790, taea noatia nga tau e 20, kaore rawa i puta mai he rongo kite ao-marama nei o Karaitiana ratou ko ona hoa tupua-awhiro. Ite mutunga o ena tau katahi ka tupono tetahi kaipuke no Amerika ki reira, ko te " Topahi "te ingoa. Ka rokohaina e taua kaipuke kotahitonute pakeha e noho ana i taua motu, ko te morehu ia o nga tangata i puta i runga i te " Pauti." I kitea ano hoki etahi tangata ano e noho ana i taua motu, he tane he wahine; ara ko nga tamariki a nga pakeha nana nei i kahaki te kaipuke—kua pakeke katoa, hui katoa ratou ka toru te kau ma rima. Ko te rongo o tenei i tukua mai ano kite Kawanatanga o Ingarani ite tau 1809. Otira kaore i puta he tikanga a te Kawanatanga ki taua mea i reira ai, he raruraru rapea kite whawhai ki aWi "Wi e whawhaitia ana i taua takiwa. I te tau 1814 e rua nga kaipuke manuwao no Ingarani e rere ana i taua moana, nga ingoa ko te "Piritona" ko te "Teekahi." Ko aua kaipuke i whakatata atu ki nga pari toka ote akau o taua motu. Ki hai i mohiotia e ratou ko te motu Pitikeana taua motu, no te mea ihe te whakatakotoranga kite mapi te turanga o taua motu—no reira ratou ka mahara he motu ke tenei. Ka tata atu ratou ka kitea etahi whare i uta, e tu ana i waenganui o etahi maara pai rawa te whakatakoto. Ki hai i roa ka kitea etahi tangata e heke mai ana ite wahi poupou, mete amo mai ite waka; ki hai hoki i roa kua kite atu e kokiri mai ana taua waka i roto i te tai-whati, e hoe mai ana ki nga kaipuke. No te taenga mai ote waka ka miharo rawa nga pakeha o aua kaipuke kite karanga ka pa ki a ratou kf te reo Ingirihi, ara, " E kore koutou e whiu mai i tetahi taura ki a maua? " Katahi ka tere rawa te piki ake o tetahi tangata taitamariki, tu ana i o ratou aroaro i runga i te kaipuke. No te uinga atu, "Ko wai koe? "ka ki mai ko Taitei Oketopa Karaitiana tona ingoa, he tama ia na Peretiha Karaitiana, ko tona whaea no Tahiti, ko ia te tamaiti tuatahi i whanau i taua motu (i Pitikeana), a he Taitei te ra i whanau ai ia i te marama o Oketopa, no reira i kiia ai he ingoa mona ko Taitei Oketopa. I mohio ia ki nga korero katca ote rironga ote kaipuke ra, ote *" Pauti;" aikiia ko te motu

e tu ana i to ratou aroaro te kainga i noho ai i < ai nga tangata o taua kaipuke. Ko nga tau o taua ' tangata 1 ahua rite kite rua te kau ma wha; ko tona teitei e ono rawa putu; ko tona makawe he ahua pango; ko tona kanohi he pai' he marama noa iho Heoi te kahu kei te hope anake, he mea takai; ko tona potae he mea whatu kite otaota, puhipuhi ai ki te huruhuru heihei pango. Ko tona reo he reo pakeha, he reo tika rawa, tino taparere rawa atu kite reo pakeha. Ko tona hoa he taitamariki pai rawa ano; i ahua rite ona tau kite tekau ma whitu, ma waru ranei. Ko Hori langa tona ingoa; he taina ia na langa, tetahi o nga apiha o te " Pauti." No te kawenga ki raro kia whangaitia raua kite kai, ka miharo ano te kapene ki a raua ; he mea hoki kiaputa ra anota raua whakawhetai kite Atua ka-. tahi raua ka kai. He nui hoki te miharo o aua tamariki ki nga mea katoa i kitea e raua i runga i te kaipuke, he tauhou anake ki a raua—ara te nui o te kaipuke, te nui o nga pu repo, mete ahua ke o nga mea katoa i kitea e raua. Tera te kau i run "a i taua kaipuke, ki ta raua whakaaro he nanenane nui ia heoi hoki a rauakuri e mohio ai raua he nanenane, he poaka. He kuri nohinohi nei tetahi ta raua i ahuareka ai. Ka ki a langa, " Katahi marire te hauga rawe! Kua rongo au ki taua mea, he kuri ia." Katahi raua ka korero ki aua kapene tokorua, tera te kaumatua kei uta ko Hone Arama tona ingoa; ko ia anake te morehu e ora ana o nga tangata i rere maii Tahiti i runga i te " Pauti," ko Arekehanara Meti tona ingoa i reira ai. No konei ka haere aua kapene ki uta. Kitea ana e raua he mahi whakamomori rawa te unga ki uta; otira na te kaha a o raua hoa (aua tamariki nei) ka eke ora raua ki uta i roto i te tai me nga toka maha, ko o raua kahu anake i maku rawa. Ko Arama kaumatua i tae mai ki tatahi kite karanga i a raua. I ahua wehi ia i te tuatahi, otira na raua i ki atu e kore ia e hopukia e raua. Katahi raua ka ata rongo ki nga korero a Arama. I ki mai ia, i to ratou taenga ki taua motu, kitea ana a Peretiha Karaitiana kaore rawa he tunga mo te kaipuke i te taha o te motu, katahi ka kiia e ia kia whakapaea ki uta ka tahu ai kite ahi, a tahuna ana. He mea pea nana kia kore ai he putanga mo etahi o ratou kite mea ka puta he whakaaro pera ; tetahi koi kitea ete kaipuke