NGA MANGUMANGU O AHITAREEIA.

Waka Maori, Volume 10, Issue 24, 1 December 1874, Page 300

NGA MANGUMANGU O AHITAREEIA.

(No te Ahitareehiana, nupepa.) Ki ta te tekau o nga pukapuka whakaatu o te Poata Tiaki i nga Mangumangu i ki ai, ara i roto i taua pukapuka, kaore rawa atu he takiwa o mua iho i rite ai te tika mete ora o -nga mangumangu ki to tenei wa. (Ko nga tangata tupu ia o tera whenua, ara nga mangumangu—pera hoki me nga Maori o Niu Tirani nei.) Eki ana, " Kua whakawhiwhia nga tangata matua o ratou ki nga main tika, nga tane me nga wahine; ko nga tamariki e whakaakona ana e aratakina ana e nga kai-whakaako mohio, a e tiakina ana e mahia paitia ana nga tino tikanga e ora ai taua iwi, nga kaumatua me nga tamariki." Ko te wahi o taua pukapuka e korero ana i nga tikanga o te whenua whakatupuranga hapi i Koranataka, ko ia rawa te wahi e paingia nuitia ana e te ngakau. Koia ra tenei taua korero, ara:— " Kua maha enei nga tnu e whakamatau ana te Poata, (he Runanga te "Poata") i ona teibana katoa, ara e whakahau ana, Ida whakatupuria marire tetahi tu hua e kore ai e taumaha e kore ai e whakauaua tonu te mahi a te tangata kite whakatupu.. e puta mai ai hoki he rawa e rite ai he oranga mo aua mangumangu—no te mea hoki e kore e pahure i a ratou, i aua mangumangu, nga mahi uaua. He maha nga mea i whakatupuria i Koranataka, he tu ke etahi, he tu ke etahi ; i tetahi wa i whakaaro he mea pai te tupeka, tera e ranea; he witi, he kaanga, he aha noa, etahi i whakatupu ai; he hua rakau etahi i whakatupuria ; a i whakamatau ano hoki kite mahi pata, waiu kau nei—otira ki hai katoa enei i tika, ki hai hoki i taea ta te Poata i pai ai. JN T o te kitenga i a Wetariki Heati, Pakeha, hei awhina i a ratou, katahi ra ano ka tika te mahi. I tikina i tirohia e taua Pakeha te ahua o te .oneone i Koronataka, a ki ana he whakatupu hapi te mahi tika ki reira, me mahi he maara hapi ki reira, me whakarite tetahi tangata mohio hei whakahaere ite mahi. Heoi, na te mohio o taua tangata, raua ko te Patehi, katahi ka tika rawa taua mahi; he tangata mohio rawa hoki a te Patehi ki taua mahi whakatupu hapi, kite taka hoki i nga pua e pai ai mo te hoko. Ko nga hapi i tukua mai kite makete mo te hoko ite tau kua taha neH tae rawa kite 15,244 pauna te taumaha, a he utu tika te utu i riro mo aua hapi. Kc nga mea tuatahi i akihanatia, te utu i riro mai Is. 10-|d. mo te pauna kotahi, a i whakapai rawa nga mohio kite ahua o aua hapi. Hui katoa nga moni i riro mai mo nga hapi katoa ote tau, ka £1,140 6s. 3d. Na, no te tangohanga i roto i aua moni nga moni i pau i runga i te hokonga, i te ahatanga noatanga atu, me nga moni utu mo te mahi a nga tangata kato, ka toe ana £983 ss. lOd. He mahi whakatau noa nei taua mahi, a kitea ana he iti te moni i pau ite mahinga. E whakaaro ana kei tera tau pea te tino tika ai te mahi. Kua whakanuia te maara kia rahi; kua oti hoki nga tikanga mo te tauraki e hohoro ai te maroke nga pua, e hohoro ai hoki te tuku kite makete kia hokonai Tera atu hoki etahi tikanga kua oti te whakatakoto e

