Te Waka Maori. PO NEKE, TUREI, TIHEMA 15, 1874. TE TUKUNGA O WHIITII.

Waka Maori, Volume 10, Issue 25, 15 December 1874, Page 308

Te Waka Maori. PO NEKE, TUREI, TIHEMA 15, 1874. TE TUKUNGA O WHIITII.

Kua mohio o matou hoa Maori ki nga motu o Whiitii kua tukua rawatia ki a te Kuini. He whakawhaititanga tenei i raro nei o nga korero o taua mahi i panuitia i roto i te Whiitii Aakahi, nupepa o reira, ara:— I tuhituhia kite pukapuka tukunga, i Nahowa, i n S a ra 0 Oketopa kua taha nei, nga ingoa o Kingi Kakopau me nga tino rangatira o te iwi. Tukuna mariretia ana e nga tangata nona te take tuturu o te whenua, no o ratou. tupuna tuku iho ki a ratou, te tino rangatiratanga mete mana ki runga ki aua motu me nga tangata hoki ki a Ta Hakiurihi Hori Uopata Hopitini, te tino Komihana o te Knfm i whakaritea mo taua maKi (ko te Kawana hoki ia o Hirini), a whakaaetia ana e ia, mo te taha ki ate Kuini, kia riro i a ia (i a te Kuini) te rangatiratanga mete mana o aua motu. He mea tuku na taua iwi i runga i to ratou wliakaaro ake ano, e hara i te mea i tonoa kia peratia. Ko te haki o Whiitii i tukua ki raro kite whenua, a i whakakorea rawatia te mana o taua liaki kia kore, ake tonu atu; ko te tino Haki o Ingarani i liutia ake ki runga kite iringa o taua naki. Ko nga kaipuke manawaa ote Kuini (ara, lie kaipuke wliawhai), a te Peara raua ko te Taito, i tetahi waiii tata rawa kite Whare Kawanatanga e tau ana. He tini nga heramana me nga hoia o aua kaipuke, mau pu rawa, me nga apiha i o ratou kakahu whakapaipai rawa, i tukua ki uta Lei liunga whakahonore i taua mahi. Ko tetahi whan a o nga heramana me nga hoia i whakaturia kite taha kite tonga o te marae ite roro ote whare. Ko tetahi whana hoia Maori o Whiitii i tu hangai ki a ratou i tetahi taha o te marae, i te taha tuaraki—ko

Kapene ParaHmoa to ratou rangatira. Koterraana , ano®"a W to aDgi ° - rlmga ote P «ra, F reira ritea hei Ha P lmana ote i whaka-! h^\\rst;:Za ratou katoa ' m ™ ! n°a Swf a n wif-v- ° ? ga taora lraa tirLo 1 felS 1J hutu Ihm kl reira. Katahi aTa Hakiurihi Eopitim, raua ko te Kutinawhe Che S a i ka n e h , a ? vllai )' ka hoe mai i' nga kaipuke, ka puhia hoki nga pu, te kau ma whitu pakunga • ko ona pu hoki ena e whakatangi ai ki ten© l hanga kite Kawana. Ite unga ki uta ka rii^ e Kawana, ratou ko ona hoa, kite L™* hu gS a / an ptoa i ™to i te mare Kawanatanga. Kua tae ke atu ki reira a Kakopau, me nga o * a £g atl . r a o Whiitii, me etahi rangatira Pakelia, me etahi apiha Kawanatanga, ki reira katoa noho ai. Jlatahi ka nolio ate Kawana, mete Kingi, mete Jlutinawhe; ko etahi itu katoa ki runga. Katahi te P tuku ka panuitia, kite reo o "Whitii e te Winhana, kai-whakamaori o te Kawanatanga ka mutu ka tuhia e katoa nga rangatira "Whiitii, e noho ana i reira, o ratou ingoa ki tana pukapuka, nun rawa ki o ratou hiiri. Ka mutu tenei, katahi ka tuhia te Kawana tona