MAHIA TO WIRA.

Waka Maori, Volume 10, Issue 7, 7 April 1874, Page 82

MAHIA TO WIRA.

He mea tuhi na te Roia. He whakaaturanga ruarua enei ki a koutou, kia mohiotia ai e koutou te mahinga wira; a e hiahia ana au kia ata whakarongo mai koutou ki aku kupu. 1. Me tuhi te wira kite pukapuka nei ano, kite kiri hipi ranei, me tuhi kite mamemgu. Kaua he whakatikatikanga, kaua lie haenga kite pene, ara he horoinga, kaua he kupu apiti, ki taua tuhinga. 2. Ngka taitgata.—Kei to tuhinga i nga ingoa tangata ki roto ki to wira, me tuhi katoa te roanga o te ingoa, te kainga e noho ana, me a ratou mahi e mahia ana e ratou, tetahi tohu ke atu ranei e mohiotia ai ratou. Akuanei pea ka tokorua nga tangata, kotahi ano te rite o nga ingoa; engari kite mea ka ata whakaaturia o raua kainga nohoanga, e kore ano e hengia. Te Wahine.—Me whakahua marire ano te ingoa o to wahine; ara, Kia hoatu e au ki taku hoa wahine aroha, ki a Hera. Nga tamariJci- —tone, wahine. Kaua nga ingoa anake o o tamariki, engari me whakamarama marire, nga mea. tane me nga mea wahine; ara, Taku tama matamua, a Hop ata; taku tamaiti tane tuarua, a Tamati; taku tamahine matamua, a Irihapeti; taku tamaiti wahine, tuarua, a Heni. Ei te mea kua

marenatia etahi o o tamariki wahine, me whakahau manre 1 te ingoa o te tane o tena o 'tena o n<*a mea kua marenatia; ara, Taku tamaiti wahine tuatoru, a Meri, te wahine a A. E., o Pitoone "Werengitana, Kai-mahi paamu. ' Taku tamaiti wahine tuawha, a Makareta, te pouaru a te tangata kua mate nei, a H. 1., 0 Makara, Werengitana, Puiha. ■ 3. Te taonga, e rua ona ahua: he tino taonqa, e kore e taea te whalcanekeneke—ara, he whenua he whare, he aha; he taonga tangata, e taea ano' te whakanekeneke—ara, he mcmi, he taputapu, he hoiho. he hipi, he kau, he aha atu. !Na, no konei, kite mea ka tukua e koe he taonga 1 roto 1 to wira, kia tika rawa to whakaatu i te taonga e tukuna ana e koe, kaua rawa e he te whakaaturanga, kia pera ano hoki mete whakaaturanga ite tangata; ara, Taku whare i Kaiwara, e tu ana ite taha ki Werengitana o te Awa o Kaiwara; tetcthi, taku whenua i Kaiwara, e takoto ana i te taha ki Ngahauranga o te Awa o Kaiwara. Me pera ano hoki nga taonga tangata; ara, Taku wati hiriwa, me taku mekameka koura (tau nei) ; aku whakakai tarmga; taku tera hou me taku paraire hou; taku hoiho pango, i.paranitia he mea; taku kau whero i paranitia he mea, a pera tonu. ' 4. Nga Kai-whakahaere ; ko nga tangata ena e whakahuatia ana e koe ki roto ki to wira hei kai-wha-kaoti i o hiahia kia oti, i muri iho oto matenga. Kite kore e whakaritea e koe ano i roto i to wira he kaiwhakahaere, akuanei ka riro ma te Hupirimi Kooti e whakarite he tangata hei whakaoti i tau i hiahia ai koe, ahe mea whakapau moni tena. IsTo reira e tika ana kia whiriwhiria e koe, i roto i o hoa pono rawa, kia tokorua nga tangata hei tangata whakaputa i nga tikanga o to wira. Me pa koe ki a raua tono ai kia whakahaerea kia tuwhaia e raua o taonga i muri oto matenga. Kite mea ka whakaae raua, katahi ka tuhia q koe o raua ingoa i roto i to wira hei kaiwhakahaere. JSTa, kei muri oto matenga ka mauria e raua to wira kite Hupirimi Kooti; ama te Kaiwhakawa raua e whakaae hei kai-whakahaere, hei whakarite i o nama, hei kohikohi mai i o moni e takoto atu ana i te tangata atu, hei aha noa atu; aka i a raua te tuwhatuwha i o taonga ki tau 1 mea ai koe, hei reira ka meatia kia whakakitea e raua kite Kooti te tika ota raua mahi. ]N T a, ka kite koe, ma te Hupirimi Kooti e tiaki i a raua kia tika ai ta raua mahi. 5. Nga Kai-tiaki ; ko nga tangata ena ka whakaritea e koe i roto i to wira hei tiaki i nga taonga o nga mea o o tamariki kaore ano kia tae ona tau kite rua .te kau ma tahi. Mehemea he tamariki rawa 0 tamariki, he tika kia whakaritea e koe tetahi o nga kai-whakahaere hei matua mo aua tamariki; me whakarite hoki e koe ko aua kai-whakahaere taua rua hei kai-tiaki mo nga taonga a o tamariki. Hei reira, 1 roto i to wira, ka tukua e koe o taonga ki aua kaitiaki, aka whakahaerea e raua mete mea na raua ake ano aua taonga, otira he mahi kau ta raua i aua taonga mo o tamariki ano. Ka tae o tamariki ki nga tau e rua te kau ma tahi, katahi ka tukua e nga kaitiaki ki ia tangata ki ia tangata o aua tamariki te wahi o aua taonga e tika ana kia riro mana, hei reira ka mutu rawa te mana o aua kai-tiaki ki runga ki aua taonga. Ma to whakaturanga i _ etahi kai-tiaki hei tiaki i o taonga, ka kore ai e hangakinotia. e maumautia ranei aua taonga. 6. Mahuetaitga. Akuanei pea tupono ai ito matenga he tamariki rawa o tamariki katoa; tetahi, kuajkore e taea nga tau rua te kau ma tahi, kua kore hoki e marenatia, ka rokohanga e te mate, ka mate katoa ratou. No konei he mea tika rawa ia kia "whakahuatia e koe i roto i to wira tetahi hoa pai nou, whanaunga ranei, e pai ai koe kia riro o rawa i