nm ake ai te mom puta mai, ki ta te whakaaro i monio ai, i runga ite main a nga mangumangu. E nui ana te ngahau o aua mangumangu kite mahi ite maara hapi; he mahi mama hoki taua mahi, a e utua tikatia ana ratou ki runga kite tikanga ote roa ota ratou mahi, tena tangata me tena tangata " Ka apititia ake e matou etahi kupu ruarua nei hei whakaatu i te ahua o taua iwi mohoao, e korerotia nei i runga ake, kia mohio ai o matou hoa Maori ara; — ' Heoi tonu te ahua o te iwi niangumancm o Ahita reena (te whenua i Hiriui me Merepana), o mua ino, he iwi kokewa noa, he mangere. he manuheko noa iho. Haere tahanga ai hoki ratou, kaore he kahu ; haehae hoki ratou i o ratou tmana, a riro ke ana te ahua o nga nawe. He mea ano ka puku ake te kiko i nga nawe a kotahi lmhi nei te matotorutanga ake, mete mea he hau kau kei roto te ngawari, a kino whakawehi mai ana te ahua ote tangata. Poka ai etahi o ratou ite tao o te ihu, ka kuhu ai he iwi kuri, matotoru nei, ki roto ; mikurautia ai e nga heramana Pakeha taua mea, kiia, ana he titolco-Jieera no taua iwi. Popo ai i o ratou mahunga kite pia rakau, whero nei, panipani ai hoki i o ratou tinana ki nga kara tu ke tu ke te ahua. E hara ratou ite iwi ngaki whenua, engari he haereere tonu ta ratou mahi i ro ngahere, c kore e roa atu i nga wiki e rua, e toru ranei, te marama kotahi ranei, te nohoanga ite wahi kotahi. Ko te kai e ora ai ratou, he hua rakau, he weri rakau, me _ nga ika e mau ana i a ratou; tera atu hoki he kai ano na ratou nga huhu, nga ngata, nga opohama, me etahi atu mea manuheko, whakaweriweri nei. He kuri iti iho ite ngeru te "opohama," he maeneene noa iho tona huruhuru; tona nohoanga kei nga kauru o nga rakau o te ngahere. He nui te mohio o nga mangumangu kite piki ite rakau kite hopu i aua kuri e noho ana i roto i nga peka tuwhera a roto. Tapahi haere ai kite patiti he pikitanga mo ratou i te take o te rakau, hei maunga mo nga koikara me nga matimati o nga waewae; e piki ana e whakatokarikari ana, hei unga mo te waewae. Na, i runga i tenei tikanga ka nui te hohoro o te eke o ratou ki runga ki nga rakau taki 50 taki 60 putu te teitei. He mea ano ka tahuna e ratou kite ahi nga rakau wharemoa, muri iho ka kohikohi i nga opohama, ka otaina pukutia ake, te tinana tonu mete ngakau, kaore hoki e maua ana i roto, ko waho kau e wera ana i te ahi. Pera tonu ai ta ratou mahi. ko waho kau o nga kiko kuri me nga ika e tunua ana, ko roto e mata tonu ana. Otira e hara ite mea he kai ranea tonu aua kai, na he mea ano ka nui rawa to ratou mate ite hemokai. Ko a ratou waka he mea hanga noa kite tangai rakau, kuku ai nga pito ka here ai kite aka. Engari he mohio rawa ratou he toa hoki kite haere kite rnoana i runga i aua waka. Ko o ratou kupenga me nga alio he mea hanga kite harakeke nei ano. Ko nga matau he mea hanga kite anga pera mete paua nei. He iwi mohio rawa ratou kite wero ika. Ko o ratou whare he kino noa iho, he mea hanga kite kiri rakau, ko tetahi pito he mea tuwhera tonu ; ko te roa he mea whakarite tonu kite tangata, e o ai ia ki roto wharoro ai. Tetahi nohoanga o ratou, ko nga ana i roto i nga pari toka. He iwi mohio rawa ia kite whakatau i etahi mea. E hohoro rawa ana ratou te mohio kite whakatau i te reo me nga waiata o te Pakeha, nui atu to ratou mohio i to te Pakeha ki to ratou, ki to te mangumangu, ahakoa roa e ako ana, E rite tonu ana ratou kite kararehe nei te mohio kite hongi, me o ratou kanohi he kanohi kite rawa. He mohio rawa ratou kite whakataki haere i te tangata, a maero noa maero noa e whai haere ana i runga i te toka marakerake rawa, e kore nei e kitea ete kanohi Pakeha he takahanga i reira. Kua maha

nga meatanga a te Pakeha Ida whakaakona tana iwi ki nga tikanga o te maramatanga raua ko te matauranga, kia tahuri ai hold ratou ki nga main aim whenua, otira kaore i taea. Na, he pai tenei ka rangona atu nei kai te ahua whai ki nga tikanga mamahi a te Pakeha.