I a tatou ano e whakakoakoa kite tau hou kua timata atu nei, e whai take nui ana ano hoki tatou e hari ai e whakawhetai ai te ngakau mo nga painga me nga manaakitanga i tukua mai ki a tatou i te tau kua pahemo ake nei. Ki hai tatou i mate, pera me etahi atu iwi o te ao, i te hemo kai, i te mate uruta, i te whawhai ranei; kua tukua nuitia mai e te whenua ona hua hei utu mo te malii a o tatou ringaringa; ki hai tatou i matemate i
tetahi whiunga whakangarongaro tangata; ki hai tatou i whakaohongia i a tatou mahi marie me a tatou mahi ahu whenua i te rongo whakawehi o te riri, hei pupuri i a tatou e kore. ai tatou e kake haere a iwi nui tonu kite whairawatanga mete oranga—engari ko te rangimarie, ko te ora, ko te kai ranea, itu tonu i roto i o tatou rohe. He pono ano ia, kei tenei takiwa o te haringa raua ko te hakari, e hoki whakaaroha ana te whakaaro a etahi o tatou ki era hoa aroha me era huanga i uru mai ki roto ki o tatou huihuinga o mua, a i hari tahi i a tatou i o tatou takiwa hari, whakakoakoa. Kua riro ra ratou, engari ko te mahara ki to ratou aroha e taumarumaru iho ana ki runga i a tatou me ona tikanga whakamarie, a e whakamarie ana i o tatou ngahautanga me o tatou pouritanga hoki, e whakamahara tonu ana i a tatou kia mahara ai tatou ahakoa " kei waenganui pu te tangata o te ora, e tata ana ano ki te mate." Ite tau kua hori nei he tokomaha o nga rangatira kaumatua pai, nga kai arahi me nga matua o nga iwi, kua riro atu i roto i a tatou; engari kua ora o tatou ngakau i runga i te whakaaro nei, ara, mate rawa ake ratou kua horapa i runga i te whenua katoa te maramatanga atawhai o te Whakapono me te matauranga hei whakangaro i te kapua pouri o te Maoritanga mete kuaretanga o mua, hei whakamarama hoki i o ratou ngakau, i a ratou e whakahemo ana, i runga ite tumanakohanga kite aranga ake ki te ora tonu—he oranga ia e kore ai nga wehenga o tenei ao, ara, te rahi mete iti, te whai-rawa mete rawa-kore, te Pakeha mete Maori, engari ka iwi kotahi tonu, ka tamariki katoa no te maramatanga, ake tonu atu. I mate katoa enei kaumatua mete poroporoaki kite iwi kia piri tonu kite Atua pono, kia whakarongo hoki ki nga ture ate Kuini; a e pai ana kia maharatia aua kupu poroporoaki e te whakatupuranga Maori e haere ake nei, a ka waihotia ai hei tikanga mo ratou. Na, mo te ahua o te iwi Maori i enei motu i tenei takiwa, kaore pea he take hei haringa mo tatou e nui atu ana i te hiahia rawa e kitea ana i nga tangata katoa kia whakaakona a ratou tamariki; kaore he take nui atu i tena e whakaatu ana i te kake haere o te iwi ki runga kite maramatanga, mete oranga e takoto ana mai i mua i a ratou. I runga i tenei tikanga he pai rawa te ahua o te-iwi Maori i tenei takiwa. I roto i nga whakaatu katoa o te tau kua taha nei, ki a te Minita mo te taha Maori, a nga apiha o te Kawanatanga e noho ana i nga takiwa Maori, e kitea ana te whakaaro nui o te iwi Maori katoa kia whakaakona a ratou tamariki ki nga tikanga Pakeha, kia whiwhi ai hoki ratou kite rawa i runga i o ratou mahinga tahitanga ko te Pakeha a mua ake. Ko te kupu tenei i ki ai aTa Tanara Makarini, i te hakari a nga Pakeha o Nepia ki a ia, i te 10 o nga ra o Nowema kua taha ake nei, ara, " e titiro ana aia kite akoranga o nga tamariki Maori hei tikanga nui rawa atu, ko to ratou akoranga kite reo Pakeha hoki hei ara tika rawa e whiti ai i nga raruraru i waenganui o nga iwi e rua." Te kupu hoki o te HaaTce Pel Ilerara nupepa, o te 20 o Nowema kua taha nei, e korerb ana mo nga tikanga o te Ture Kura Maori, ka ki:—"Ko etahi o nga kurci e
