HE WHARANGI TUWHERA.

Waka Maori, 2 June 1874, Page 137

HE WHARANGI TUWHERA.

Ko nga Pakeha matau kite Reo Maori e tuhi mai ana ki tenei nupepa me tuhi mai a ratou reta ki nga reo e rua—te reo Maori mete reo Pakeha ano. Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori. Hirini, Poihakena, 17th Aperira, 1874. E hoa, —Tenakoe. Tenei ka tuhituhi ano au i aku haerenga i tenei whenua hei titiro ma nga hoa Maori o Mu Tirani. No te 15 o tenei marama ka puta te whakaaro o te Kawanatanga o tenei whenua kia whakahaerea matou, nga tangata tauhou, i runga i te rerewe kia kite i to ratou mohiotanga kite whakahaere huarahi mo nga rerewe i runga i nga wahi pari kohatu o to ratou na whenua. I te 16 o nga ra katahi matou ka haere i runga i te rerewe. Ka matakitaki haere rapea kite pai o tena whenua, mete tupu o nga mahinga kai ate Pakeha. Ka pai ai ano hoki te whenua, mete marae potaka tona rite. Iti noa iho nei tona utu mo te eka; e£3 pauna ito JSmTirani i kake noa ake nei—ko tona kino ia, me ia anake.

Ko matou i haere nei o Niu Tirani, tokotoru—ko ahau, ko te Makarini, ko Kanara Hinia. Me tetahi tangata tauhou mai ano hoki no Amerika. He rangatira taua tangata, he kai whakahaere tikanga no tona iwi. He matakitaki whenua ano te take o tana haere mai. I haere katoa ano hoki nga tangata nunui o tenei whenua kite arahi i a matou ;te Tumuaki o te Kawanatanga, me nga Minita, mete Hupirimi Kooti, me etahi atu ano hoki o nga rangatira. Kotahi ano haora o to matdu whakatikanga atu i te taone, a tae noa atu hoki ki tetahi taone o te tuawhenua i te waru karaka, nga maero i roto o te haora kotahi e toru te kau maero. Kei reira matou ka parakuihi. Ka mutu te parakuihi katahi ka rere taua tawhiti rerewe nei. Anana! mete apuhau, a tae noa kite taupae! Ka mahi ate upoko raua ko te hiku; koia ranei kei te upoko te haere, kei te hiku ranei ? E toru nga peratanga katahi ka eke ki runga kite papatika. Ka mutu i te.taupae te wahi pai ka hoki kite taone. Ka kohatu katoa tenei ka haerea nei. Kotahi ano te rakau o tena whenua he Purukamu anake. Ka pahi te 9 karaka ka tae matou ki tetahi taone i te puihi, ko te Maunga "Wikitoria te. ingoa, e toru te kau maero. Katahi ka whakahaua ete Minita o taua whenua kia taka he tina ma matou, kei hoki rawa mai ai matou i te tekau ma tahi o nga haora ka hemokai. Katahi ka rere taua autaia nei. Aeha! Mete aha ? Mete uira ka hiko ite rangi tona rite o te haere. Ki hai i mau ite kanohi te hopu te ahua o nga otaota me nga,rakau o taua whenua i te tere o te haere o taua rerewe. I te 10 karaka ka tae matou ki tetahi pari tiketike, hei reira nei matou hoki mai ai, e toru te kau maero. Katahi ka mahi a te upoko raua ko te hiku—he upoko he hiku, he upoko he hiku. E rima nga peratanga ka tatu ki raro kite take o taua pari. Katahi ka okioki; ki hai hoki i roa e noho ana ka hoki matou. Te kau ma tahi karaka ka tae ano matou kite taone Maunga "Wikitoria, kite wahi i whakaritea kia tina ki reira. Ka mutu te tina katahi ka tu te tangata o Amerika kite whakawhetai ki ate Kuini, mo te nui o tona mana ki runga ki nga wahi katoa o te ao, kaore nei he mana i puta ake i to te Kuini o Ingarani. I whakapai ano hoki ia ki tona tuponotanga kite tangata o Niu Tirani, ara ki a te Makarini, te kai whakahaere o Niu Tirani, he pena hoki tana mahi i tona whenua i Amerika. I nui hoki te " hure hure " ite mutunga o the whai korero a taua tangata. Ka mutu, katahi matou ka hoki. Te'hawhe paahi te wha karaka ote ahiahi ka tae matou kite taone. Ko te whakaaro o te Kawanatanga i mea ai kia haere matou kia kite i te haerenga o te rerewe i runga i nga wahi pari kohatu o to ratou whenua, kia kite ai matou a ka waiho hei tauira mo nga rerewe o Niu Tirani; ara mo nga wahi pari, haunga ia nga wahi raorao. Tera ano hoki e meatia ki to tatou nei "hawhe koata " moutere ki Niu Tirani. Otira e kore pea tatou nei e kite, tenei ka ngongo nei nga paparinga. Engari ma tenei pea e tangi nei kite kai e kite; ka ngaro ake hoki tatou nei, te hunga e whakararuraru ana i nga tikanga katoa. Kua whakaae te Kawanatanga o tenei whenua kite waea i whakatoroa mai nei i te moana o Ingarani a tae mai nei ki tenei whenua, i runga i te korero a te Makarini, kia whakatoroa atu ano hoki ki to tatou " hawhe koata " moutere. E mini ake ana koa ahau Mte kakara o ta matou. hara mai. "Whakataua rawatia te tutuki e tama te mahi e. Erangi e tautohetia ana ano e nga kai tautohe, he pera ano me nga tautohe o te Paremete o Km Tirani.

