TAKUTA RIWINGITONE.

Waka Maori, Volume 10, Issue 12, 16 June 1874, Page 144

TAKUTA RIWINGITONE.

He whakaotinga no tera Waka o Mei 5, 1874. Kaore i taea e matou te torero i era Waka e rua i te roanga o te korero mo nga haerenga o Takuta Riwingitone i Awherika i te nui o nga korero ke atu nana i whakakapi ite nupepa. Ko tenei ko era iwi ke atu i taea e ia te haere, me ona liaerenga me on a oraititanga katoatanga atu, e ahua rite ana ki era kua oti ake nei te korero : a e mea ana matou e kore pea e ahuareka nga hoa Maori kite korero roa atu mo aua mea, no konei matou ka mea kia whakapotoa katoatia mai ki roto ki tenei korerotanga kotahi nei aua mea katoa, kia awe hoki te mutu. Iki matou i tera WaTca (te 5 o Mei) kua whakatika N atu a Takuta Eiwingitone i te taone i Einianati i a Nowema, 1853, ratou ko Hekeretu me ona tangata rangatira, e haere ana kite awa kite Tiope hei ara.mona. Heoi, ka heke ratou i taua awa ka tae ki tona huinga ki tera awa kite Tamapehi, kat alii ka hoe whakarunga i roto i taua awa tae noa ki Heheke i te 19 o nga ra o Nowema. Ko tenei kainga kua taea ano e Eiwingitone i mua atu ano, a kua korero tia ano e matou i era nupepa. Ko Hekeretu me ona tangata i noho iho i taua kainga, ko Eiwingitone me ona tangata i haere tonu whaka-te-taha nota tae noa atu kite huinga o nga awa e rua, ate Eiipa mete Tamapehi, a i tae ratou ki reira i te 27 o Tihema. Katahi ratou ka ahu whaka-te-taha kapekape, a tae atu ana ki Eoanata i te 31 o nga ra o Mei, 1854, he taone tena no te iwi Potukihi kei te takutai o Awherika kite taha hauauru. I haerea a waewae e ratou te roanga o te whenua, otira he roa ano te wahi i haerea i runga waka, i nga wahi ano hoki i tika te takoto o nga awa. He tini nga iwi nui nana nga whenua i haerea e ratou, a i manaakitia i atawhaitia ratou e nga rangatira o etahi o aua iwi, ko etahi i riro ke te ahua. I etahi wahi i puritia ratou, i tonoa he utu kia tukua ratou kite haere i te whenua. Otira, te tino tikanga o te nuinga o aua iwi ki a ratou, he atawhai ano. He mate tororere to Takuta Eiwingitone i a ia e haere ana i taua takiwa, he toto. I atawhaitia nuitia ratou i Eoanata, i homai noa he kahu mo ratou, me nga kai hoki i ora ai ratou. I whakauwhia kite kahu nga mangumangu katoa i haere i a Eiwingitone, kaore tetahi i hapa; he hoiho te mea i homai ma Hekeretu, me etahi atu taonga hoki. I a Eiwingitone ma ano i reira ka puta mai ki roto kite wahapu etahi o nga kaipuke a te Kuini, a ka mea nga rangatira o aua kaipuke kia whakahokia a Eiwingitone ma runga kaipuke ki nga kainga Pakeha ; otira kaore ia i pai kite whakarere i ona hoa o te iwi Makororo kia hoki ko ratou anake ki to ratou kainga, kaore ia. He mea hoki kua kite ia i nga mate ote huanui, mete kino o nga iwi e noho ana i te taha ki nga rohe o te iwi Potukihi. I whakatika mai ratou i Eoanata i te 20 o Hepetema, 1854, he hoki mai ki Einianati, te taone o te rangatira ra, a Hekeretu; a i tae mai ratou ki taua taone i Hepetema, 1855. He nui o ratou oraititanga i nga iwi hianga o te huanui, me nga mate noa iho o tera whenua. I nui te koa o te iwi Makororo ite kainga kite huanui kua tuwhera i a Eiwingitone ma kite takutai ote taha hauauru; aka tonoa tonutia e Hekeretu tetahi