TE KITENGA O AMERIKA.

Waka Maori, Volume 11, Issue 11, 12 January 1875, Page 5

TE KITENGA O AMERIKA.

Tenei ka taia atu e matou i tenei putanga o te nupepa nei te upoko tuatahi o te korero o te kitenga o Amerika e Koromopahi, he mea tango mAi ia no tetahi pukapuka e huaina ana, "He korero mo nga ra Raumati me nga po Hotoke." E moliio ana matou akuanei ahuareka ai, whiwhi-matauranga ai hoki, o matou hoa Maori i te korerotanga i taua korero.

TE TANGATA-RAPU ME TE TANGATA-KITE. Upoko I.

Te tamarikitanga o te tangata-rapu-te mahuetanga o tona whenua - whakaarohia ana e ia tetahi tikanga manawanui - ka rokohina ia e te pouri mete he. Kei te taha moana, o tetahi kokorutanga o te Metitareniana moana, kei te taha whakararo o Itari, etu ana tetahi taone nui ko Henoa te ingoa. He taone tenei i roto i nga tau o namata noa atu; he taone ataahua rawa ia, lie nui ona mahi lie tinitini ona tangata, he rongo nui tona mo ana mahi hokohoko, me ana taonga e whaihangatia ana ki reira, me tona whairawatanga noatanga atu. I tetahi takiwa i mua ai kaore he taone ke atu o te ao katoa i nui atu i taua taone tona rongo whaimahi; tae atu ana kite wahapu o taua taone nga kaipuke o nga whenua katoa o te. ,tahataha o te

Metitareniana kite kawekawe ki reira nga tino taonga me nga mea pai katoa ki nga whare hoko o taua taone, a muri iho ka tukutukua e nga tino rangatira hokohoko o taua taone ki nga wahi katoa o luropi. Ahakoa ko nga Piriniha rawa o Henoa, kaore ratou i whakaparahako ki taua mahi hoko, i pa nui ano ratou ki taua mahi; ako nga tino rangatira hoko ano hoki o taua taone i neke ake ano etahi o ratou hei tino Piriniha. Hanga ana e ratou etahi whare tino nui, pai rawa atu, hei nohoanga mo ratou, nawai a, ka rite te ahua o taua taone kite taone whare Kingi katoa, no reira hoki ka kiia tona ingoa o taua taone ko "Henoa te "Whakahihi." E hara i te mea he tangotango anake ta taua taone, ta Henoa l , i nga taonga o nga whenua ki a ia takoto ai, engari na ona tangata ake ano i hanga etahi taonga utu nui; ara he hiraka pai rawa, he wereweti, he kakahu huruhuru hipi nei, me etahi tini taonga pai i hangaia kite koura, kite aiwori (rei nei). Nui rawa ake te rawa o nga rangatira hokohoko o taua taone, i nui ano hoki te inohio mete kaha o nga kai-mahi o taua taone kite hanga i nga taonga ; a tenei ka whakakitea nei e matou akuanei te putanga mai o tetahi tangata rongo nui i roto i aua tu kaimahi o taua taone—tona rongo i muri nei i puta ki runga noa ake o to nga rangatira hoko, me nga tino rangatira atu, me nga piriniha rawa ano o taua taone. Ite takiwa tata kite tau 1,446 ka whanau ite taone o Henoa te tamaiti matamua o tetahi tangata haro huruhuru hipi, ko Koromopo te ingoa o taua tangata, te ingoa o te tamaiti i iriiria ai ko Kiritonono, he ingoa rite hoki ia kite ingoa e karangatia nei e tatou ko Kiritowha. Ahakoa he tangata rawakpre te papa he nui tona hiahia kia whiwhi tona tamaiti ki nga matauranga katoa e taea ai e ia te rapu mana, a i tona tamarikitanga ano ka whakaakona taua tamaiti kite korero pukapuka, kite tuhituhi pukapuka, kite reo o Roma hoki. He tamaiti matau a Kiritopono, he ngakau hohoro kite hopu i nga tikanga katoa; a, ahakoa ite tuatahi i mahi ano ia i te mahi a tona papa, na tona ngakau nui mete kaha o tona whakaaro kia rere ia i te moana, i tukua ai ia i muri nei ki taua tu mahi. E hara i te mea hei whakamiharotanga rawa mo te tangata te whakaaro o te tamariki o Henoa i whakaaro nei heoi rawa te mahi pai o te ao katoa, heoi rawa te mahi ahuareka, ko te whakatere kaipuke i te moana ki nga whenua i tawhiti, kia kite hoki i nga mea miharo nui o te moana. He pera hoki me nga tamariki o enei rangi i a tatou nei, e rongo tonu ana ki nga mahinga rerewe, me nga tima ahi kei uta, me nga waea kawe korero, (terekarawhi nei.) Heoi rawa te korero i rongo ai a Kiritopono i tona tamarikitanga e korerotia ana ko nga korero kaipuke mete mahi whakatere kaipuke, no te mea ko te mahi tena i taua takiwa i tino ngakau nui ai nga tangata o Henoa. He maunga teitei katoa e takoto atu ana ite taha kite nota (taha ki raro) o taua taone, puta noa atu ki tawhiti, a kaore i pai te ara ma reira hei putanga mo te tangata mete taonga ki tetahi taha, no reira ka takitahi noa o ratou haerenga ma uta; ko to ratou whairawatanga katoa o taua iwi he mea tupu ake i runga i ta ratou mahi whakatere kaipuke ki etahi whenua, koia ai i whakaaro nui ai ratou ki taua mahi. Heoi te mahi i pai ai a Kiritopono ratou ko ona hoa tamariki, i o ratou takiwa takoto noa, he haereere i runga i nga waapu o Henoa matakitaki ai ki nga kaipuke e tu ana i roto ite whanga. He mea ano ka tupono ratou ki tetahi kaipuke e tata ana te rere ki etahi taone i tawhiti, hei reira ratou ka tu ka matakitaki kite utanga o nga taonga ki runga ki taua puke ; he mea ano pea ka rokohanga e ratou te unga mai o tetahi kaipuke me ona utanga katene, moni, hua-rakau, me nga kokonaiti, i