ingoa. E rua ia o aua pukapuka i tuhia, ko tetahi i homai e te Kingi ki a Ta Ixakiurihi, ko tetahi i hoatu e taua Kawana ki a te Kingi mau ai. Heoi, ka mutu tena, ko te rironga tena i riro ai. . Katahi ka puta i konei tetalii tikanga whakaaroha. I te takiwa i whai mana ai i rangatira ai te Paremete o te Kawanatanga o Whiitii ka hangaia i Hirini tetahi raktiu tukituki hei toliu mo tona rangatiratanga, ara 0 taua Paremete. I hangaia taua mea kite rakau o te rakau patu a te Kingi, whakairoiro katoa ai kite hiriwa, he mea whakarite kite rau nikau me etahi atu taru e tupu ana ki aua motu o "Whiitii; ki runga rawa ake,ko tetahi karauna pai rawa—ara he mea whakarite kite potae kingi, kuini ranei. Na, i runga ite kupu tono a - te Kingi, ka tangohia taua tohu ataahua 1 roto i tona jjouaka ka whakatakototia kite aroaro o Ta Hakiurihi, ka whakamaramatia atu e te Tahitana (Pakeha) ki taua Kawana te whakaaro o te Kingi; mea ana, kua hiahia te Kingi, i runga i nga ritenga o o te iwi o Whiitii o mua iho, kia hoatu ki a Kuini Wikitoria tetahi mea hei tohu mo tona whakatangatatanga ki a ia, ara mo tona tomokanga ki raro i te maru o te Kuini, me tona aroha ka piri pono nei ia ki a ia; tetahi, hei tohu mo tona tahuritanga ki etahi tikanga hou, tikanga pai ake, i tona kainga i Whiitii. Kua whakaaro ia e kore pea e whakaparahakotia e te Kuini tona rakau patu. Heoi te rangatiratanga o nga motu o Whiitii i mua atu o te takiwa o te Whakapono raua ko te maramatanga ko taua rakau, heoi te ture i mohiotia e ona iwi ko taua rakau; ama te Kuini e kite i te ahua ketanga, kua ahua ke nei nga tikanga o Whiitii inaianei, ki nga tohu o te pai me te rangimarie e mau ana i taua rakau. Iki hoki te Tahitana ko taua rakau i hangaia mo te Paremete o Whiitii he tohu mo tona mana me tona rangatiratanga, a i mea ia kia tukuna atu taua rakau ki a te Kuini e Ta Hakiurihi Bopitini hei hakari na te Kingi ki a ia. Katahi aTa Hakiurihi ka mea ki ate Tahitana kia korero atu ia ki a te Kingi i tona whakaaetanga ka whakaae ra ia mana taua rakau e tuku atu ki a Kuini Wikitoria, me etahi kupu whakaatu i te tikanga o taua rakau, a kua mohio hoki ia tera e nui te pai o te Kuini ki taua mea. Heoi, kua mutu tena te tuhituhi, katahi ka puta katoa ratou ki waho kite whakamahau tu ai i te aroaro ote tini o te tangata kua mene ki reira; ko Kingi Kakopau i te taha maui o taua Kawana e tu ana, ko te Kutinawhe i te taha katau. Katahi ka korero taua Kawana, ka mea; —" Kua oti tenei te whakarite i nga tikanga o te ture mo te tukunga o enei motu ki a te Kuini, a e kore e maha nga haora