ope kia haere ano ki Eoanata kite kawe rei erepata hei hoko ki reira. I tae ora ano taua ope ki Eoanata, a i atawhaitia nuitia ratou e te Keepiriere, te Komihana o te Kawanatanga o Ingarani i whakanohoia ki taua taone ki runga ki nga tikanga pehi ite hokohoko tangata hei herehere. I homai noa e ia he taonga ki taua ope, pera me tera homaitanga a ana i te taenga atu o Eiwingitone ma ra ite tuatahi. Engari ko taua ara, kitea ana e kore e tika mo te kaata, mo te wakona. Katahi ka kimikimi te whakaaro me whakatuwhera he ara ki tehea wahi ote takutai rawhiti, ki tehea wahi ranei ? Ka

roa e hurihuri ana te iwi ra, katahi la tuturu te whakaaro ki to taha nota o to awa o te Tamapehi, ki reira lie huanui. Ko te putanga o tana awa ki' te moana nui, kei Kirimane, he kainga kei te takutai kite rawhiti. I whakaritea e Hekeretu etahi taugata hei hoa haere mo Eiwingitone ki tana kainga. Ko Hekewepu te ingoa o tetahi o aua taugata. I riro herehere ia i tona tamarikitanga rawatanga i tetahi iwi e noho tata ana ki Tete, he kainga ia kei uta rawa no nga Potukihi e noho ana i te takutahi rawhiti i te wahapu ote Tamapehi. Kua haerea tonutia e taua tangata nga tahataha o te Tamapehi, a he mohio ia ki nga reo o nga iwi maha e noho ana i reira. I te 3 o nga _ra o Nowema ka haere atu i Einianata a Eiwingitone me tona ope, ka ahu whaka-te-takutai rawhiti. I haere tahi i a ratou a Hekeretu. me ona tangata e rua rau. TCn. tae ratou ki Heheke ka homai e Hekeretu ki a Eiwingitone nga okiha kotahi te kau ma rua; me nga rakuraku, ngaki whenua nei, me nga piita karaihe nei, (e tuia nei hei mea hei kaki) hei hoko waka me ka tae ratou kite awa kite Tamapehi ite taha ki raro atu o te rere e huaina ana ko te " Here o "Wikitoria," na Eiwingitone ano hoki taua rere i whakahua. Itel3 o Nowema ka mahue a Heheke e ratou, ka heke etahi i te awa i runga waka tae atu kite huinga ote Tiope kite Tamapehi, ko etahi ki te a haere i nga okiha ite tahataha. Kotahi te kau maero e heke ana ka tae kite timatanga o nga taheke, katahi ka haere i uta ite tahataha. Ka rua ra e haere ana i uta ka tae ki tetahi moutere i huaina ko Hekote, e tatata ana ki taua rere o te Tamapehi. Ko Eiwingitone raua ko Hekeretu, me etahi atu, i haere kite matakitaki i taua rere. He ngatatatanga taua rere ra i te toka maro, e SO putu te whanui, e takoto whakapae ana kite ia ote awa, timata ite taha katau ote awa put a noa kite taha maui, a takoto tonu atu ana i te taha maui puta atu ana ki tawhiti i roto i te whenua maunga haere ai, e toru te kau tae kite wha te kau maero te roa. Ko te awa katoa, tona kotahi mano iari te whanui, e rere katoa ana ki roto ki taua ngatatatanga kotahi rau putu nei te hohonu. Te huinga o te wai ki raro he whaiti rawa—te kau ma rima tae kite rua te kau putu te whanui. He moutere kei te koinga tonu ote ngatatatanga, ki waenganui pu o te awa. Iu a Takuta Eiwingitone ki taua moutere; a ka titiro atu ia, ite taha maui o taua moutere, kite wai e koliuka haere atu ana ki tawhiti, e koropupu ake ana, i roto i taua ngatatatanga. E haere ake ana tera te mamaoa i taua rere ra, ano he mamaoa ngawha, e 200, tae ki te 300, putu te teitei, tona hekenga iho he rite tonu kite pata ote ua, maku rawa ana taua hunga