kawea mai i Hiria katoa ; tetahi ranei e hari mai ana i nga taonga o Awherika, ara e aiwori (rei nei), he puehu koura, he kiri kau, lie aha atu; hei reira ratou korerorero ai ki nga heramana o aua kaipuke, mete whakarongo nui ki nga korero o nga mea miharo nui o era whenua hou, a ko *te mea e tino ahuareka ai ratou ko nga korero a aua heramana mo nga tupuhi nui o te moana, me nga whawhaitanga ki a ratou a nga kai-muru, tupua-a-whiro, e taka ana i te moana Metitareniana, ana mahi hoki a aua tu tangata he whawhai ki nga kaipuke rere noa ka patua nga tangata ka murua nga taonga o te kaipuke. Engari ko te mea tika mo Kiritopono, i mua o tona haerenga kite mahi whakatere kaipuke, me haere ia kite karete kia whakaakona ia kite ahua mete takotoranga o nga whenua ote ao nei, nga tikanga o nga whetu ote rangi, mete mahi whakatere kaipuke, he mea kia mohio ai ia ki nga tikanga o te mahi urungi kaipuke, kia riro ia hei rangatira kaipuke a te wa e pera ai ia. I runga i tenei whakaaro ka tukua ia kite Karete o Pawia, he tino karete rongo nui hoki taua karete i taua ra. Me whakamarama atu ta matou kupu i ki nei matou i whakaakona a Kiritopono kite ahua mete takotoranga o nga whenua o te ao. I taua takiwa, ahakoa mohio etahi, kaore ratou i tino mohio kite takotoranga o etahi atu whenua, me nga wehewehenga ote whenua mete moana ite ao nei. Ko nga whenua i mohiotia e ratou he iti noa iho te ahua ki a tatou e mohio ana inaianei, mehemea ka tirohia i roto i temapi. I ahua mohio ano ratou ki nga whenua o luropi, etahi wahi paku hoki o Ehia, o Awherika, ara ko nga wahi e takoto ana i te taha o te moana Metitareniana, heoi ano. I taua wa katahi ano ka timata te tangata kite hanga mapi, engari ko te ahua kaore i tino tika. Engari, i te takiwa e korero nei matou, katahi ano ka ata oti tika te hanga tetahi mea pai rawa hei whakatika i te mahi whakatere kaipuke, a i a Kiritopono i Pawia ka ako ia kite whakahaerenga o taua mea. Ara ko te Kapehu taua mea; na te kaha o tana ngira kite tohutohu tonu ki te taha nota i mohio tonu ai nga heramana kite taha nota, kite rapu hoki i nga tino taha e wha oteao e huaina ana ko nga Katinara Poaita, ara ko te nota (taha raro), te hauta (taha tonga), te ita (taha rawhiti), mete weta (taha hauauru) —me etahi atu taha hoki i waenganui o enei, ara te nota-weta (kapekape), te hauta-ita (pitonga), me etahi atu hoki. I ako hoki a Kiritopono ki nga tikanga o te mahi ruri ite whenua mete moana mete rangi, me ana tikanga katoa o taua takiwa i mohio ai o nga whetu o te rangi; mahue rawa ake i a ia te karete kua tino hiahia ia kia whakaputaina tona matauranga ki runga. ki tetahi mahi mana, a kia ako hoki ia i tetahi matauranga atu mana. Ko te mea i nui rawa te hiahia o tona ngakau, ko nga whenua o te ao kia mohiotia ai e ia ona takotoranga ; a i tumanako rawa tona ngakau kia taea e ia era wahi o Ehia me Awherika ki hai ano i taea e nga kaipuke, kia tirohia e ia te takotoranga o aua whenua, me ona taonga, me ona tangata. Otira ko nga rerenga tuatahi o Kiritopono Koromopo. i rere ai, he haere kau i runga i nga kaipuke uta taonga ki nga whenua kei nga tahataha o te moana Metitareniana; muri iho i ena ka haere tahi ia i tetahi o ana matua keke, ke kapene taua tangata, i haere i roto i etahi ope no te iwi o Henoa, i tonoa kite whawhai ki etahi Piriniha o Itari, he hoa whawhai no nga tangata o Henoa. I kitea tonutia tona maia me tona manawanui i roto i aua whawhai. Heoi, no tona pakeketanga katahi rawa ka kite ia i tetahi haringa nui mona, ara i haere ia i roto i tetahi rerenga kaipuke puta tonu atu rate Kuititanga o Hipiraata kite moana nui tonu ki waho, rere tonu i