te panuitia atu ai i roto i te Kahiti kia rongo te katoa ote tangata. Ko tenei, heoi te ma"hi maku e toe ana ko te panui at a ko enei motu o Whiitii kua riro inaianei hei kainga tuturu no te Karauna o Ingarani (ara, no te Kuini, me nga Kingi, Kuini ranei, o muri 1 a ia) ake tonu atu. (Ka pa te umere ate katoa i konei.) E tino inanakohia ana e an tenei tikanga nui, kua oti nei te mahi inaianei, hei tikanga e nui ai e puta ai nga whairawatanga o enei motu ataaliua rawa, e ora ai hoki e liari rawa ai hoki nga tangata katoa e noho ana i konei, te iti mete rahi. (Ka pa te umere i konei.) E mea ana hoki au ko nga raruraru me nga whainga o mua me wareware katoa inaianei, me whakarere atu; ako o koutou pakanga katoa me tanu i tenei rangi i te putake o te pou e hutia ate ai e tatou te haki o Ingarani akuanei." (Hamama ana nga waha o te katoa i konei kite umere.) Katahi taua Kawana ka toliu atu ki tetahi o nga heramana o te Peara, a ka kumea iho e taua heramana te haki o "Whiitii ka hutia ake te haki o Ingarani—katahi rawa hoki taua haki o Ingarani ka iri i runga i nga motu o Whiitii tareparepa ai ite hau. Katahi ka haparangi nga waha ote mano tini kite hipihipi hure; ka hapainga e nga hoia a ratou pu hei whakahonoretanga; ka whakatangihia e te paana te waiata o Ingarani kia " whakaorangia te Kuinika puhia hoki nga pu o te Peara hei whakanui i te haki, e rua te kau ma tahi pakunga. Heoi, kua oti i kona te mahi. Katahi ka umere te mano tini o te tangata, ka toru umeretanga mo te Kuini, ka torn, hoki mo Kakopau. Muri rawa mai ka rere aua kaipuke manawaa e rua kite kawe ia Ta Hakiurihi, ratou ko te Kingi, me nga rangatira, ki Eoma Eoma, (he moutereano), ko te kainga ia o Maawhu raua ko Tui Kakau; he rangatira nui rawa raua, e ahua rite ana to raua rangatiratanga me to raua mana ki to te Kingi nei ano. Katahi ka eke mai aua rangatira ki runga kite Peara, ka tuhituhi ano hoki raua i o raua ingoa ki t n pukapuka tuku i aua motu o "Whiitii. Na } tenei ka tuhia ki raro iho nei kite reo Maori nga kapi o aua pukapuka tuku o Whiitii ki a te Kuini; a, e mea ana matou ki nga Maori o ISTiu Tirani nei kia ata titiro ratou kite tekiona 4o te rua 0 aua pukapuka, ara ko te tino pukapuka tuku ia i aua motu; eki ana hoki taua tekiona ko te " tino take tuturu " o nga whenua takoto kau katoa ka "tukuna rawatia ka whakapumautia rawatia atu ki taua Kuini, ona uri, me nga tangata whakakapi i tona turanga i muri 1 a ia." Na, e kitea ana i konei te whakaaro o taua iwi matau, toa, nui, (ko te nui hoki o taua iwi ka whano ka rite kite nui o nga Maori katoa o IsTiu Tirani mehemea e taki-torutia ana, ratou nga Maori nei) ; e whakaaro ana hoki ratou he nui rawa atu nga painga e puta ki a ratou i roto i te whakahoatanga o te iwi nui, kaha rawa, hei tiaki i a ratou, i to te mea e kitea ana i runga i o ratou whenua takoto kau katoa 1 o ratou motu —he whenua ia e kore ano e taea e ratou te mahi, he whenua whakatupu pakanga ia i roto i a ratou o muaiho, he whenua e waiho ai pea hei poapoa mo etahi iwi ke atu o te ao a tona wa e pera ai. I. He Eapi o te Kuru Ttjtuetj a Takomapatt, Tui Witi, me Wuniwaru, (he ingoa anake no te Kingi), me etahi atu tino