tu nei inaianei kua hoatu wlienua hei oranga mona e nga Maori ake ano ; ko to Omahu rawa ano, kua £750 e puta ana ki tana kura i roto i te tan kotahi, he mom reti no tetaKi whenua i maketetia i nanoa nei, a hokona ana eE. D. Meeni mo aua moni. Ko ta te whakaaro e mohio ana ko te whakatupuranga o te Maori e haere ake nei tena e tino mohio kite korero mangai mete korero pukapuka ote reo Ingirihi; a kia rua te kau tau ki muri iho nei e kore rawa tetahi e hapa i tenei ritenga." I te tau 1867 te maha o nga kura Maori i te koroni ka 16, ko nga tamariki e akona ana i roto i aua kura ka 315. Ite tau 1869 e iwa tonu nga kura o te koroni, nga tamariki e akona ana 227. Engari ite mutunga o Hune kua" taha ra kua 66 nga kura Maori i te koroni, nga tamariki e haere ana ki aua kura, hui katoa, kua 1,487—1,017 o enei he tane, 470 he wahine. Nga moni ate Kawanatanga i whakapaua ki runga ki aua kura, i taua tau i mutu i a Hune nei, i £9,531 18a. 6d. . ]STo muri mai o taua takiwa kuatu ano etahi atu kura, a inaianei ko etahi kai te hanga ano. Tena te kupu i puta ina noa nei i roto ite Niu Tirani Taima nupepa, eki ana taua nupepa : —" Na Ta Tanara Makarini te take i whiwhi ai te motu nei kite Ture Kura Maori, ahe tohu no tona matauranga te tika o nga hua i puta mai i roto i taua ritenga, he tohu hoki e mohiotia ai e kore e maha nga tau te kore ai he rerenga-ketanga o te Maori raua ko te Pakeha, no te mea kua tangata o Win Tirani katoa, ahakoa kiri whero kiri ma ranei." Heoi, ka kite o matou hoa Maori inaianei kua nui nga uaua e whakaputaina ana kia whiwhi ai ratou kite akoranga, kia noho tahi ai hoki te whakatupuranga Maori e haere ake nei i runga i te turanga kotahi i o ratou tuakana Pakeha; ahe mea ia e tumanakohia ana e matou kia kore e whakarerea e nga tamariki Maori nga tikanga e tukua ana ki a ratou inaianei. E hari ana matou kite whakaaro e kitea ana e matou e tupu haere ana i roto i te nuinga o te iwi Maori kia tomo ratou ki raro i te mana o nga ture o te Kuini, kia noho hoki ratou i runga i nga tikanga whakahoa mete aroha ki o ratou hoa Pakeha: ame mohio rawa ratou, ahakoa hei pai ia mo te katoa, ko nga tino painga o te tikanga pera ka puta ki a ratou ake ano, nui atu ito te pai e puta kite iwi Pakeha. I tenei wa e hara ite mea e raruraru ana te motu "ki nga pakanga me nga rongo pakanga," e hara i te mea ko tetahi iwi e whawhai ana ki tetahi iwi, engari e titiro ana tatou ki tera hanga whakahari, ara kite Paremete i whakaurua he mema no nga iwi e rua ki roto, e tohe ana i runga i nga ritenga tika mete whakahaere tika kia puta he oranga mo te katoa, ahakoa iwi ke iwi ke ranei. Kaore rawa he ritenga pa kite iwi Maori e puta ana ite Paremete i kore ai e ata hurihurihia e nga mema Maori, a he nui nga tikanga e tukua ana ki a ratou e ahei ai ratou te whawhai ki aua ritenga mehemea e whakaarotia ana e ratou e hara i te mea e ora ai to ratou iwi. Ma enei tu tikanga e taea ai e tatou "te whakamate i nga tara o nga koraha me nga wahi mokemoke" o to tatou motu tahi, e taea ai te whakamahi i te hunga kore mahi, e taea ai te whangai ite poaru mete pani, e taea ai te whaka-