te taha hauauru o Peina me Potukara—otira he wahi iti ia ka mate i taua rerenga. I whakaekea to ratou kaipuke e etahi o te hunga umru kaipuke, tahuna ana kite ahi ;-a rere' ana nga heramana kite wai hei oranga mo ratou. Katahi ka hopokia e Koromopo tetahi hoe e tere anai te wai, a na taua hoe, na tona mohio hoki kite kau, ka uia ki uta ka ora. Ki ana tana tamaiti i muri nei, i tona tuhituhinga i nga mahi otona matua, " I pai te Atua kite whakakaha ia ia kia tohungia ia mo etahi mahi nunuij" a ka kite tatou akuanei ko taua tuponotanga ona ki uta kite whenua o Potukara i whai tikanga ki runga ki nga ra katoa o tona oranga i muri mai. Ka ora ake ia i tona mate i te wai katahi ka haere a Koromopo, ara a Koromopahi (kua tangohia hoki e ia taua ingoa, i tenei takiwa hei ingoa mona), katahi ka haere ki Eihipona, te tino taone o Potukara; ka kite ia i etahi o tona iwi ki reira, a i runga i a ratou kupu pupun i a ia ka noho tonu ia ki reira i roto i nga tau maha. Na, ko Piriniha Henare te ingoa ote Kingi o Potukara i taua takiwa. Ko nga whakaaro a taua Piriniha i pera ano me a Koromopahi ki runga kite ahua mete takotoranga o nga whenua oteo; a i tino nui tona hiahia kia ata mohiotia te peheatanga o nga whenua o te ao kua kitea i taua takiwa. I whakahau ia ite mahi hanga mapi; nana hoki i whakahau i tona papa kia tukua etahi hunga kite tirotiro haere i nga whenua ite taha hauauru o Awherika, a i taea rawatia e ratou etahi wahi kite taha tonga i kiia i mua ai e kore rawa e taea ete tangata. Nana hoki etahi kaipuke i toa ki te rere whaka-te-taha hauauru i runga i te moana Ataranatiki, a kitea ana e ratou nga motu e huaina ana ko nga Kepe te Weata, me nga motu e huaina ana ko nga Kaneere, me nga motu ano hoki e huaina ana ko nga Ahori, ko enei i muri nei kei waho atu o etahi. kei waho rawa kei taua moana Ataranatiki. I tino paingia e Koromopahi tenei mahi kimi haere i etahi whenua, tatu rawa ana tona ngakau ki taua mahi; a lie maha nga tohu i kitea e ia i rapu ai tona ngakau, i whakaaro ai ia ko enei whenua i kitea nei hei timatanga kautanga mo etahi kitenga nuitanga. Tera te takoto noa atu te moana nui nei, a te Ataranatiki, kite taha hauauru ki waho atu o aua motu, ano he moana mutunga kore—kaore noa ano ona ngaru kia haerea ete kaipuke. Te whakaaro o te tangata i reira ai ko«te mutunga o te ao kei tua atu o

