HE WHARANGI TUWHERA.

Waka Maori, Volume 10, Issue 24, 1 December 1874, Page 302

HE WHARANGI TUWHERA.

Ko nga Pakeha matau kite Reo Maori e tuhi mai ana ki tenei nupepa me tuhi mai a ratou reta ki nga reo e rua—te reo Maori mete reo Pakeha ano. Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori. Ohaeawai, "Waimate, Oketopa 2S, 1874. E hoa, —Tena koe. Mau e uta atu tena korero ki to tatou WaJca, kia kite o tatou lioa Maori, Pakeha hold, i ena korero o te matenga o enei rangatira o Ngapuhi, kua mate nei kite moana. Noa o hoa, Na Himi Marttpo, me Eenata Pabaiee Kawatxjpu. Te Eawhiti, Pewhairangi, Oketopa 24, 1574. Ki a Marupo raua ko Eenata Paraire Kawatupu. E hoa ma, —Tena korua i runga i te mate o tatou whanaunga me a tatou tamariki, kua ngaro atu nei i a tatou ; kua riro atu ratou i tenei ao ki tera ao mutunga kore—te kainga e nolioia nei e nga wairua o te hunga kua riro atu nei i mua i a ratou. E hoa ma, he whakaatu tena na maua ki a korua i te timatanga o ta matou mahi patu-weera, a, tae noa kite ra i tutaki ai matou kite mate ; hoi, ma korua e tuku atu ena korero ki to tatou hoa kite Kai Tuhi o te WaJca Maori kia utaina atu e ia ki to tatou Waka kia kite o tatou hoa i enei korero, ka timata nei ahau a Ihaka Te Tai te korero : ]STo te 8 o nga ra o Akuhata, 1874, ka tu te komiti a Ngaitawake mo te mahi patu-weera. Ko nga upoko o taua komiti, ko Kemara Kaiteke, ko Hori Kerei Mangonui, ko Hare "Warana, ko Eewiri Moka. Ko nga kai tautoko enei, ko Ihaka Te Tai, ko Kerei Mangonui, ko Eewharewha Huri, ko Witeria Moka. A, whakaritea ana e taua komiti kia wha poti mo taua mahi, a wehea ana kia rua he mahi, kia rua he mahi; ko toku me to Kerei Mangonui, he wehenga ; ko to Hare "Warana, ko to Eewiri Moka, he wehenga. Kite mate te weera i tetahi o aua wehenga kahore he moni ma tetahi wehenga. I te 14 o Hepetema ka timata te mahi, a tae noa kite 16 o nga ra o Oketopa ka kitea nga weera e rua; I— i-~\.Z 1— :„ j.; _ _ i._ 1 I__

ana e karanga mai ana i a matou. Katahi matou ka fcwi'f? ™ an S a ° tehoenga katahi matou ka kite atu i te poti o Hare Parana e hoe mai ana, e SSTwT * We w H ° e tonu ' ka P a at » K tana Wi £♦* e Waranaka ™i,-« He kaawhe tenei Ko te ika nui kei a Rewiri." Hoi ano, ka tikatonu matou, hoi ano te kai whakatika ko te poti o Ihaka Te Tai; kahore hoki matou e kite atu ana i to Rewiri. Hoe tonu atu matou a pa noa kite weera. Tae atu matou ko te poti o Ihaka e raati ana kua tata kite mate. Katahi ka whakatika taku pootitia kite wero, tu tonu atu nga haeana, hoi ano kinaii roa kua tino mate te ika. Mate rava ake kua tino ngaro te whenua ; ko te 4 karaka o te ahiahi tenei taima. Ka puta te kupu a Ihaka ki a Rewiri, Ko tou poti ki roto :" ka mea a Rewiri e kore la e pai, kei riro tona poti ki raro, ana totohu te ika. Ka mea a Ihaka, " Hoi ra, ko toku ki roto •" waho mai ko to 'Rewiri, waho rawa ko toku. Hoi ano, ka timata te hoe, a torengi noa te ra. Katahi ka kitea o Rakaumanganianga i uta o Motukokako. Ko taua ra he pai rawa te moana, marino tonu. Na, ite mea ka ngavo te mata ote tan<jataka timata te pa ote hau, tae noa kite S karaka kua tino kaha te hau. Kua riro nga poti ki runga kite ika i te kaha ote hau, ka rangona atu nga ropi etc ana ki nga rakahere. Kihai i hanga. Katahi a Himi Tahiti ka mea atu ki a Rewiri, " E Wiri, kia rua ake haora ka pa tetahi hau nui." Katahi a Rewiri ka karanga mai ki an, "Me pehea te ika nei ? Me tuku ? " Ka mea atu ahau, " Kei a korua ano te tikanga." Ka mea mai a Rewiri, " Kei a tatou katoa ano." Katahi ka puta te kupu a Witeria Moka ki a Ihaka, "Tukua atu tena ika;" ka puta ta Hon Kerei, ka mea, " Kaua e tukua. Kahore ano tatou i mahi noa." Ka puta mai tc kupu a AViteria Moka, " Hei aha mau tena? Hoi ano hoki tena ika me o matua? Me tuku tena ika." Ko 10 karaka tenei taima. Katahi ka puta taku kupu kia kotahi ano haerenga o tatou poti, kaua e wehewehe. Hoi ano, katahi matou ka hoe mai. Kua tino kaha rawa te hau ;e ua ana te ua; tuku pu te pouri kite moana ; karamu ana te uira ; papa ana te whatitiri; ma tonu te moana ite ngaru, ano he kareko. Hoi ano te kai whakamarama i nga poti, e hoe ana e whakao ana kia haere hui tonu; a tae noa kite 12 karaka. Katahi ka karanga mai a Witeria Moka kua mate katoa nga tangata o tona poti i te ngenge, i te makariri, ite uanga ete ua. Katahi a Ihaka Te Tai ka mfta atn. "JR nehea ana oii koutou ? E mea ana_au