Otira hei aha, 1 te mea kua whakaaetia nei hoki e te Kawanatanga. Koia nei hoki te putake ote hara mai ate Makarmi ki tenei whenua. He whakaaro na te_ Kawanatanga o Niu Tirani nei kia whakaritea tonutia nga whai manatanga o etahi wahi ki Niu Tiram nei. Otira na te tohe tonu ote Maori ki te raruraru i kore ai e kite tahi te kake o nga tikanga katoa, i kore ai ano hoki e nui he tangata ki to tatou nei motu. Otira hei awhea rawa ka nui ai he tangata ki to tatou nei motu ki Niu Tirani? Hei apopo, hei te ata tu, kia oho nga manu kawainga ote ata; kia mo runga ano hoki te ra; kia rangona te rireriretanga mete tiorotanga mete kuitanga o nga manu ote tau rangimarie ; kia whakarongo ano hoki ratou kite reo o tetahi manu paihau popoto e tangi haere noa ana irotoi nga parae toetoe, na reira nei tona ingoa 1 huama ai he " toetoe," ko tana korero tuturu i n°-a takiwa katoa e mea ana, " Tikore," " Tikore." b Otira meake wera i te ahi nga parae e tupuria ana ete toetoe, a ka keria he awa wai hei mea e maroke ai nga wahi e tupuria ana e te toetoe, a ka ngaro- atu taua manu porearea kite korero i taua korero " Tikore," "Tikore," a ka whakatokia ano hoki aua wahi ki nga rakau momona o ia wahi o ia wahi, a ka ruia ano hoki ki nga tarutaru momona o ia wahi o ia wahi. I kite ano hoki au ite ahua o aua rakau me aua tarutaru e tupu ana i roto i te kaari o te Kawana o tenei whenua. Ko te ahua o aua rakau me aua tarutaru he ma, he whero, he paka korito, he pango. Ko nga rau he rau toro, he rau whakamenge, ko tetahi mete huru hipi nei te ahua, aua te huruhuru ma, engari te huruhuru pango & nei' mete tini noa iho o nga mea hei matakitaki ma te kanohi, hei mimingotanga ano hoki ma nga paparinga o te kai matakitaki. Kei reira ano hoki nga manu papai katoa ote ao, me nga manu kikino. Ko era tu manu kei te whare herehere, kei te wahi ano 1 whakaritea ete ture mo ratou. Kaore au i kite i tetahi rakau o Niu Tirani i roto o taua kaari. Engari kei tetahi wahi ke atu, kei roto ano kei nga kaari a etahi Kawana o tenei motu, e ai ta ratou e korero ana. Ka nui te whakamoemiti o te Pakeha ki taua rakau; ko te ingoa, kia mohio ai koutou, he " mamaku;" he kino rawa tona ahua ki Niu Tirani, he pai rawa ki tenei motu. Mea ake pea puta kite toru te kau nga take o aua rakau; na te Kawanatanga ano i whakato ki tetahi wahi pai o aua kaari a nga Kawana o tenei motu—he nui rawa hoki no to ratou pirangi kite rakau o Niu Tirani. Tera nea a hau e kite me ka tae au ki era wahi atu o tenei motu. Mei kitea e au ki konei tera ahau e tangi marire ki te rakau o te kainga aroha nui. Nui atu rapea, e aku hoa aroha, taku whakamihi ki nga iwi Pakeha o tenei whenua; mete Kawanatanga ano hoki o tenei whenua e whakahaere nei i nga tikanga katoa i runga i te mana o to tatou Rangatira pai a Kuini Wikitoria e kaha rawa nei ki te pehi ite kino kite whakatupu ite pai ki nga wahi katoa ote ao; kia ahei ai ano hoki i a tatou i nga iwi Maori me nga iwi Pakeha te mahi i nga mahi pai me nga mahi tika, pono, katoa i runga i te "Whakapono, ite Aroha, mete Rangimarie. Na, e aku hoa aroha o te motu katoa, nui atu te pai o ta koutou mahi e tuku panuitanga nei ki nga wahi katoa o to tatou motu hei ako i nga tangata e tohe tonu ana kite mahi i nga mahi he katoa; na reira nei i arai i kore ai e puta he maramatanga ki a tatou, ara kite motu katoa. Tera pea koutou eki katahi ano au ka tuku panuitanga atu ki a koutou. E, ka taea hoki pea te tahora e ki ana to koutou pakeke. Ka mau ake ana tona ika, he ika ngutunui. Koia ra tena nga korero ka tukua atu na kia kite iho