ara nga kohatu utu nui, te aiwori, nga rakau ngaro (pai rawa nei), nga kapia, me nga mea kakara noa atu o Inia. Na ko Koromopahi i whakaaro, i roto i tona ngakau, tera te tuawhenua o Ehia e takoto haere tonu ana i tera taha o te ao puta noa mai ki tua atu o te moana Ataranatiki ; a kite maia te tangata kite rere tonu atu kite tana hauauru tera e tutuki atu ki tetahi whaitua o taua whenua. Ko tatou ano ra kua mohio inaianei ihe taua whakaaro ana; a, kite mea ka tirohia tatou nga ahua me nga mapi o te ao, e kite tatou ko te tuawhenua o Amerika me tera moana nui, te moana ' Pahiwhiki, i tua atu o Amerika, e takoto maro katoa ana ki waenganui o te moana Ataranatiki, o Ehia—ara e tiriwa ana i waenganui—engari kua mohio ano hoki tatou na taua whakaaro he a Koromopahi i whakakite ite pono. Heoi, ka roa ia e noho ana me te tuhituhi tonu i nga tohu katoa nana nei i whakakaha i tona whakaaro i mea ai ia tera tetahi whenua kei te taha ki ko atu o te moana Ataranatiki. Kotahi te rerenga o tetahi heramana ki waho rawa atu i taua moana, kitea ana e ia, hopukia ake ana, tetahi poro rakau whakairoiro, ano he mea tere mai i te taha hauauru taua poro rakau; i paepaea hoki ki uta kite taha hauauru o nga motu o Kaneere mete Ahori etahi kakaho me etahi take rakau nunui, kaore nei he mea pera e tupu ana i aua motu. Engari ko te mea nui rawa he tupapaku tangata i paea ki uta, tokorua aua tupapaku, ko te ahua o nga kanohi i rere ke i to nga iwi katoa o te ao kua mohiotia i taua takiwa. E korerotia ana ano hoki i tetahi rerenga a Koromopahi kite taha nota rawa iu ia kite moutere ki Ahirana, a i rongo ia ki nga tangata o reira tera kua kitea he whenua i te taha hauauru o taua moutere e nga kai-whakatere kaipuke o Noawei. Na, ko enei tohu me etahi atu tikanga maha i waiho tonu e Koromopahi i roto i tona ngakau hei whakaaronga mona, aka tumanako tonu ia kite wa e kitea eia te ponotanga o tana i whakaaro ai i runga i aua tohu. Ka koa rawa ia kite rere tonu atu ite moana Ataranatiki i taua takiwa tonu ; otira he tangata rawakore ia, e kore e taea e ia te whakarite he kaipuke, te utu hoki i etahi heramana hei hoa mona—heoi rawa he tikanga mona ko te whakangore i tetahi kingi, piriniha ranei, kia tahuri mai ki a ia tautoko ake ai i ona whakaaro, ka tuku ai ko ia hei rangatira mo etahi kaipuke rapu whenua. I taua wa kua marenatia a Koromopahi ki tetahi