&ia me kamatemate kßito3> o tsiin&riki. IVTa tenei tikanga ka kore ai e waihotia o rawa hßi take tautohetohe i roto i o whanaunga. \ utgoa me nga Kai-titieo.—Ko te tino tikanga nui rawa tenei o te. mahi katoa, a me ata whakarongo mai koe ki enei kupu. whakaatu. I era tuhituhinga aku i ki au. ka ata kimihia e te ture ka ata rapua nga tikanga e tino mohiotia ai te hiahia mete whakaaro ote tangata i roto i tona wira, a ka tohe tonu te ture kia whakahaerea nga tikanga ki runga ki ta taua tangata i mea ai. Engari kei runga kei te tuhituhinga oto ingoa kite wira, me nga ingoa o nga kai-titiro, e rite ana te ture kite pohatu, lie mea u tonu ia, e kore e korikori, e kore e &ha. Kua tino whakaritea ete ture te tikanga mo te tuhituhinga o to ingoa fiie o nga kai-titiro kite wira; na, kia marama rawa koutou ki tenei, kite kore koe e whakarite i te maliinga kia rite tonu ki ta te ture i ki ai, penei e kore rawa atu to wira e whai tikanga. E ki ana te ture ko te ingoa o te tangata nana te wira me tuhituhi i te taha ki raro rawa; ko taua tuhituhinga ingoa me tuhituhi i te aroaro o etahi kai-titiro tokorua, rahi atu ranei, e te tangata nana te wira; ka kore e tuhia e taua tangata tona ingoa i to raua aroaro, me whakaae ia i to raua aroaro ki taua ingoa nana ano, a katahi raua ka tuhituhi iho e raua o raua ingoa i te aroaro o te tangata nana te wira, me nga kupu whakapono kite tuhinga. Na, no reira, me ka oti i a koe to wira te tuhituhi, me tono koe ki etahi tangata, kia kaua e iti iho i te tokorua, kia haere mai kia kite raua i to tuhituhinga ito ingoa ki taua wira. Katahi koe ka tuhituhi ito ingoa ki raro, kia piri tonu kite kapa tuhituhinga whakamutunga rawa, kia kore ai hoki e whai takiwa hei whakaurunga atu i etahi kupu ke i waenganui o to ingoa me taua kapa whakamutunga. Katahi koe ka mea ki aua kai-titiro tokorua ra, " Ko taku wira tenei ; e hiahia ana au kia tuhia e korua o korua ingoa hei kai-titiro." Katahi raua ka tuhituhi i o raua ingoa kite pukapuka ra hei ingoa kai-titiro. Me kite rawa raua ito tuhituhinga i to ingoa; me kite rawa koe i to raua tuhituhinga i o raua ingoa; me kite hoki raua i to raua tuhituhinga ano, tetahi i to tetahi tuhituhinga i tona ingoa, tetahi ito tetahi. Kaua e tahuri ke te kanohi o tetahi o koutou tokotoru nei, kia oti ra ano te tuhituhi i to ingoa me o raua ingoa hoki ka tika ai koutou te tahuri ke. E kore e tika te mea noho tahi anake i roto i te rumu kotahi i te tuhituhinga, engari me Trite koutou katoa i te tuhituhinga o nga ingoa. Kite kore e mohio te tangata nana te wira kite tuhituhi, me tono ia ki tetahi tangata hei kai-tuhituhi i tona ingoa. E ahei ana ano tetahi o nga kai-titiro hei pera; otira ko te tikanga pai, ma tetahi tangata atu e tuhituhi. A, kia mohio koe, kite mea ka riro he tangata ke atu i a koe mana e tuhituhi te ingoa ki to wira, Tcaua ia e tuM i tona ingoa alee hi te taha lei raro o te wira, engari me tuhi ia i te ingoa ote tangata nana alee te wira. 8. No-a Kai-titieo. —E tika ana te tangata noa atu hei_kai-titiro wira, ahakoa tane, wahine, tamaiti ranei, mehemea ano ia he tamaiti ahua pakeke, he tamaiti mohio kite tikanga o tana e tuhituhi ana. Kaore he tikanga e tirohia ai, e korerotia ai, e nga kai-titiro nga korero i roto ite wira, e kore ano hoki e pai kia pera. Kati ki a raua ko to whakaaturanga atu ko to wira tena; e tika ana kia mohio raua he wira te mea e tuhia ana e raua ki o raua ingoa. Kia kotahi tonu hoki te kupu mo nga kai-titiro, engari he kupu nui ia, E kore e tika kia tonoa e koe to wahine, o tamariki, tetahi atu tangata ranei kua waihotia e koe he rawa mana i roto i to wira, hei kai-titiro mo te wira; no te mea eki ana te ture, ki te tuhituhi ratou hei kai-titiro, akuanei ka tika ano to ratou kai-titirohanga ? ka tika ano hoki te wira,