te panga mai o te hau i te ahiahi rano, i ahu mai ite tuawhenua; na reira ka whakangaua tonutia kite hau tae noa kite 8 karaka, katahi ka kitea ake te ra ka puta iho i roto o te kapua e tuku pu nei. Kai te mohio ra koutou ki taua 17 o Oketopa, i te Harerei. Na, katahi matou ka mohio i reira e tika ana ta matou hoe. Tae noa kite 12 karaka e hoe ana, katahi ka kitea te tihi o Mataka, te puke nui i uta ake ote Tikitiki. Hoi ano, ka hoe mete matakitaki kite ngaru e haere ana i tona kaainga, koia koa ua ana. Ko nga ngaru penei me o Tapeka e matakuria nei e tatou, e toru ngaru pera kei runga i aua ngaru nunui nei e whati ana. Ite 2 karaka ka kitea a Paanaki, i waho ake o Matauri; katahi ka puta taku kupu, me ahu ki reira, ka whakaaetia e ratou. Ka hoe matou kihai i roa ka maka te Tahiti, a Ihaka, e te ngaru, ko ia hoki i te tia o to ratou poti, taka ana kite moana, katahi ka hopukia ka riro ake ano. Muri iho i tenei ka taka ko ahau, na toku kaha ka eke ano ahau kite poti. Ka mea mai aku tamariki kia herea au kite ropi kia u ai, kei taka ano au. Katahi ahau ka whakaaro, e pai herea au kite ropi e mate matou ; kei te oranga apopo ra ki mai ai aku tamariki, " Kua oti ra koe te here kite ropi;" katahi ahau ka mea atu, " E kore ahau e pai kia herea ahau." Hoi ano ka hoe matou, a tupono tonu atu kite Taheke, kite toka whapuku, e kiia nei he wahine te tangata nana taua toka i kite i namata. Eokohanga atu e puare ana a waenganui, e taiawhiowhio ana te roma o nga taha. Katahi ahau ka karanga, "E, ka mate tatou." Ko te poti o Ihaka e tika tonu ana ki waenganui o taua puare; ko toku ite taha ki runga. Katahi ka hurihia nga poti, no te huringa katahi ka piikaua taku poti ki runga ki to Ihaka, mete mea e haporoa ana i waenganui ote mitipoa. Poro pu te papa o runga; mei pakaru ko raro, kua tahuri. Ka hoe matou kihai i pa ki Paanaki, ka tika tonu matou ki Motueka. I taua takiwa kua he te haere a o matou poti, kua tawhiti tetahi i tetahi. Kaore kua mate te Oahu, me Ihaka te Tai, me Rawiri "Waipaoro ; tokotoru e ora ana, ko Kemara Kaiteke, ko Mita Ihaka, ko Renata Te Ngere Marupo. Ka hoe matou a, ka tata ki Motueka, kua ngaro rawa te poti o Ihaka i a matou. Katahi ahau ka poroporoaki. ki taku tuakana; ka mahara hoki ahau kua tahuri. Hoi ano ka u matou ki uta. Tae atu ki uta kei te tahu kapura ; inaina ana ka mahana. Katahi matou ka hoe kite Ngaere; kite kainga o Kingi Hori Kira. Tae atu ki reira kahore ia ite kaainga. I tuku tonu atu te karere. Kamutu. Ko ahau tenei ko Eenata Te Ngere Marupo, ka korero nei. Ka ngaro atu te poti o Kerei ma i a matou, ka mate hoki o matou hoa tokotoru, katahi ka whakaarahia te heera i te taha ki waho o Ririwha; e rua ano hurihanga kua pa ki uta. He poti kake hoki a Tuarea ki te hau; kahore atu he weera poti o te takiwa ki Pewhairangi i rite ki a ia. Hoi ano, ka u matou ki tera taha o Tauranga, e ahu atu kite whapu o "Whangaroa. Tae atu ka totoia o matou tupapaku ki uta; ka tahuna he kapura mo aua tupapaku; ka ora tokorua, ka tino mate rawa tetahi. Ko Ihaka, ko Waipaoro i ora; ko te Tahiti i mate. Hoi ano ka moe matou, ao noa te ra ka hoe mai matou. Ka mutu taku. Ko ahau tenei ko Kingi Hori Kira ka korero. Tae mai te karere ki a au i te po haere tonu atu ahau, tae noa atu ki a Kerei ma, tangi tonu atu matou. Ka mutu ka mea mai a Kerei ki a au, " Tena o tamariki kua mate; ko te poti o Ihaka i matou kite ki waho o Eiriwha." Katahi ahau ka mea atu, " Homai ki a au to poti," katahi ia