rangatiratanga, ara o ona wheuua. Katahi a Koromopahi k& whakaaro he takiwa pai tena hei whakaaturanga mana i ona whakaaro ki taua kingi a ka tono ai kia tukiia mai e ia he kaipuke he tangata hoki hei rere kite taha hauauru. No te whakatakotoranga a Koromopahi i tona mapi kite aroaro ote kingi, ara tona mapi i hangaia e ia o te ara mona me ka rere ia, no tona kiinga atu hoki kua mohio rawa ia tera te whenua kei tetahi taha o te Ataranatiki, i te tuatahi ka taunutia ia ka kataina rawatia, ka rite te whakaaro ki to te mea ka ki pea tetahi tangata inaianei, i te takiwa i a tatou nei, kia rere ia kite marama i runga ,i tetahi parunu. Engari no tona ata whakaaturanga i nga tohu kua kitea e ia, i pera ai tona whakaaro, katahi ka whakaaro, te kingi he tika pea kei a ia—otira e hara i te mahi rangatira tona mahi ki a Koromopahi. No te rironga atu ki a ia o nga mapi me nga ahua whenua katoa a Koromopahi, katahi ka whakaritea ka mahia hunatia e ia tetahi kaipuke, ka tukuna atu e ia taua kaipuke kia rere i te ara i tohutohungia e Koromopahi; he mea hoki nana, mo te kitea he whenua ki reira, ka kiia nana i kitea ai. Otira i rite ano tona utu o taua tu mahi he, kohuru. Ka rere taua kaipuke, ka taea ki ko atu o nga motu o Kepe te Weata, kite taha whaka-te-hauauru, ka rokohanga e te tupuhi nui, a ki hai i roa ka hoki mai taua kaipuke. He mea hoki kaore i whakaponohia e nga heramana he whenua kei tua atu o taua moana nui, mutunga kore; na reira hoki ratou i wehi ai i ngakau kore ai kite haere. No te hokinga mai o taua kaipuke kite kainga katahi ka tino taunutia ete katoa nga whakaaro a Koromopahi; ko ia hoki i whakatakariri rawa kite kohurutanga a taua kingi i a ia—ara ko tona mahi kite tuku huna ite kaipuke. Katahi ia ka mea kia mutu tona whakaaro ki taua kingi, kia mahue rawa hoki ia ia taua whenua. Tera hoki etahi take pouri i pa ki a Koromopahi i taua takiwa. Ko tona wahine i mate, he wahine i arohaina nuitia e ia, no kona kaore i tatu iho tona ngakau ki Bihipona hei kainga nohoanga tuturu mona. Katahi ka mauria e ia tana tamaiti (he tane) ka hoki ki tona taone tupu, ara ki Henoa, mete whakaaro ano ia tera nea ia e kite ki reira tetahi tangata hei awhina i a ia i runga i ana whakaaro rapu i nga whenua o te ao. Otira ki hai i rite i taua takiwa te mana mete whairawatanga o Henoa ki to te takiwa o te tamarikitanga o Koromopahi; kaore hoki he moni a ona piriniha hei whakahaere mo nga tu mahi pera, no te mea hoki kua pau i ta ratou mahi whawhai tonu ki nga iwi e noho tata ana ki a ratou. Katahi ka haere ia kia kite i tona papa, kua koroheke rawa, ka whakaritea hoki e ia etahi tikanga hei oranga mona (mo te papa), muri iho ka puta tona whakaaro tuturu kia haere ia ki Peina; he whenua mana, whairawa hoki, a Peina i taua takiwa. Ko Patinana te kingi o taua whenua, ko Ihapera te kuini, ara tona wahine. He ingoa rongo nui to raua mo te matau kite whakahaere i nga tikanga oto raua whenua, he nui hoki o raua tikanga pai hei whakarangatira i to raua iwi. Tera te mau tonu nei te whakaaro a Koromopahi mana rawa, ma tona matau, te kitea ai tetahi whenua tikanga nui, a i whakaaro ia ma alia rangatira pea ia e awhina e taea ai e ia te whakaputa i ana whakaaro. I tino mate rawa a Koromopahi i te rawakore i tona hokinga ki Peina, haere hoa kore, moni kore, ana ia. Tera te tangata e hiki ana i tana tamaiti, ka tae, i tetahi ahiahi, kite keeti (tatau nei) o tetahi whare kura katorika e tata ana kite taone iti, tunga kaipuke, e huaina ano ko Parohi, kei te takutai o Peina kite taha hanauru-matonga; ka inoi taua tangata kia homai tetahi mea paraoa hei kai ma tona tamaiti, he wai-maori hoki hei inu. Te tupo-

