HE WHARANGI TUWHERA.

Waka Maori, Volume 10, Issue 9, 5 May 1874, Page 113

HE WHARANGI TUWHERA.

Ko nga Pakeha matau kite Reo Maori e tuhi mai ana ki tenei nupepa me tuhi mai a ratou reta ki nga reo e rua—te reo Maori mete reo Pakeha ano. Ki a te Kai Tuhi o Te Waka Maori. Hirini, Poihakena, Aperira 14, 1574. Enoa. ; Tena koe. He tuku atu taku i aku korero whakaatu i taku haerenga mai ki tenei kainga, me nga mea i kitea e au ki konei. I tupono noa a hau kite tiraliaere mai ote Makarini ki konei. Ahakoa, no te -1 o nga ra o Aperira, i te Hatarei, i te 5 o nga haora o te ahiahi, ka rere mai matou i Akarana i runga i a te Eangatira tima, he rakau toru. xAo rawa ake, ite Go nga haora ote at a, i te takiwa o te Pei-o-whairangi e haere ana. Kntahi ka- rere, ka paepae rapea te haere, he hau \v;iho hoki. Ka mahi ra koe ete matangi rua ; kote alii, k<> te komaru —e hara ite hanga! Ahiahi rawa atu, ite Go nga haora, kua mahue te Herenga "Wairua ki mui'i, ka haere ite po. Ao rawa ake, tirotiro kau ana, kei hea ra jSTiu Tirani? Heoi, ka mutu te wiiakaaro mo te kite ite whenua. Po noa, ao I'.oa te ra, mete pa tonu ote hau. Iki te Kapene hei te Taitei te kire ai i te whenua, hei te 10 o te karaka o te a!a ka tu ki Hirini ; aka pan te parakuihi, ite 9 o uga hsiora, (i te Taitei) ka tapoko atu i te wahapu o Poihakena. Katahi ka matakitaki; koia ra ano hoki te take i haere mai ai au—he matakitaki i te ao. Ana! E koru atu ana tera wahi me tera walii atu, me ;uia kaipuko atu, me ana kaipuke atu, ki roto ki ton;i. taiaj)a ki tona taiapa. Ko nga kaipuko nui, rakau toru, e mataku nei te haere i ngatahataha o to tatou moana, e haere ra i whea ! i tawhiti noa atu. Koia nei te whakararu e hanga nei ki roto kite taiapa. I te JO o te karaka ka tapoko atu to matou ki roto