kore i te riri te whakatupu i te pai, e taea a iwi nui tonu ai hoki e tatou te matauranga, mete oranga, mete whairawatanga. Tenei liei haringa mo matou ka kite atu nei matou kua timata te whakaaro i roto i te iwi Maori i etahi wahi o te motu kia whakarerea rawatia te kai i nga wai whakahaurangi; a e hiahia ana matou kia tino kitea e matou kua itihaere taua mahi haurangi i roto i a ratou. Kua maha a matou kupu wkakatupato ki nga Maori mo nga tino mate e tupu ana i roto i te mahi kai waipiro ;ahe ki atu ano hoki tenei, kite tohe tonu ratou ki taua niahi, akuanei hei hanga noa iho nga mahi katoa e mahia ana hei tika mo ratou me o ratou tamariki, e kore hoki e taea te whakaora ake i a ratou i roto i te mate, i te he, i te kore noa iho. I te tau kua taha nei kua ngaro atu i a tatou tetahi Kawana, he Kawana ia i whakaaro nui kite iwi Maori kia ora, me a ratou tamariki kia whakaakona ; otira kua kapi tona turanga i tetahi, he mea haere mai ia me tona rongo nui ano, he rongo tika, he rongo ngawari, he rongo ngakau-rangatira, a kia ata mohio nga Maori ki a ia akuanei ratou te whakapai ai ki aua tikanga ona. Kaore he kupu whakamutanga mo tenei korero e pai atu ana i ana kupu whakahoki mo te korero tangi atu a ISTgatiawa o Po Neke ki a ia, i panuitia nei i tera putanga o te Walca, ara :—" Ko te rangimarie ko te pai e kiia nei e koutou e mau ana inaianei, ko taku e tumanako ana hei timatanga kautanga ia mo etahi wa haringa ngakau, wa ora, e kotahi katoa ai nga tangata i raro i te whakahaere ate Kuini, e warewaretia ai hoki nga pakanga me nga raruraru o nga ra kua pahure ake nei, a ka whakakotahi nga iwi e rua i runga i te whainga whakahoa kite kimi i nga hua, kite whakaputa i nga tikanga pai o enei motu nui te whai rawa, nui te momona." Koia ra tena.
Permanent link to this item
https://paperspast.natlib.govt.nz/newspapers/WAKAM18750112.2.8
Bibliographic details
Waka Maori, Volume 11, Issue 11, 12 January 1875, Page 2
Word Count
1,776Untitled Waka Maori, Volume 11, Issue 11, 12 January 1875, Page 2
Using This Item
Tūnga manatārua: Kua pau te manatārua (i Aotearoa). Ka pā ko ētahi atu tikanga.
Te whakamahi anō: E whakaae ana Te Puna Mātauranga o Aotearoa The National Library of New Zealand he mauri tō ēnei momo taonga, he wairua ora tōna e honoa ai te taonga kikokiko ki te iwi nāna taua taonga i tārei i te tuatahi. He kaipupuri noa mātou i ēnei taonga, ā, ko te inoia kia tika tō pupuri me tō kawe i te taonga nei, kia hāngai katoa hoki tō whakamahinga anō i ngā matū o roto ki ngā mātāpono e kīa nei Principles for the Care and Preservation of Māori Materials – Te Mauri o te Mātauranga : Purihia, Tiakina! (i whakahoutia i te tau 2018) – e wātea mai ana i te pae tukutuku o Te Puna Mātauranga o Aotearoa National Library of New Zealand.
Out of copyright (New Zealand). Other considerations apply.
The National Library of New Zealand Te Puna Mātauranga o Aotearoa acknowledges that taonga (treasures) such as this have mauri, a living spirit, that connects a physical object to the kinship group involved in its creation. As kaipupuri (holders) of this taonga, we ask that you treat it with respect and ensure that any reuse of the material is in line with the Library’s Principles for the Care and Preservation of Māori Materials – Te Mauri o te Mātauranga: Purihia, Tiakina! (revised 2018) – available on the National Library of New Zealand’s website.