Rangatira o Whiitii, i te huinga i roto i to ratou Runanga, he mea homai na ratou ki a Ta Hakiueihi Hoei Eopata Eopitini, i tetahi huinga ki a ia i Nahowa, i te "Wenerei, te 30 o Hepetema, 1874. Ki a te Tino Rangatira, te Kuini o Piritana, (ara o Ingarani). Ko matou, te Kingi o Whiitii, me etahi atu tino rangatira o Whiitii, tenei ka tukua rawatia atu to matou kainga a Whiitii ki a te Kuini o Kareeti Piritana me Aerana ; a e tino whakapono ana matou ki a ia, e tau marire ana o matou ngakau ki a ia, tera ia e whakahaere i nga tikanga o Whiitii i runga i te tika mete aroha, kia noho tonu ai matou i runga ite rangimarie mete ora mete whairawatanga. !Na, e tumanakohia ana e matou enei korerot&nga mc enei

\T? 110 tlka mete pai ' koia ka atu matou a v u r te Ivumi i tonoa mai eiaki a ko 0 mafcon rh H ° n ata E °P itbi ' kia ratou an% matoul-i ■? vnT .tikanga, no te mea c whakapono ana matou ki a ratou 1 runga 1 enei tu tikanga. D. WIBIEffIAKA, Tino Eai.^SkamSrL' 11. Pueapuka Tukunga o nga Motu o Whiitii na Takomapatj, e whakahuatia ana ko Tux Witi me Wuniwaru, 11a etahi atu tmo Rangatira hoki o aua Motu, ki a te Kuini Atawliai Kawa, aWikitorxa, 1 runga i te Atawliai o te Atua Kuini o te Rangatiratanga Kotahi o Kareeti Piritana me Aerana, Jiai-awnma o te Whakapono, aha, aha atu. JNotemea ko etalii tangata o te Kuini o Kareeti Piritana me Aerana kua taki-nohonoho ake ki nga Motu o Whiitii, a kua wnai whenua, tikanga ke atu ranei, i runga i aua motu ; Notemea hoki ko te rangatira o Whiitii a Takomapau, e huaina ana ko lux Witx me Wuniwaru, me etalii atu tino rangatira hoki o aua motu, e hiahia aua kia puta nga tikanga o te maramatanga mete Whakapono, kia nui liaere hoki nga mahi hokohoko me nga mahi ahu-whenua i aua motu; Notemea hoki e tino kitea ana he mea ia e tumanakohia ana kia whakaturia he pai, he Kawanatanga whakaliaere tika hoki, ki aua motu, e ora ai e tika ai ona tangata katoa, nga Pakeha, nga tangata wlienua hoki; Notemea hoki ko taua Tui VViti me etahi atu tino rangatira kua tono whakakotahi, takitalii hoki, ki a te Kuini o Kareeti Piritana me Aerana, kua huaina ki runga ake nei, kia tangohia atu ki aia te Kawanatanga mete whakahaeretanga o aua motu inaianei, a ake tonu atu; Notemea hoki, he mea kia ahei ai kia tika ai te whakatu Kawanatanga i runga i te mana o Ingarani ki aua motu, na ko taua Tui Witi me etahi atu, ara nga tino rangatira o aua motu, kua whakaae kua mea katoa, mo te taha ki a ratou ake ano, mo te taha ki o ratou iwi ano hoki, kia tukua aua motu katoa mete mana mete rangatiratanga ki runga ki aua motu katoa me ona tangata katoa ano hoki, a kua tono ratou ki taua Kuini kia -whakaae ia ki taua tukunga ki a ia—a ko taua tukunga kua mea taua Tui Witi me etahi atu tino rangatira kia tukua rawatia atu inaianei i runga i to ratou •whakaaro kite ngakau tika mete atawliai o taua Kuini, kaore hoki