ra i haere kite matakitaki. Na Eiwingitone i tapa taua rere, ko te "Eere o "Wikitoria." Heoi, kua tae mai nei a Hekeretu me tona nuinga ki tenei wahi, kite arahi i a Eiwingitone, kua whakaritea hoki e ia kia 114 nga tangata hei haere i a Eiwingitone kite waha rei erepata ki tatahi, hei mea hoko taonga mo te iwi, katahi ka hoki atu i te moutere i Hekote i te 20 o nga ra o Nowema, ka hoki ki tona kainga i haere mai ai; ko Eiwingitone me tona ope i haere tonu whaka-te-taha rawhiti. E kore e korerotia e matou nga korero o te haerenga kite kainga nei ki Tete, he roa hoki. I tae ratou ki taua kainga i a Maehe, 1856. He nui to ratou mate i te huanui i te ngaro autaia nei i te "teti," i korerotia ra e matou taua mea i era Walca. Te oranga o nga tangata o Eiwingitone i roto i nga rangi maha, he hua rakau, he mea ahua ke etahi. he mea ahua ke etahi. Engari ko te tino hua pai he hua no tetahi rakau i huaina he moihuJca, kitea ana e ratou he tinitini noa iho taua rakau e tupu ana i nga whenua tata kite Tamapehi. E pena ana te ahua o taua rakau mete aporo pakupaku nei, engari ko te reka i rite ki to te pea. He ika tetahi o a ratou kai,

li© manu haere i to wai etahi—ara lie kuihi maka, lie alia atu. I mate i a ratou etahi erepata ite ara, a kainga ana nga kiko e nga mangumangu e haere tahi ana i a Riwingitone. E rekareka ana nga korero a Riwingitone mo te ahua o nga kuri o te koraha e noho ana ite takiwa kite Tamapehi, mete ahua hoki me nga tikanga me nga ritenga a nga tini iwi nana nga whenua i haerea e ratou, engari kaore he wahi i te nupepa e o ai, e korerotia ai e matou. I atawhaitia nuitia ratou e te Rangatira o Tete. He kainga a Tete no te iwi Potukihi. Nga whare o taua kainga e tae ana kite kotahi mano e rua rau, nga tangata, hui atu ki nga mangumangu, e ahua rite ana kite wha mano e rima rau. I noho a Biwingitone i taua kainga tae noa kite 22 o Aperira; katahi ka heke i te Tamapehi, a i te 20 o nga ra o Mei, 1856, ka puta ki waho ki Kirimane i tatahi—ka whano ka rite te wha tau o te takiwa i whakatika atu ai i Keepa Taone ite timatanga o tenei haerenga. I Kirimane ka eke ia ki runga ki tetahi kaipuke a te Kuini, ko te Parariki te ingoa, a tae rawa atu ana ki Ingarani i a Tihema 1856. Ko ona hoa haere, mangumangu nei, i waiho iho i Tete, ki reira tatari ai ki tona hokinga mai i Ingarani. I whakaritea ano e ia he oranga nui mo ratou ki reira mo te wa e ngaro ai ia. Ko Hekewepu i tohe rawa kia haere tahi ia i a Riwingitone i runga kaipuke, a tukua ana; engari ka mau to ratou kaipuke ki tawhiti ka pangia ia e te mate, ka porangi, ka rere ki roto te wai whakamomori ai, a mate ana. Kotahi te kau ma ono tenei nga tau i ngaro ai a Riwingitone i tona kainga i Ingarani; a hui ona haerenga katoa, kua kotahi te kau ma tahi mano nga maero o nga whenua o Awherika kua haerea e ia Ko tenei i raro tonu na, he mea kohi mai no roto i tetahi nupepa Ingarihi, ara:— "Ia Maehe, 1858, ka hoki ano ia (a Riwingitone) ki Awherika, me etahi hoa ano hei kai-awhina mona, he mea whakarite ratou na te Kawanatanga o te Kuini kia haere i a ia. Katahi ka puta ia, ite 2 o Hepetema, 1861, kite roto i huaina ko Roto Naiaha ; a pau ana i a ia te toro te nuku o te whenua i taua wahi. Ko tona