ki tona taiapa; katahi ka peke atu a te Makarini ki iita. No nmri iho ka haere ko maua ko Kanara Hinia, ka tae ki tetahi Paparikauta ka noho ki reira. Ao ake te ra, i te 12 o nga liaora ka haere matou ki te matakitaki purei hoiho. I haere matou i runga i te pahihi; katahi ka whakarongo ki -te waha ote pahihi. Mete Kangi Pawhaitiri tona rite. Kaore e rangona, he taturi taringa. E rere ana e toru maero te mataratanga atu ite taone. Ka kite i toua tini o tenei iwi o te Pakeha. Anana! Mete kahui Pi. Ana roroa ote tangata, ana popoto; ana nunui, ana whaiti; ana pai, ana kikino; ana tamariki, ana kaumatua, me ana wahine. Ka puta pea kite ono mano taua huihui; otira kaore he tangata i pbto mai. Ko te iaui hoki o nga tangata o taua taone e ki ana e ono rau mano: otiia kua puta atu pea inaianei kite waru rau mano ! Katahi ka omaoma nga hoiho. Ko etahi i tino tere, ko etahi he hanga noa. Ka timata ano he purei pekepeke taiapa. Ite tuatahi o nga taiapa ka hinga tetahi o nga hoiho ka takahoki te tangata ; ka haere ko etahi, tae noa kite tuatoru o nga taiapa ka hinga tokorua. Te marangatanga ake, whakamatikatika kau ana nga tangata, he tangata ke nana i arahi. E rua ano nga hoiho i puta. Ka haere rapea aua tawhiti ra, ana! Te pa iho nga waewae ki aua taiapa, te aha. Ko te ahua o te Pakeha o tenei taone e ahua rangimarie ana kite titiro mai kite tangata. E mahi ana hoki i ana mahi huhua; purei kaari, mete tini o ana purei, kaore he hianga kaore he whakatuma ki a ratou Pakeha. E rua aku herengi i maka ai ki roto ote purei, te hokinga mai ki au kotahi pauua. Ka mutu te purei t i te ahiahi ka hoki matou kite taone. Ao ake i te 12 o nga ra (te Wiki) katahi ka whakarongo kite tangi ate hanga nei ate pere ite taone katoa, mete rango e tamumu ana. Ao ake ite Mane ka haere kite matakitaki ki taua whenua. Katahi ka titiro, kei hea ra nga maunga me nga pukepuke me nga awaawa i Niu Tirani nei ? Kaore kau. Heoi ano tona maunga ko te paewai o te rangi; korehurehu kau ana te tiro atu. He hanga whakaaroha; mete mea ko te whakapaewaitanga ote rangi ite moana e tirohia atu nei i Niu Tirani nei te rite o taua ■whenua kite titiro atu. I kite ano au i etahi o nga morehu o nga mokopuna a Kahukura Mamangu e whakahanumi ana i roto i te Pakeha. * I te 12 o nga haora ka huihui te Pakeha kite matakitaki purei "Whakakitekite. Ko aua mea ka whakakitekitetia nei he hoiho tariana puru kaata tona tini, me nga hoiho omaoma tona tini; me nga kau puru, me nga kau okiha, me nga kau uwha ; me nga manu, me nga rakau katoa, o ia motu o ia motu ; me nga kuri me nga mea whakaahuareka katoa a te iwi Pakeha. Tana mahi, ta te Pakeha, e kore. e mutu i nga ra katoa; he takaahuareka anake, Mehemea ko taua, ko te Maori, ka kiia kite porearea, kite turituri noa iho. Kotahi ano te mate o tenei hanga o te Maori, ko te kore ngahau. Mete tekoteko 'cliakairo—te kite waha, te aha. Au hanga ra, ete kuare! He noa iho tenei pakeke. Koia hoki i tika ai te whakahaere a te Kavvanatanga o Niu Tirani, e mea nei kia whakaturia he kura mo nga tamariki Maori, kia mohio ai kite reo Pakeha me ona tikanga o roto ote reo Pakeha: ara, kia matau ai ratou ki nga mea katoa ate Pakeha. Tera pea e hohoro te mohio o nga tamariki o Niu Tirani, kite pai rate mahi a nga kai-whakaako. Me titiro kite he o tenei pakeke. K?i te whai noa kia kitea tetahi tangata Maori, tangata Pakeha ranei, o Niu Tirani, hei hoa korero, kaore ana e kitea. Ko nga Pakeha hoki ote tira a te Makarini kaore ana e mohio kite reo Maori; kati ano a Kanara Hinia, he iti nei uana tona mohio kite reo Maori. Ko te Makarini hoki kei te kumekumea e ona raruraru huhua; te ai he hoa

karero, te alia; hei tiro kau atu ki nga ngutu ote Pakeha a tametame ana, he pehea ranei no-a kupu. Ko te taonga nui o tenei whenua he puahuru. Ma nga kaki motumotu anake o Niu Tirani e manaaki, hei a ratou rawe ai. Kotahi ano te ra e mau ai ite hate, kua kino i te werawera, kua mahue tera kua tango he hate ke. Kaore ano au kia kite i konei i nga tu hau o Niu Tirani, e nui nei te pupuhi; eranoi mete ahua hau moana nei te rite o n<*a, hau e ""ut° mai ana ki tenei whenua, inahoki he makariri tenei. Tena pea ia, a Rakamaomao, kei te mahi i tana mahi i nga taima katoa. Inahoki i au i Akarana kaore tahi rangi i tamutu. Kei konei ano maua ko te Makarini e noho ana. Kaore ano kia marama noa he tikanga mo te hoki atu, mo te haere ranei ki tetahi wahi atu. Erangi i rongo au tera ano e tae ki Merepana, kite taone e noho nei a Kawana Poena, me he mea ka marama nga take o tana haere mai. Tera ano pea e tae ki reira. Hei reira pea ia mohio ai kite taima mo te hoki atu. Heoi aku korero inaianei. NA MJEIHA ROPATA, o Ngatiporou.