ratou e mea ana kia whai tikanga atu ratou ki a ia, kia aha ranei—na e kitea ana taua tukunga i runga i te tuhituliinga o tenei pukapuka, i runga hoki i te rironga o aua motu me ona rohe katoa ki taua Kuini; Notemea hoki ko taua Ta Hakiurihi Hori Ropata Ropitini, Kawana, Tino Rangatira hoki o te koroni o Niu Hauta Weera, Kawana hoki o te moutere e huaina ana ko Nawhaka Airani, aha atu, aha atu hoki, o ana ingoa rangatira, notemea kua whakaritea kua whakaturia ia e taua Kuini hei tangata whakaae ki taua tukunga mo te taha ki a ia, ki taua Kuini: Na, ko tenei pukapuka e whakakite ana—1. Ko te tino take tuturu, mete rangatiratanga, mete mana, ki runga ki aua motu katoa e takoto nei i te moana e huaina ana ko te Hauta Pahiwhiki Ohiana, a e moliiotia aua ko nga Whiitii, ki runga hoki ki nga tangata o aua motu, me nga awa tunga kaipuke, nga whanga tunga kaipuke, nga wahi me nga takiwa katoa e pai ana hei tunga kaipuke, nga awa, me nga kokorutanga, me nga aha atu, me nga toka me nga taliataha katoa, aliakoa kei uta o aua motu, e tata ana ranei ki aua motu, inaianei kua tukua katoatia ki taua Rangatira a te Kuini o Kareeti Piritana me Aerana, ona uri, me nga tangata whakakapi i tona turanga i muri i a ia, a kua whakaaetia kua mauria hoki mo te taha ki a ia. I tukua ai, he mea ko aua motu, me nga wai, me nga toka, me etahi wahi katoa kua whakahuatia nei, e takoto ana ki uta o aua motu, e tata ana ranei ki aua motu, kia huia atu ki Ingarani hei kainga tuturu inaianei mo te Karauna o Piritana (ara o Ingarani), ake tonu atu. 2. Ko te ahua o te Kawanatanga mo aua motu, nga tikanga e whai moni ai hei oranga e taea ai nga mahi Kawanatanga, me nga ture me nga tikanga e whakaliaerea i aua motu, me rite katoa ano ki ta te Kuini e whakarite ai e -whakatuturu ai. 3. Mo roto i te takiwa kaore ano kia oti e te Kuini te whakarite i etahi tikanga tuturu hei tikanga Kawanatanga mo aua motu, ma Ta Hakiurihi Hori Ropata Ropitini, i runga i nga mana kua tukua mai ki a ia, i runga hoki i te whakaae mete tono a taua Tui Witi me era tino rangatira, nga kai tuku i aua motu, mana e whakatu, mo te takiwa noa nei, tetahi tu Kawanatanga e tika ai ki tana whakaaro. 4. Ko te tino take tuturu o nga whenua katoa kaore ano kia whakakitea inaianei te rironga kua tino riro hei whenua na nga Pakeha, na etahi atu tangata ke ranei, kaore ranei e mahia ana inaianei e nohoia ana ranei e tetahi rangatira, tetahi iwi ranei (o Whiitii), kaore ranei e tika ana kia -waiho hei oranga mo a mua ake mo tetahi rangatira, iwi ranei (o Whiitii), me tuku katoa, a ka kiia inaianei kua tukua, ki taua Kuini, ona uri, mo nga tangata "whakakapi i tona turanga i muri i a ia. 5. Kei nga wa e tika ai mo nga mahi me nga tikanga nunui o aua motu me whai mana te Kuini kite tango i etahi whenua noa atu, i runga ano ite utu tika kite tangata nana te wnenua mo te rironga o toria whenua.