wahine, i haere tahi hoki raua i etahi o ana haerenga, i mate i te piwa ki Hupanga i te 27 o Aperira, 1862, a i tanumia ano ki reira. I a Hurae, 1863, ka tonoa ratou e te Kawanatanga o Ingarani kia hoki atu, a hoki ana. Ko Takuta Riwingitone i tae ki Ranana, Ingarani, i te 20 o Hurae, 1864. Katahi ka panuitia ki reira ona haerenga katoa, me nga whenua hou kua kitea e ia. Muri iho o tena ka whakaritea nga tikanga mo te hoki ano ki Awherika, a hoki ana, mahue ana a Ingarani i Aperira, 1865. I puta mai ki Ingarani i a Maehe, 1867, he rongo mate 0 Takuta Riwingitone ; i kiia he riringa na ratou ko tetahi iwi mangumangu i te taha ki Roto Naiaha, a mate ana a Riwingitone ; otira kaore i tino whakaponohia e nga pakeha. Katahi ka tukua atu i Ingarani, i a Hune, 1867, tetahi hunga kia haere ki roto rawa o Awherika kimi haere ai i taua toa haere whenua na, a Riwingitone—ko te langa te rangatira 1 haere i taua hunga. I a Hanuere, 1868, te 18 o nga ra, ka tae mai te korero a taua hunga i haere ra, i mea mai ki ta ratou i mohio ai e ora tonu ana a Takuta Riwingitone ; a i te 8 o nga ra o Aperira, i taua tau ano, ka tae mai etahi reta a Riwingitone ake ano, he mea tuhi mai i ko atu o te wahi i kiia ra i patua a ia, i ki mai ia i roto i aua reta he nui tona ora. I a Hurae, 1868, kua tata ia ki Roto Pangueoro, i te wahi o Awherika e huaina ana ko te taha Tonga o Awherika ki Waenganui; i tuhia mai hoki e ia i reira tetahi reta, a i taia taua reta ki roto kite Talma nupepa ite 10 o Eowema, 1869. Ko tetahi reta ano a Takuta Riwingitone i tae mai i a Mei 13, 1869, he mea tuhi mai i TTtiitii." Heoi, kua rua, tae kit 6 torn, tau i kore ai e puta mai he rongo tuturu o Takuta Riwingitone me ana

haerenga. Engari i a Ha.nuere, 1871, i kiia kua haere ki tawhiti rawa ia, kite taha hauauru o Roto Tanganaika—he_ roto nui kei te taha ki roto o Awherika, e nui atu ana i te kotahi rau maero te roa, he hohonu rawa hoki; e maharatia ana kei te taha kite nota e toru mano putu rawa te hohonu. Nawai, aka tukua tetahi Pakeha kite kimi i a Eiwingitone, ko Henare M. Tanare te ingoa. Ko Hemi Kotana Peneti te tangata nana ia i tuku ; he tangata whai rawa_ taua Peneti no TSTiu laaka, Amerika, nana tetahi o nga tino nupepa o Amerika. Katahi ka haere taua maia, puku tohe kite haere, ka haere i tona haerenga oraititanga kite taha ki roto rawa o Awherika. E wha te kau ma waru nga hoia mangumangu i haere hei hoa mona, me nga kai waha kawenga, he tokomaha. He nui nga kakahu katene i mauria e ia; nga mea e tangohia ana e nga kamura mo ta ratou mahi, ara he kani, he wiri, he aha; he paura, he pu, he pitara takataka nei, e ono nei nga waha ; me etahi mea lcatoa atu hei oranga mo ratou kite roa atu ta ratou haere ita te whakaaro i mahara ai. Tokorua tonu nga Pakeha i haere i a ia, he tangata maia anake, a i mate taua rua i te piwi, mate rawa atu. I maha hoki nga paanga ote piwa ki a Tanare ano, engari na te kaha o tona tinana ka puta Tokorua hoki o nga hoia mangumangu, me nga kai waha kawenga tokowaru, i mate katoa ; me nga hoiho e rua, me nga kaihe e rua te kau ma whitu, i mate katoa ano. He nui nga oraititanga ote Tanare i etahi iwi kino, kohuru, o te mangumangu i tona haerenga iroto i o ratou rohe, e