o koutou kanohi, Ida oreore lioki o koutou ngutu. Kite pai koutou ki auakorero, mauria, whakaarohia ; kite ngakau kore koutou, whiua atu kite pari. Te 24 o nga ra o Aperira ka haere maua ko Kanara Hinia i runga i te rerewe ki nga taone o te tuawhenua kite hoko hoiho mo nga turupa o Niu Tirani. Te kau ma wha nga hoiho i riro mai i a maua, hoiho pai, kaha kite haere. I te 25 o nga r& ka whakawhiti matou ko te Makarini ma ki tetahi tarawahi o te awa o te taone. Te take o ta matou haere, na te Kawanatanga i mea kia kite matou i nga paraki tiaki mo te wahapu o to ratou kainga. Ito matou taenga ki taua paraki katahi ka matakitaki kite uaua rapea mete mohio o tenei iwi, ote Pakeha, kite karo ite hanga maro nei ate kohatu. Ka poka iho i runga ka heke ki raro karo haere ai, whakakokikoki ai, whaihanga whare nui tonu atu ai,ki reira. He raiti kite whakamarama haere i a matou i raro ite whenua. Ko nga takotoranga mo nga pu nunui. he mea whakaumu kite toka, kia pai ai mo te pareparenga o nga ngutu o nga pu ki etahi wahi ina puta te hoa riri i aua takiwa. Taka noa atu i te tangata kotahi te hanga toru te pae nei te parepare. He mea wiira hoki, na reira ka ngawari kite hurihuri. Ka mutu ta matou matakitaki katahi ka whakatakoto te tina ma matou ki roto ano ki nga whare kohatu tiaki o taua paraki nei. Katahi ano te kawanga o taua paraki. Kaore he tangata i tamene ki taua hakari; he iti noa nei, ko nga tangata anake ote Kawanatanga, me nga apiha hoki. Engari nga mea i nui ko nga wahine. E kai ana e korero ana te Pakeha, whakarongo kau ana te taringa Maori. Ou hanga ra ete kuare! E tama te puku kite kawe mai ki tenei whenua, a kite ana ite wahangu ! Noku nei ano te tupuna o mua kua mohio kite reo tawhiti. Taka marire ki au tona tukunga iho, ana o mahi ra e te whakatoi ! Riro ke ana te matauranga ote Poropititanga a te tupuna o tenei tangata i rau o iwi ke. 1 ki hoki ra a tera, a te Rangitauatia, i te mea e ngaro ana ano a Kapene Kuku ki tona kainga ki tawhiti, kia toro rawa te pakiaka hinahina i runga i a ia ka whakarongo ake aia e kihi ana e hoihoi ana; a e Mhi nei hoki, e hoihoi nei hoki, a kua " tokomaha e kopikopiko ana, kua nui haere ano te matauranga." Ka, e nga uri o tenei tupuna, whakarongo mai. Ka riro te matauranga o te poropititanga o to koutou tupuna ki tetahi iwi ke, matau atu ai, mohio atu ai, rangatira atu ai, nui atu ai, tiketike atu ai, pono atu ai, tika atu ai, rawe atu ai. Erangi ete whanau, kia wawe koutou te kite i nga matauranga katoa; me tomo ki roto kite puna ote matauranga, koia ia ko te kura. Ma reira e whakakite ki a koutou nga matauranga katoa, mete mea ano hoki ka rarua nei au, a te reo Pakeha. Otira me mutu mai i toku takiwa nei te kuaretanga; aua ki to koutou, no te mea kei te ngawari o koutou na taringa. I whakaaturia ai e au toku kuaretanga hei tauira ki a tatou tamariki; kia whakamutua ta ratou noho i roto ite kuaretanga, penei me taua nei. Otira erangi pea koe, ko tau pahunga rawa ano, Eai hoki. He rakau i wareware i au o roto o te kaari a te Kawana o tenei whenua. Ka whakaaturia nei ano, kia mohio ai koutou mo ta koutou kite rawa ake a mua e tupu ana ki Niu Tirani, hei reira koutou ka mohio ko taua rakau tenei i whakaaturia mai nei i Poihakena. Ko te ahua o taua rakau he tu ama ; ko nga rau kei te tihi anake, hei te ata ka humene

