HE KORERO MO TE MATENGA O TAHANA TUROA.

Waka Maori, Volume 10, Issue 20, 6 October 1874, Page 250

HE KORERO MO TE MATENGA O TAHANA TUROA.

Kua mea mai nga Maori o Whanganui kia panuitia atu e matou enei korero mo Tahana Turoa, he rangatira rongo nui o Whanganui, i mate i te 16 o Akuhata kua taha nei;— "Werengitana, Akuhata 17, 1874. I te 8 o nga ra o Akuhata nei ka haere katoa mai ki Werengitana nga rangatira o enei iwi ra, ara ; —ko Ngatiruanui, ko Ngarauru, Whanganui Ngatiapa, Rangitane, Muaupoko, Ngatiraukawa, Ngatitoa, me Ngatiawa. Te take i tae mai ai aua iwi, he whakarongo korero ite Paremete; tetahi, he tuku pitihana kite Paremete tono kia whakaurua atu he mema Maori mo te motu kia maha atu i enei mema e tu nei. Ka tae mai hoki etalii rangatira o Ngaitahu (ki tera motu), no te Tai Rawhiti etahi, ko Paora Tuhaere tetahi me etahi atu no Akarana. Na, ite 17 o Akuhata ka puta ake te waea na Hori Mutumutu raua ko Rihari Wunu, Kairwhakawa, o Whanganui raua tahi, he whakaatu mai kua mate a Tahana Turoa, i te 16 o Akuhata, ki "Waipakura, wahi o Whanganui. Heoi ano—te tino paanga mai o te mamae kite tangata, mehemea he mate uruta e turaki nei i te tangata kite "whenua. Nui atu te pouri o nga ngakau o nga tangata o nga iwi o taua tangata, i rokohanga nei ki Werengitana, kite matenga o tenei tino rangatira o ratou o Whanganui. Ko a matou poroporoaki enei mo to matou hoa rangatira, mo Tahana Turoa, kua wehea atu nei i a matou, i ona iwi i tenei ao, ki tera ao atu; — Haere atu ra! ete puhi o Whanganui! Haere atu ra! e Aotea ! Haere atu! ete mana ote whenua!

Haere atura! e temana o te tangata! Haere atu ra! e Mmkura! Haere atu ra! e Tututotara, e Jroutmi. Here atu. i tenei ao ki tera ao atu! Haere ra e Hana e, Ka tawhati koe. Ki hai nei tiro Ko te ata i te Tonga— Ka rewa ko Puanga, Ka rewa ko Whakaahu. Ko ton a kano ia Kei whea ra ? Taka ana i tona rauaka Kia kokiritia ki runga o Uimutahi, Hei toka Kotuku mo nga iwi. Tenei e tama nga hau ka rorotu Hei kawe i a koe te pikinga i Okare ; Ki runga Kangitauwhi Kia ine ine koe te Poho-o-te-Rangi. Ko oliou rongo te boki ki muri Nga wai pouri i roto o Whanganui. Ka whati ra e Te toko whakaara i te iliu o te waka. Ka marere ki muri Te Puhi o Ngatihau. 2fau i awhi iho, i roto Paparoa, O turanga tohu iia o matua. Ma Hurutara, ma te Eangiirihau, Ma Pairora, mana e ranga atu ki mua, Kite Atua ia. Ki hai nei i roa Te tirohanga a Ngatituwharetoa, A Ngatitekowhera. Ma Ngatiterangiita, Ma Ngatiwaipare, Mana e takararo te titiro. E uia mai koe— No Taroa, no te tonga o te ra, e.i.

Ha, lie panui atu tenei na matou kia mohio ai nga iwi katoa o te motu nei ki nga take o Tahana Turoa i tau ai ki runga ki nga waka e wha o te motu nei, ara:— Ko Ttjei te tangata, ko Aotea te waka, — Turi, Turanga-i-nma, Tamatea Kopiri, Hine Whiro, Urn Maio, Tuai Ngaru, Tihi Pokaka, Hine te Ata, Here Pounamu, Te Eru Mate, Eangi Ahuta, Waiaria, Tinanga, Peehi Turoa, te whakamutunga ko Tahana Turoa.