6. Ko nga whare katoa e tu ana inaianei o nga wliakahaeretanga tikanga nui o aua motu, nga whare me nga tari, nga marae me etahi katoa atu wahi whenua kua wehea atu, e mahia ana ranei inaianei, mo aua mahi nunui, nga taonga, nga taputapu noa atu, me nga mea katoa atu e mahia ana inaianei i runga i aua tikanga nui, tenei ka tukua katoatia atu kia motuhake atu ki taua Kuini ano. e ki a Kuini, ko Ta Hakiurihi Hori Eopata Ropitini e whakaae ana—(l.) Ko nga take me nga whaitikangatanga o taua Tui Witi me era tino rangatira, nga kai tuku nei, me whakamana ano ki to te mea e tika ai e ahei ai i raro i te rangatiratanga mete mana o Ingarani i aua motu, mete ahua ote Kawanatanga mo te koroni (ara, mo aua motu). (2.) Ko nga moni nama katoa (ara, nga nama kaore ano kia rite noa i te Paremete o Whiitii kua kore nei) me nga whakaaetanga kia utu moni, ka ata tirohia mariretia a ka whakaotia i runga i etahi tikanga tika, me nga tikanga e pai ai e ora ai te katoa ote tangata, (ara, ma te Kuini e whakaoti). (3.) Ko nga kereme katoa kite whenua, ahakoa na wai ranei, me nga kereme (ara, nga tono) penihana, moni i roto i ia tau, i ia tau, ahakoa na taua Tui Witi, na etahi tino rangatira ranei, na etahi tangata ranei e mahi ana i raro i a ratou, i etahi, i tetahi ranei, o ratou, ka mahia mariretia ka whakaotia tikatia. Heoi, he tohu whakapono tenei, ko nga korero katoa i roto i tenei pukapuka tukunga kainga, kua panuitia atu i mua atu o te tuhituhinga o nga ingoa, kua whakamaramatia atu ki nga kai tuku nei, e Rawiri Wirikihana, te kai-whakamaori i huaina e taua Tui Witi ratou ko etahi tino rangatira, i paingia hoki e taua Ta Hakiurihi Hori Ropata Eopitini, a kua tuhia iho nei e aua tangata katoa o ratou ingoa, kua whakapirihia hoki ki o ratou hiirii. I mahia i Rewuka, i tenei rate 10 o nga ra o Oketopa, ite tau o to tatou Ariki, kotahi mano e waru rau o whitu te kau ma wha. (Kua tuhia) Cakobatt R. (Kakopau), Tui Witi me Wuniwaru (i.s.) Maaeu (Maawhu) (i.s.) Tui Cakatj (Tui Kakau) (i.s.) Ratu Epeli (Ratu Eperi) (i.s.) Takavaietabua, Ttri Bua, (Wakawaretapua, Tui Pua) (i.s.) Savenaca (Hawenaka) (ii.s.) Isikeli (Ihikeri) (i.s.) Roko Ttti Deeketi (Roko Tui Tereketi (i.s.) Nacagiieyit (Nakatirewu) (i.s.) Ratu Kini ' (i.s.) Ritova (Ritowa) (i.s.) Katuniyeee (Katuniwere) (i.s.) Matanitobita (Matanitopua) (i.s.) (Kua tuhia) Hakiubihi Ropitini (i.s.) He mea tyhakaatu tenei naku, ara, i mua atu o te tuhinga o nga ingoa kite pukapuka tukunga kainga i runga ake nei, a e whakatika ana au ki taua tuhinga, i tino whakamaoritia i tino whakamaramatia ponotia e au, ki nga kai tuku nei, nga korero katoa i roto i taua pukapuka, a i mohiotia rawatia e ratou nga tikanga o aua korero, i whakaaetia hoki e aua tangata kai tuku. 1 mua atu o te tuhinga o nga ingoa ki taua pukapuka tukunga kainga, i tuhia eau kite reo o Whiitii aua korero katoa o taua pukapuka, a i panuitia ano hoki e au ki taua rep ki aua rangatira, a i whakapaitia e ratou katoa, ia tangata ia tangata. tetahi kapi o taua tuhinga kite reo Whiitii kua whakapirihia ki tenei pukapuka, kua tohungia kite reta Aki runga. I tuhia i tenei rate 10 o nga ra o Oketopa, a.d. 1874. (Kua Tuhia) D. Wibikihana, Tino Kai-whakamaori.