Untitled

Waka Maori, Volume 10, Issue 22, 3 November 1874, Page 276

Tera tetahi puna wai kua mahia i Nepia ina tata ake nei, ara ko te hanga e pokaia kite whenua nei a hohonu tonu atu; he rino puare a roto nei te ara ake o te wai e pupu ake ai, e torohi ake ai, ki runga. Kei te tai tutuki ka toru putu te teitei ake o te putanga ake o te wai o taua puna i to te pakihitanga o te tai. Na, ko tetahi tikanga tenei i mohio ai ko nga puna pera e pokaia ana i nga parae o Ahuriri e tae iho ana ki etahi awa wai-maori i raro i te whenua e heke haere ana kite moana. Kua tae mai te Peara (kaipuke) i "Whiitii. Na taua kaipuke i kawe mai tetahi pukapuka whakaatu mai i te otinga o te whakanohoanga o aua motu ki raro kite rangatiratanga o Ingarani. Ko te 10 o Oketopa te ra i whakaritea hei whakaaranga i te haki o Ingarani ki reira. E kitea ana te nui haere o te mahi hokohoko i te nui haere o nga toa hokohoko ite Tai Kawhiti. I roto i nga marama e toru kua mahue ake nei, e rima, e ono ranei, nga toa hou kua tu. E toru ano nga toa kua tu noa atu kiWaiapu, a ko te wha e whakaturia ana inaianei e tetahi Paniora e noho ana i te Awanui. Ko nga tupuhi o mua ake nei i pa kino rawa ki Miani ite Porowini o Haake Pei. Ko tera itels o Oketopa te mea kino rawa. Ko te wahi e whakakeo

nei ki runga o tetahi Whare Karakia i reira i hin-a i te hau, he tmi nga whare i turakina e te hau,°a i kitea te kaha o taua hau i te kinonga o nga mea i wahi katoa. Tihore ake te tuanui o te whare ote teihana rerewe i Hetingi; ko nga rino papa o o taua whare i kahakina e te hau ki mamao noa atu Kei nga paamu me nga kaari rakau he nui mea i kino. ° I tetahi toronga ahi i Niu laaka (he taone nui kei Amerika), i kotahi rawa rau hoiho i pau raw a i te ahi. Kua whanau te tamaiti a te wahine a te tama a te Kuini, i tae mainei ki Niu Tirani, he tane. E whakaarahia ana e nga Hainamana ta ratou waea tuatahi i to ratou kainga, ara i Haina. Tona marenatanga o te tangata i Hirana ''he moutere kei te akau o Inia) he herehere i n.o-a koromatua o nga ringa o te tane raua ko te wahine, tetahi ki tetahi. I te 2S o nga ra o Akuhata kotahi tehipi i hokona i Merepana, riro mai nga utu £714 mo taua hipi kotahi nei ano. Ko nga pakake i mate i nga Maori i te Tai Rawhiti i tenei tau he nui atu i to nga tau kua mahue ake nei; ma konei hoki pea e ngahau ai te hunga patu weera kite whakaputa ito ratou tino kaha ki runga ki taua mahi ina tae ki tera hotoke. Kotahi te poti i wha rawa ona ika i mate, ara ko te poti a Henare Potae, o Tokomaru—he ika rahi anake. Ko te mea nui rawa o aua ika, he mea tu ke te ahua, kua waru kua iwa nga tau e ngaro ana taua tu weera i tenei tai. E whitu tana te hinu o taua ika, ko nga poono he nui rawa ano. Ko etahi o nga hinu i wera ite tahunga, no konei i he ai te hokonga, a riro mai ana he utu iti iho i to te hinu tona utu. I pouri rawa nga Maori ki a ratou hinu kaore nei i rite te utu, a mea ana ratou kia tupato ratou kia pai ai te mahi i tera hotoke. Ki hai i roa e mau ana te mana mete rangatiratanga o tera iwi mangumangu, o te Ahanati, i muri mai o to ratou matenga i te whawhai a te Ingirihi. (Tirohia te Waka Maori Nama 10). E rua nga Kingi o raro i a Kingi Kawhi (te Kingi o Ahanati), ara ko te Kingi o Tiuapini mete Kingi o Pikua, kua kore e'pai ki aia inaianei hei rangatira mo raua; a | e kiia ana tera atu hoki etahi Kingi e rua ano e whakahoa mai ana ki a raua, hei tuara mo raua. Ko taua Kingi o Ahanati kua tono mai ki nga Kai-wha-kahaere o te Ingirihi i Keepa Koota Kahera kia awhinatia ia e ratou. Ko Kapene Riihi kua tonoa kia haere ki Kumahi (te taone o Kingi Kawhi ki uta) hei kai-wawao, a kua nui te pai o aua iwi ki a ia. He eon go a mo te tuara mate o te hoiho : —Me tahu he rau purukamu (rakau nei) ki roto kite wai, ko nga wahi mate mehoroi ki taua wai ; kua tuturu rawa tenei hei rongoa mo te hoiho tuara mate. E kore o roa kua ora, ora rawa. No muri mai o tera panuitanga a matou, i te Waka Nama 18, o nga Pakeha heke mai ki uta nei, kua tae hou mai etahi kaipuke kotahi te kau ma rua; hui katoa nga tangata o runga kua tae mai ki uta nei, kua wha mano tangata. Kua tukua mai e Eaniera Erihana, o C)takou, nga korero kei raro iho nei; he mea tapahi mai nana i roto i tetahi nupepa Pakeha. E ki mai ana kia taia atu i roto i te Waka Maori kia mohio ai ratou ki aua korero mo " Oro Wiremu " : I te tau 1,700 i rua nga kotiro a "Wiremu kaumatua, (oro Wiremu) o Tanakahita (he taone), na tona wahine tuatahi. Ko te mea matamua o aua kotiro i moe i a Hone Wire tamaiti, ko te mea o muri i moe i a Hone Wire pakeke (te papa o tera Hone Wire). He tamahine ano ta Hone Wire pakeke, na tona wahine tuatahi, a i moe taua tamahine i a Wiremu