Ko Tamatekapua te tangata, ko te Aeawa te waka, — . Tamatekapua, Kalm, Tawake Himoa, Uenuku, Eangitihi, Tuhourangi, Uenuku, Kopako, Waitapu, Tuwhakairikawa, Hinerehua, Te Kalm Eeremoa, "Waitapu (tuarua), Te Piungatai, Te Waka Totopipi, Weka, Hitaua, Peehi Turoa, te whakamutunga ko Tahana Turoa. Ko Tamatea te tangata, ko Takitimu te waka, — Tamatea, Kahungunu, Kahukuranui, Eakaihikuroa, Tupurupuru, Te Eangituehu, Eangitiiwhaka, Mahinarangi, Eaukawa, Whakatere, Poutu, Te Ata Inutai, Te Piungatai, Te Waka Totopipi, Weka, Hitaua, Peehi Turoa, te whakamutunga ko Tahana Turoa. Ko Hotttboa te tangata, ko Taintji te waka, — Hoturoa, Hotu Matapu, Motai, TJe, Eaka, Eakati, Tawhao, Turongo, Eaukauwa, "WTiakatere, Upokoiti, Te Ata Inutai, "Waitapu, Te Piungatai, Te Waka Totopipi, Weka, Hitaua, Peehi Turoa, te whakamutunga ko Tahana Turoa. Na, ko nga take enei i kiia ai a Tahana Turoa he rangatira. He maha ona putake me ona waka, he tini ona iwi. Tetahi, he tangata whai mana ia ki runga ki ona iwi; he tangata atawhai, he tangata mihi, aroha, ki ona tangata. Koia e mau nei nga whakatauki a ona tupuna, — "Nga tokorua a Uru-Maio ka ngaro i taua ra, horomia kokako e taniwha." " Ka mate Koparu-a-Hue, ka mama tai ki roto o Tunui-a-Taika." " Kotahi tangata na Motai e haerea te one i Hakerekere." Wblotgajstui, Hepetema. I te 9 o tenei marama, o Hepetema, ka kawea a Tahana Turoa ki iita o Whanganui tanu ai; ko te pamamao o te wahi i kawea ai e whitu te kau maero i te ngutuawa o Whanganui tae noa atu ki taua wahi. Hui ake nga tangata kite tangi ka kotahi mano tane, haunga te wahine mete tamariki, no nga iwi nei no te Atihau, Ngatiapa, Ngatimaniapoto, Ngatiraukawa, Ngarauru, me Ngatiruanui. I timata te tangi ite ra i mate ai, a tangi tonu tae noa mai kite ra i tanumia ai. Heoi, ko te tangi tenei a nga iwi kua oti ake nei te whakahua, ara, a Topihste te Mamaztj, Meiha Keepa te Eangihiwintji, Mete Kin"gi, me etahi atu. (I konei nga ingoa e 51.) Kottt "W hakaatc.—" Nga tokorua o TTru-Maio." Ko Tuitui raua ko Tawaingaru, he tupuna toa na Tahana Turoa, e heke ana i to raua kainga he whenua ke ; ka rongo raua e haere mai ana te ope taua a Tunuiamo i Taranaki, ka "whakataukitia e raua, Nga tokorua o Uru-Maio (to raua papa) ka ngaro i taua ra, horomia Kokako e taniwha"—ara ko Kokako, ko to rawa iwi me to raua kainga, ka mate katoa i te taniwha, i a Tunuiamo, kite ngaro raua. Na, waiho ana i muri nei, e o raua uri, aua kupu hei whakatauki mo nga mate, mo te matenga, ngaronga ranei, ote rangatira toa kite manaaki tangata. " ma te a Koparu-a-Hue." Ko te korero whakamarama tenei i te take o taua whakatauki e korerotia ana e nga Maori, ara • Tamarikohea he hunaonga na Koparu-a-Hue, i noho ki tera motu ite taha tata mai ki Raukawa. Ka haere a Koparu-a-Hue kite hi ika. Te hokinga ki uta kaore i hoatu etahi o ana ika ki a Tamarikohea, a pera tonu te kaiponu i ia haerenga, i ia haerenga. Katalii ka pouri rawa a Tamarikohea mahi a tona hungawai; heoi ano, ka riro kai te haro muKa mana hei 3niro aho, kei te ta hoki i nga matau, ara he iwi tangata. Ka tae kite ra i rewa ai te iwi ra kite moana kite hi, ite po ano kua kuhu ia ki raro i nga kalrapapa o te.waka. Ka toia te waka kite wai, ka hoe te iwi ra, ka tae kite tauranga, ka tukua te punga. Katahi ano te tangata ra ka maranga ake, katahi ka

£1'!!,; v\ ■ ® Waka ra ' aue !ko Tamarikohea! Katahi KaShi ka fll- f maUnU ?- ana ' ki hai 1 h omai ete iwi ra. Jiatalii ka takaia tana matau kite pohata, ka mau • katahi ka z to t::r f° t t. tot ° ka pod ot" mmi tl a«° Wai ' e ! kua mou ton » mango te ika. Kotikoti tonu atu hei maunu ; e rima matau i Ko te%Yk a L r JT T i a> I ka totollu te ™ ka ite fcaumaha. toru mo t t ? 5 16 lka ' kei te tangata waimarie ka rua, ka ma t t"??' k ° re "° a iho - Ka hoki ki ufc a, ko ?toe ki to rnn F- a !' " kU to Ji a atu ma te taokete, kotahi ano e thin. ™ k ° te Wahine - Ka P° ka warea te wahine a2CTv-! atU f te tangata ra Ite whare > k,ia tae kai tatahi, kua eke kite waka, tana i rere mai ai ki tenei motu ki raro nei. Awatea rawa ake ka taka i waho o Eaukawa. Oho aake \ e ™ h . l P e ra kua "garo, rapu rawa atu, rapu rawa atu. iia puta ake m kite taumata, haere kau ano nga kanohi, e rere ofn a "w a ? Uta 1 0 0 Raukawa e rere ana, ka tata te toremi f . f" 601 ' tau ana fc e pouri kite wahine ra mo te whakarerenga i a la, ka whakamomori tonu atu kite pari, mate tonu atu. Ka tae mai a Tamarikohea ki tenei motu ki tawahi nei, kei te tutu l ona iwi hei ope taua ; whakawliiti tonu atu. Itepo ka awhitia te pa e nohoiaana a Koparu-a-Hue. Ao rawa ake ite ata, e Jbara he taua. Katahi ka whakatauki touu mai a Koparu-a----n .. / -Koparu-a-Hue, ka mama tai ki roto o Tunui-a-laika, (te kokorutanga ituai te pa)—ara, kite mate ia ka takoto noa tona iwi i te aroaro o te taua. Na, waiho ana aua upu hei whakatauki. Kaore i whakaaturia mai te mutunga. lera pea tona mutunga he liakari noa atu na te katoa, a kai ana ratou l te take o ta ratou whawhai, ara he ika, ngata ana te puku riri. °

Te whakamaramatanga o te toru o nga wliakatauki ki runga ki a Tahana Turoa, e mea ana kaore he tangata e rite ana ki a ia tona nui.