engari e tore e tukua kia riro i taua kai-titiro te rawa kua waihotia e koe mana i roto i to wira mehemea ai he mea e waihotia ana mana e koe. I peneitia te tikanga kia kore e whakawaia te tangata e takoto mate ana e tetahi tangata i tona taha, kia mahia ngarotia he wira tuku i ona rawa ki taua tangata. Heoi aku kupu mo te mahinga ito wira. E mohio ana ano au e kore koe e matau kite hanga wira i enei kupu. Kaore hoki e pai kia whakamatau ko koe ake ano kite mahi ito wira. Me haere koe ki tetahi roia, tetahi atu tangata whai matauranga ranei, mana e mahi e tika ai. Engari kei aku kupu nei ka kite pea koe he nui te tupato he nui to matauranga e whakapaua ana ki runga kite mahinga wira, kia kore ai e hetia nga ingoa tangata me nga whakaaturanga taonga; ma aku kupu hoki, kua korerotia nei e au, te tupato ai koe i to tuhituhinga i to ingoa kite wira, kia rite ai nga tikanga. K!ua nui noa nei aku kupu mo te mahinga wira, ka apitiria tenei e au tetahi " Ahua "Wira," ara, he tauira wira e tika ai te mahinsra o Ma tenei tu wira (i raro nei) ka rite tahi ai te wehewehenga ki o tamariki katoa o whenua me o whare; me nga hoiho, me nga kau, me nga aha, ka rite tonu ano te tuwhatuwha i roto i a ratou, otira hei muri atio ia ite utunga i o nama. Ko tenei wira e whakarite ana ko o nama e utua i te tuatahi, me nga moni e pau i runga i i;e mahinga oto tanumanga. Ko tenei wira e whakarite ana kia riro o rawa i o tangata kai-wlia-kahaere mete mea na raua ake ano, kia ahei ai raua te hoko atu, ko raua hoki hei kai-tiaki ano mo aua rawa ma nga tamariki; engari heoi te wahi e tika ai raua te hoko ko tetahi wahi e rite ai o nama, kaore tetahi wahi atu. Ko te tino tikanga tenei e mana ana ite tuatahi e te tangata Whakapono, ara ko te whakarite i ona nama. E mea ana hoki tenei wira e pai ana kia hokona e o kai-whakahaere tetahi whenua noa atu mehemea e homai ana he utu ki a raua mo taua whenua e tau ai he pai he tika ki runga ki o tamariki. Otira e kore e tino kiia ete ture me hoko ano raua ite whenua, ahakoa pai te utu; kei a raua ano te matauranga mete tikanga.