haere, ka mohiotia to ratou kainga. I pai to ratou nohoanga i reira ite tuatahi. Nawai a, ka tupu te hae mete riri i roto i a ratou. Ka whakarite tikanga nga tane o Tahiti nei kia kohurutia nga pakeha; na nga wahine i whakaatu ki aua pakeha. Muri iho ka whawhai ano, a ka mate ko Karaitiana me etahi pakeha tokowha i te tau 1793, ko Arama i tu kino ano ite mata. I taua tau ano ka mate katoa nga tane ote iwi o Tahiti. He kohuru anake enei mate katoa. Ko nga wahine i wehi rawa ki taua mahi nanakia, a mea ana ratou kiatahuti katoa ratou. Na te mea i tahuri ta ratou poti i te kokiritanga kite wai i kore ai ratou e puta. Katahi ka mahia kite rakau ti, e tokorua o nga pakeha, he wai whakahaurangi; katahi ka haurangi, ka rere tetahi ite pari ka mate iro te wai. Ko tetahi o raua i mahi whakawehi tonu i ona hoa, iki kia patua raua e ia.. Katahi a Arama raua ko langa ka patu i taua pakeha ka mate—i patua kite toki, he mea hoki kia ora ko raua. Ko langa i mate ite tau 1799, he mate mare. Tokorua tonu i mate kongenge o te tekau ma rirna i tae ki taua motu na runga i te " Pauti." Heoi, i te takiwa i tae atu ai aua kaipuke e rua ra, kua wha te kau ma ono nga tangata o taua iwi ahuareka ra; kua ahua pakeke katoa, kua whanau ano a ratou tamariki. E whakapono katoa ana ratou kite Atua, e noho a,na i runga i te " rangimarie mete aroha," tetahi ki tetahi. I te tau 1800 ko Arama anake te morehu e ora ana. Kotahi te kau nga tau

i muri mai o taua takiwa ka rua ona moemoea ; kitea ana e ia te anahera a Kapariera, he whakaatu ki a ia ite whiu mona i tera ao mo ona hara nui. Katahi ia ka wehi, ka whakapono kite Atua, ka tu ia hei Mibinere. Ka timata tonu i kona tana mahi ako i nga tamariki e noho ana i tona taha kia inoi ratou i nga ata me nga poo nga rangi katoa. He Paipera ano tana, he pukapuka Inoinga tetahi, no te " Pauti" ra ano. Heoi, hoatu ana e aua kapene etahi mea, toki, hapara, paata, me etahi atu mea, ki taua iwi, ka puta hoki nga kupu poroporoaki, ka rere atu nga kaipuke, ka riro. Kaore he rongo korero o Arama ratou ko tona whanau i puta mai i muri tae noa mai kite tau 1825. I taua tau ka tae atu a Kapene Piiti ki reira i runga i tona kaipuke, i a te "Parahama." Tera tetahi kaipuke patu weera kua tae ke atu ki reira; kua tukua ki uta tetahi tangata no taua kaipuke, ko Hone Pawheti te ingoa. He tangata ngakau whakapono ia; katahi taua iwi o taua motu ka whiwhi kai-whakaako mohio ki taua pakeha nei. Ka tu ia hei minita mo ratou, hei tohunga mo ratou katoa. He maha nga ra i noho ai a Kapene Piiti ki reira, no te hokinga mai ka korero tonu ia ki to ratou ahua kakama kite mahi, mete tika oto ratou ahua, mete pai o a ratou mahi katoa. He karakia tonu ta ratou mahi i nga Eatapu katoa, ko te roanga o te Eatapu e waiho ana hei inoinga mo ratou, hei korero pukapuka, hei mahinga i nga mahi pai katoa atu. E kore te poti e hoea i taua ra, e kore e mahia nga mahi ke atu; ko a ratou kai mo taua ra ka takaia ite ahiahi o te Hatarei. Ite mutunga o te kauwhau ka himene ratou. Ka whakawhetai tonu ratou kite Atua i mua ote kai. No runga i te korero a Kapene Piiti ka tukua e te Kawanatanga o Ingarani etahi kakahu mo taua iwi, me etahi hanga ahu whenua, me etahi atu taonga; a i tae atu aua taonga ki a ratou i a Maehe 1830. Ko Arama i mate i te tau 1829, e ono te kau ma waru ona tau i tona matenga. Waiho iho ana eia te whakatupuranga i muri i a ia he iwi hari, he iwi kakama, he iwi tika rawa. Ko nga eka o te motu o Pitikeana e tae ana kite 2,560; engari he taupae hiwi kohatu e takoto ana i waenganui, ite taha nota puta noa kite taha tonga. E rua nga keokeonga o taua kaweka e neke ake ana i te kotahi mano putu te teitei. E kore pea e tae kite hawhe te wahi o taua motu e pai ana hei tupuranga kai. No konei ite tau 1855 ka mauria taua iwi katoa ki Nawhaka Airana e te Kawanatanga o Ingarani. Hui katoa ratou i kawea mai ki taua motu, ka 194. He motu pai rawa, ataahua rawa taua motu; e rima rau maero te pamamao atu kite taha whaka-te-kapekape o Niu Tirani. E rima maero te roa o taua motu, e rua maero te whanui, ara e 6,400 eka te rahi. E noho ana taua iwi i raro ite mana mete atawhai o te Kawanatanga o Ingarani; ko ratou anake kei taua motu e noho ana, me a ratou kai-whakaako me a ratou minita. Kua whakaakona ratou inaianei kite parau whenua, me etahi atu mahi ahu whenua. Ko etahi o ratou kua mohio kite mahi kamura, kite mahi parakimete, me etahi atu mahi tohunga hoki.