whawhai ana hoki ki a ratou ano i taua takiwa. Nawai, aka pahemo atu ia i enei mate me enei raruraru katoa, a he oranga ngakau rawa nona tona tuponotanga ki a Takuta Eiwingitone i TJtiitii ite 10 o Nowema, 1871. He taone a Utiitii kei Roto Tanganaika. I haere tahi atu raua ko Eiwingitone kite taha ki runga o taua roto, hoki noa mai hoki ki Utiitii, e 28 o raua rangi i ngaro ai i taua haerenga. Katahi ka unga mai eia a Eiwingitone kia hoki mai raua ki Unianiemi ki nga taonga i mahue iho ki reira, a turia mai ana e to ratou ope katoa ite 26 o nga ra o Tihema. E54 o ratou ra i haere ai ka tae mai ki taua kainga, ki Unianiemi. He nui to ratou mate-kai, no te mea i tika ratou ra tahaki, rate ara kai kore ;ae ki ana a Tanare i nui ona matenga ite piwa i taua ara. Ko Eiwingitone i haere tonu i raro i te whenua tae noa kite kainga. Te taenga mai ki Unianiemi ka hoatu e Tanare ki a Eiwingitone nga taonga i mauria atu e ia mana —he pu he paura etahi. Ka mutu, kua nui tenei nga taonga i a Eiwingitone hei oranga mo ratou ko ona hoa ; heoi te mea ki muri e tika ai tana haere ano kite toro whenua, he tangata —i mea hoki ia kia rima te kau tangata kaha hei hoa mona. Na te Tanare i tuku atu i muri aua tangata i tatahi, me etahi atu taonga hoki. Heoi kua taea e te Tanare te tikanga i haere ai ia, na katahi ia ka hoki mai ki luropi. I waiho atu eia a Takuta Eiwingitone e ora rawa ana-; ko ana reta i mauria mai e ia. Ko nga moni i pau i runga i taua kimihanga a Tanare i a Eiwingitone, i pahika atu i te £4,000, na Hemi Kotana Peneti anake i utu. Na, kaore i tae mai i muri nei he rongo tuturu o nga haerenga a Eiwingitone i taua takiwa i mahue ia e Tanare tae noa mai ki tona matenga kua korerotia i te timatatanga o tenei korero i tera nupepa noa atu. I whakawhetai te Kuini ki a Tanare mo tona " mohio me tona tohe kite whakatuwhera he ara korero ki a Eiwingitone." A, iwhakanuia i whakahonoretia ia i nga wahi katoa i haere ai ia i Ingarani, i etahi atu whenua katoa hoki. Kua tae mai i nga meera o muri rawa nei etahi korero ote matenga o Takuta Eiwingitone. I mate i te 4 o Mei, 1873, ki Muirara, i ko atu o Eoto Pemapa. I haere ia i runga i te kaihe, muri iho ka amohia e ona hoa, a tae mai ana ki Muirara. Te

taenga tonutanga mai ki reira ka ki ake ki ona hoa, " Hangaia he whare hei matenga moku." Katahi ka Hangaia e ratou te whare, ko te takotoranga mona i wharikitia ite tuatahi. He nui tona mamae, i aue tonu iteao ite po. Xte torn o nga ra ka hamumu ake ia ka mea, "Ka nui te mataotao i au; homai ano Tie ran hei uwhi rno te whare." Kaore i kuihi nga waha o ana tangata, kaore hoki ratou i tata atu kite taha. Xte wha o nga ra kua whakaaro-kore ia, tae rawa atu kite weheruatanga ka mate. Kua toru tae kite wha marama e paangia ana ia e tona mate, he mate tororere toto nei; a, ahakoa nui ana rongoa e haere ana i a ia, me nga oranga atu, kua mohio tonu ia era ia e mate. I rongoatia tona tinana e ona tangata; i panipania katoatia kite tote, muri iho te kau ma rua nga rangi e whakamaroketia ana kite ra. No muri mai nei i kawea mai ai ki Ingarani, tanumia iho ana ki roto ki "Wetaminita Ape, i te 18 o nga ra o Aperira, 1874, i korerotia ra hoki i te Waha o te 5 o Mei kua taha nei.