ona rau kite tihi, hei te ahiahi ha heke iho ki runga ki tona tinana ; he pera tonu tana mahi i nga taima katoa. I te 30 o nga ra o Aperira ka whakakite nga hoia o te taone ki a te Makarini i to ratou niohio kite pupuhi i nga pu nunui. A kite ana matou ka nui rawa te rawe mete hohoro o nga mahi a aua hoia ki te whakataka haere i te hanga whakahara nei, a te repo. Engari kaore i nui aua hoia, kotahi ano raa. Te take, he whenua rangimarie. Mei pena me ISTiu Tirani, tera ano e nui atu nga hoia. ISTo te mutunga ka tapoko maua ko te Makarini ki roto ki tetahi whare whakakitekite i nga mea katoa o te ao ; ara o nga whenua katoa, o nga moana katoa. Kei roto i taua whare nga kuri ngau tangata nei, te pea raua ko te taika. Te kino o tona ata kite titiro atu, mau ana te wehi. Kei reira ano hoki nga ika horo tangata nei, me nga mea whakamate tangata katoa, e kore e taea e au te tuhi ki tenei pakapuka. Kei reira ano te autaia nei ate neke. Penei mete upoko teretere nei te upokd'me te kaki. Erangi ko te roa o taua autaia nei, e hara i te hanga. I tangohia rawatia e to raua rangatira ki waho haere ai, kia kite, maua ko te Makarini. He taru terete haere. He mangu tona arero; huhua noa atu ona koropewapewa. I kite ano au i etahi mahuna tangata mangumangu i reira. Kei te mau tonu nga kiri o nga kanohi. He mea rara pea kite ahi, penei me ta te Maori nei. Heoi o aku e whakaatu ki a koutou. Kaore e taea e au te tatau te tini o nga mea katoa. Na to koutou hoa Na Meiha Bopat-a, o Ngatiporou.