Ahua. "WIEA. Ko te wira tenei me nga kupu whakamutunga aim, a A. E., o Karori, "Werengitana, i te Koroni o Niu Tirani. E hiahia ana an ko aku nama tika katoa, m.e nga tikanga ote tanumanga i au, mete mahinga 1 ratoatanga o nga tikanga o taku wira, kia whak.aritea katoatia. Ka hoatu e au ki taku hoa wahine arolia nei, a Ani, Ma whitu whare, Tcia rlma /cau, Tcotahi tera mete paraire. Ka tukua ka waihotia e au aku tino taong.a (real property) katoa me aku taonga tangata (personal properly) katoa, kaore ano kia tukua ketia i roto i tenei wira, ki a H. 1., o , me K. M., o , kia mau ki a raua me nga mea o mvuri i a raua e tika ai kia riro i a ratou o raua mana i*i to te ture tikanga (heirs) ake tonu atu, ki a raua ranei me o raua tangata kai-whakahaere i muri i a. raua ake tonu atu, kei te ahua o nga taonga te tikanga, ki runga ki enei tikanga tiakanga ki raro iko nei kia whakahaerea e raua, e o raua uri ranei i m uri i a raua, to* raua uri ranei i muri i a raua, me nga mea o muri i a ia e tika ai kia riro tona mana i a ra,tou ki to te ture tikanga (heirs), ona tangata kai-whaka-haere i muri i a ia, a ratou ranei e whakarite ai, tana ranei e whakarite ai. Ara, i runga i aua tikanga tiakanga ; kia wadhotia, kia whakawhaititia mai ranei kia whakahoki a mai, aku moni kua whakamahia atu e au, a (i muri iho o te utunga i aku nama, me nga mahi o toku. tanu-

manga mete mahinga o nga tikanga o taku wira, kia riro hoki nga rawa e waiho ai e au ma te tangata te hoatu ki a ratou,) ko ana moni, (ara, nga toenga,) hui atu ki nga moni e riro mai mo aku rawa tangata me aku tino rawa, kia hokona atu ki etahi pukapuka whakaaetanga moni a te Kawanatanga o te Koroni, (Government securities). I runga i aua tikanga tiakanga, kia hokona atu aku tino taonga mete mea na ratou ake ano, kite kitea lie tika -kin- pera. _Na, i raro i te mana o ana tikanga tiakanga kua kiia i runga ra, ko nga taonga, hui atu etahi tino taonga hoko hou ki aku tino taonga kaore ano kia riro i te hoko kua waihotia nei i runga i aua tikanga tiakanga hei hoko, ka puritia i runga i aua tikanga tiakanga kia rite tahi mo aku tamariki katoa, taku tamaiti kotahi ranei o inaianei, o a mua ake ranei, mehemea e hira atu ana ite kotahi, e tae kite rua te kau ma tahi o ratou tau, ona tau ranei, e marenatia ranei, e ora ana ranei i te wa e mate ai au, e waiho iho ranei e ratou he tamariki ora i te ao nei i muri i au. A kite he aua tikanga tiakanga (i te mate), ka waiho (aua rawa), i runga i te tikanga tiakanga ano, mo o , hei rawa tuturu ki a ia; kite mate ia, hei ana tangata kai-whakahaere i nruri i a ia hei mea apiti atu ki ona rawa. Ka whakaturia e au ko taua H. I. me taua K. M. hei kai-whakahaere mo tenei, mo taku wira nei, hei matua hoki mo aku tamariki kaore ano kia taea nga tau e rua te kau ma tahi, a ka hoatu e au ki ia tangata o raua kia hei whakarite mo tsina mahi. Tikanga o te Tuhituhinga Ikgoa kite Wiea. Kite mea he tangata mohio hi te tuhituhi, me joenei. Ktta tuhia i te pito ki raro nei, ara i te mutunga 0 nga korero o tenei pukapuka, e te tangata e tuku ana i ona rawa, ara a A.E., i tenei ra tuatahi o Hanuere, i te tau 1874, ki Makara, Werengitana, Niu Tirani, i to maua aroaro i a maua ano hoki e titiro atu ana, a ko maua hoki, i runga i tana tono, 1 tona aroaro hoki, i a ia ano e titiro mai ana, i a maua ano hoki e titiro ana tetahi ki tetahi, ko tetahi i te aroaro o tetahi, kua whakamaua kua tuhituhia o maua ingoa hei kai titiro. Ka Jcore e mohio te tangata kite tuhituhi, aka riro he tangata ke atu mana e tuhituhi i tona ingoa. Kua tuhia e H. 1., o Karori, i te tirohanga mai, i te aroaro hoki, i. runga i te tono hoki, a A. E., o Makara, te tangata e tuku ana i ona rawa, hei wira hei kupu whakamutunga ma taua A. E., a ko taua tuhinga ingoa kua whakaaetia e taua A. E. nana, i to maua aroaro, i a maua e titiro atu ana, a ko maua hoki, i runga i tana tono, i tona aroaro hoki, i a ia ano e titiro mai ana, i a maua ano hoki e titiro ana tetahi ki tetahi, ko tetahi i te aroaro o tetahi, kua whakamaua kua tuhituhia o maua ingoa hei kai titiro.