notanga mai o te rangatira o taua whare ki reira ka kite ia i taua tangata, ka miharo hoki ia kite ahua rangatira o taua manuhiri rawakore nei; katahi ka korero raua, a ka rongo taua rangatira i nga mahinga me nga peheatanga katoa o mua a taua tangata, me tana whakaaro i haere mai ai ki Peina. Ko Koromopahi taua manuhiri, me tona tama a Taeiko ! Heoi, kua tika a Koromopahi; waimarie rawa ia he tangata whai matauranga taua rangatira, he tangata whakaaro nui; ko tana mea hoki tena 1 nui rawa ai tona ngakau, ara ko te ahua mete takotoranga o nga whenua o te ao, he tata hoki no tona kainga ki Parohi i pera ai ia—he kainga hoki a Parohi e nohoia ana e etahi tangata mohio rawa ki te whakahaere kaipuke ite moana. He nui tona ahuareka ki nga korero a Koromopahi, puritia ana e ia hei manuhiri mana, ka tikina hoki e ia tetahi tangata tino matau, he hoa nana, kite whakarongo ki nga korero a Koromopahi. Kaore a Koromopahi i kataina kaore i tawaia i taua whare, engari i manaakitia i whakanuia, a he maha nga korerotanga a nga tohunga karakia e noho ana i taua whare i korero ai ratou hei rapu tikanga mo Koromopahi e tahuri mai ai te kingi mete kuini o Peina ki ana tikanga me ana tohutohu. Tera kua mohio te rangatira o taua whare ki tetahi tangata e manaakitia ana e te kuini, a i hoatu e ia ki a Koromopahi tetahi reta ki taua tangata, he whakaatu atu i a Koromopahi ki a ia, he tono hoki kia rapua e ia he ara e puta ai a Koromopahi ki a te kingi mete kuini. Otira kaore i mutu i konei te aroha o te rangatira o taua kura ki a Koromopahi. I whakaaetia mana e tiaki i tana tamaiti, a Taeiko, i muri i tona papa, mana hoki e whakaako taua tamaiti i taua kura, kia watea ai te papa, a Koromopahi, te haere ki Koatowa—i reira hoki te kingi mete kuini me o raua tangata rangatira e noho ana i taua wa. Katahi ka ora ake te whakaaro o Koromopahi, a haere marama atu ana ki.tana mahi i runga i te koa o tona ngakau. (Tera te roangd).