kaumatua (oro Wiremu), whanau tonu iho ta raua tamaiti he tane. Na, ka tika taua wahine tuarua a Hone Wire pakeke kia penei he ki mana, ara:—" He tama naku taku papa, (ara he hunaonga, he'tama ki ta te Pakeha ki, i moe hoki i te tamahine a tona tane, ara 1 tona tamahine ano). Ko au ano te whaea o toku whaea, (ara, ko ia te whaea whangai o te wahine o tona papa) ; he tamahine naku taku tuakana, (ara, he hunaonga nana, i moe hoki tona tuakana i te tama a tona tane, i a Hone Wire tamaiti) ; hei tupuna wahine hoki au ki taku tungane"; (ara hei mokapuna, hei tungane hoki, ki a ia te tamaiti a tona papa, a oro Wiremu, i whanau i roto i te tamahine a tona tane, a Hone Wire pakeke). Ka rawe ra taua whanau me ka noho huihui ratou i roto i to ratou whare. E whakaatu ana nga nupepa o Akarana i te kaha o nga Maori o taua Porowini kite whai i nga tikanga e taea ai te peehi ite mahi kai waipiro. Eki anate JEEerara (nupepa Pakeha) hei take koanga mo nga Kuru Temepara me nga Eekapaiti ina rongo ratou kite mahi a Wepiha te Poono, koia tenei, —I tetahi rangi ka kitea e ia he keehi waipiro i tetahi kainga Maori i Whakatane, katahi ka wawahia e ia nga pounamu waipiro katoa o roto o taua keehi. Kotahi te tupuhi kino i Hongakonga (kei Haina) i a Hepetema kua taha nei. E waru nga kaipuke i totohu rawa; he maha hoki kei te ngaro atu. He nui rawa nga taonga i kino noa iho. E whakaarohia ana kotahi mano tangata i mate rawa. I nga tau kua pahure ake nei i tukutukua he kaapa (he ika Pakeha te "kaapa") kite roto o Taupo. No naianei katahi ka kitea etahi o aua ika i roto i tetahi repo i te taha hauauru o taua roto, he mea hui ano kite roto te wai o taua repo. Kua nui haere aua ika nei, kua tuturu ano ki reira. Kua kitea hoki e nga Maori he ika Pakeha i roto i te awa o Waihou, e whakaarohia ana he "tarauta." E maharatia ana ko nga uri enei o etahi ika i tukutukua i mua ki roto ki tetahi manga e heke ana ki roto ki te awa o Waihou. Kotahi te marenatanga rawe rawa i tu ki Tewin<ntone (he taone kei Ingarani) i tetahi rangi i mua tata ake nei. Ko te mea i whanoke ai taua marenatanga he mutu taua wahine i marenatia ra, kaore ona ringaringa. Ko te ringi i kuhua kite toru o nga matimati o te waewae maui. Na tona waewae hoki 1 tuhi i tona ingoa ki roto kite " rehita," ara te pukapuka tuhinga ingoa o nga tangata kua marenatia, he " ringa " matau rawa tona waewae. He mohio rawa ia kite tui kakahu, ahakoa tona mate, ko te waewae ano hei tuitui. ]STa te Piripata ia 1 marena i te aroaro o te tokomaha o te tangata e matakitaki ana. Tata rawa ake te pau nga taewa i Weringitana ka ranea hoki i te taenga mai o te Arahamara tima inanahi (te 2 o Nowema). Kotahi mano peke taewa no Merepana i kawea mai ki Po Neke nei i runga i taua tima.