Ki a te Kai Tulii o te Walca Maori. Te Niho-o-te-Kiore, Taupo, Aperira, 14th, 1874. E Hoa, —Mau e tuku tenei reta kite " "Wharangi tuwhera," kite kore e kiki. No taku kitenga iho i te korero o nga tini kuri me nga tini ngarara i roto i te korero o nga haerenga a Takuta JJiwingitone, 1 taia nei kite Walca, kua •waiho tonu hai maharahara ahuarekatanga nui ma toku ngakau i te ra i te po. I kite ano hoki au i etahi o aua tu ngarara e korerotia nei, kaua te tini atu. Erangi ko etahi ano ngarara kai-tangata o tawahi, o Hauta Merika, i kite au. No taku ekenga ki runga i te kaipuke patu weera a te Pakeha ka rere i waho i te moana nui, kaore nei ona roherohenga, ka kite au i taua whenua. Tena ano tetehi ngarara horo tangata, tino whakamataku, kai te moana nui; ko nga ngaru tuatea e w r hai ana-e taupatupatu ana i a raua. Ka pa hoki nga hau nunui o tena kainga, o te moana, ka riro te kaipuke ki raro ko te ngaru ki runga e taupoki iho ana. Ko te mate tonu ki a hau ; kua ahu mai aku whakaaro kite kainga i mamao, kua poroporoaki i runga i te pouri ki a papa raua ko whaea. Hai aha ki tena iwi kite Pakeha—te rangatira o te matauranga ? He oranga ngakaii ki a ia aua tini mea whakamataku, ara kite mate. Ka tatata mai kite tinana te mate, katahi ka tino kaha te Pakeha kite whakahoki ite aitua. E kore e taea e matou whaka Maori aua tini main a te Pakeha. E ono marama e rere ana ka tu to matou kaipuke ki tetehi kainga kei Hauta Merika. He kainga mohoao pea hoki, kaore kau i tino nui nga tangata. Ko o ratou whare poupoutia ai, kai runga noa ake kai te iakiwa nei, penei te ahua me ta te Maori e mahi kite pataka. Kai runga i nga poupou roroa o ratou whare etu ana. He whakamataku ite ngarara kai-tangata i peratia ai o ratou whare. Ki to matou taenga ki uta kite mahi wahie, Avai hoki, mo to matou kaipuke, ka kite au i tetahi ngarara nui kaitangata no roto i te wai. E takoto ana i te wahi maroke. Ka puhia ete Pakeha kaore i tapoko te mata ki roto. Ona niho mete kani poroporo nei. E kore e pau te rua meneti kua pau katoa te tangata i taua tu ngarara. Kaore e kori tona tinana, ko te mahunga anake e tata ana. He niho katoa kai tona tinana. Ka rere mai ano to matou kaipuke ka tu i tetahi

taone kei Hauta- Merika ko "Warepareiho te ingoa, he taone tunga kaipuke.' Ka kite au i reira ite hanga nei i te rerewe e rere atu ana ki uta ki Hanatiako. He taone nui atu tera i aku i kite ai; kia torn kia wha ranei taone peaei me Akarana ka rite. E tata atu ana aua taone kite moana kino, hau nui, ngaru nui whakamataku, e mate ai te kaipuke me nga tangata o runga, ara ko Keepa Hone te ingoa. Ka mutu ki konei taku rela. Na. Mohi Hoetta Tahabangi. [Ko Hanatiako, e korero nei a Mohi H. Taharangi, ko te tino taone nui ia o Tiri, ara he whenua e takoto fcaere ana i te tahataha o te Pahiwhiki Ohiana (moana nui nei kei te taha mai ki Win Tirani). Kei te awa kei te Meepoiho e tu ana taua taone, kei te raorao nui. Kotahi rau maero te pamamao ki uta atu o "Warepareiho. E whano rite ana ki te rua man 6 putu te teitei o te wahi e tu ana taua taone i to te moana i tatahi nei tona ritenga. Ko tetahi ia o nga taone tino papai o Hauta Merika, ona whare, ona tikanga atu, me tona oranga mo te tinana o te tangata noho ki reira. Ko ona rori e wh'a ana te kau ma rima putu te whanui, he mea whakatakoto a ripeka, he awa keri kei waengauui pu o ia rori o ia rori e takoto haere ana, whakaheke ai te wai o te awa nui ma roto i aua awa haere ai i etahi haora e rua i tena rangi i tena rangi; hei tahi ite paru ote taone. Ko te nuinga o nga rori e whai huanui ana i tetahi tab a mo te tangata haere i raro, e iwa putu te whanui, he mea hanga kite kohatu papa whero. He periki nei nga whare, he mea pani kite kota ma nei, engari he hakahaka tona, mo te ru i peratia ai te hanganga, koi hinga hoki. Ite tau 1860 i tauria ona tangata o taua taone e waru te kau mano.]