ka whakaae mai; katahi ahau ka hoe. Ka puta i Motueka ka kite atu matou e hoe mai ana ; hoe tonu atu matou aka tutaki. Katahi ahau ka peke atu ki to ratou poti, kei te hongihongi ahau ki a ratou ; a ka tangi ratou, tetahi hunga ki tetahi hunga, ara ngatangata o aua pot! e rua; ka aroha ratou ki o ratou whanaunga kua mate atu kite moana. Ite Mane, 19 o Uketopa, ka tanumia to ratou tupapaku. Hoe tonu atu matou kiteEawhiti, u atu, tuku tonu atu i nga karere, a huihui mai ana te tini o nga hapu o Ngapuhi kia kite i o ratou whanaunga, i nga mea i Sra ma! ; kite tangi ano hoki mo nga mea i mate. Na Jna rongo mai koutou i te hunga i mate Ko Rewiri Moka, ko Witeria ko Te Tane Rewin Moka, ko Werahiko Maika, me etahi atu tokorua, no te poti kotahi enei. Kotahi hoki oto lnaka 1 mate, ka tokowhitu nga tangata. Na Kingi Hoei Kiba.

Tenei tetahi mea whakapouri i te ngakau, he matenga no tetahi tangata kite wai ite26 o Hune, i Wharekauri; he Moriori taua tangata, ko Makara te ingoa. I taua ra, te 26 o Hune, tokowha nga tangata i haere kite hi tuna ite roto, ko Pomani raua ko tana wahine (he Maori), ko Pikapouri, ko Makara (he Moriori). Nui noa atu nga tuna i mau i a ratou, katahi ka tikina te waka e takoto ana ki Patiki, he mea tawhito, he mea uta rakau i mua; utaina atu ana nga tuna ki runga, ka hoe haere ka ahu kite kainga o nga Moriori, ko Eangatira te ingoa, he maha nga maero te mataratanga atu. No te ata ratou i hoe ai, he rangi maeke rawa, puta mai ana te tupuhi i te tonga, kaha rawa te pupuhi ote hau i etahi taima. Kahore i roa to ratou hoenga ki waho ka kitea te nui o te ngaru e whiua haeretia ana ete hau i taua roto; no konei ka tahuri to ratou waka, taka ana ratou ki rote wai, a roa noa atu ratou e whakauaua ana ki te kaukau kei mate. He nui no to ratou kaha i taea ai e ratou te huri ano i te waka kia tu, katahi ka eke ano ratou ki runga, ko nga hoe ngaro atu, heoi, noho kau i runga, tere haere ana a tae noa kite whenua i tata ki a ratou, ko Wairu te ingoa. No te taenga ki reira wahi iti kua mate ratou i te hauaitu, he nui hoki no te maeke, mete roa ota ratou nohoanga ki te wai. Ka tae ratou ki uta, haere tonu atu a Pikapouri ki tetahi kainga kite tiki ahi hei whakamahana i a ratou, otiia no te hokinga mai kua hemo a Makara, he nui no te anu i mate ai. Kua tangohia te raihana a Arapata Piha, te Pakeha nana te Paparakauta i Ohinemutu. Ko te take he hoatutanga nana i tetahi waipiro kite wahine Maori ki a Arihia, i taka nei ki roto kite ngawha, a mate atu. Kua hoatu te tohu a Te Kuini ki a te Hapuku raua ko Tareha te Moananui, o te Bawhiti, mo a raua mahi ite wa ote he. He rangatira piri pono raua ki a Te Kuini. Kua tae mai te rongo i roto i nga nupepa o Hopataone ko te utu mo nga taewa papai kua tae inaianei kite £7 10s., kite £8 mo te tana.