HE WHARANGI TUWHERA.

Waka Maori, Volume 10, Issue 6, 24 March 1874, Page 76

HE WHARANGI TUWHERA.

Ko nga Pakeha matau kite Reo Maori e tuhi mai ana ki tenei nupepa me tuhi mai a ratou reta ki nga reo e rua—te reo Maori mete reo Pakeha ano. Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori. Werengitana, Maehe 12, 1874. E hoa, —Kia pai koe kite tuku mai ki uu, i roto i to wharangituwhera,tetahitakiwa hei tukimgamaku i tenei reta hei whiriwhiringa ma nga iwi Maori o Niu Tirani. E hoa ma, kua kite koutou i nga tini utanga o te Walca Maori. Ko etahi he kupu tohutohu, ko etahi he kupu aroha, a ko etahi he kupu whakatupato i a koutou kei tahuri koutou kite tango i nga inahi kino, tutu, e whakamate nei ite tangata. Ko tetahi taniwha nui, whakapau tangata, he kai waipiro. E kore au e whai korero i runga i tera mea whakamate tangata inaianei, no te mea kua maha noa atu nga kupu whakatupato i a koutou i roto ite Walca Maori mo taua mea, kia whakarerea taua mahi kino, whakangaro ite tangata, kia tahuri kite mahi i nga mahi i pai ai te Atua mo tona pononga mo te tangata. Menemea e noho tika ana te tangata i runga i nga ture i tukua mai e te Atua hei whakaako i a ratou, e kore e

kitea etahi o nga mate kino o te ao e pa nei kite tangata, e kore e hoki te tupu o nga iwi. E kore! I pehea koia te kupu a te Atua ki a Arama raua ko Iwi i te tirnatanga : " Kia hua, kia tini, kia kapi hoki te whenua i a korua, kia mate hoki ona tara i a korua ;" tetahi hoki, ki a Noa: " Kia hua, kia tini ; kia nui to koutou uri ki runga kite whenua, kia tini hoki ki reira." He ture pumau tenei na te Atua, e kore e hapa, Inahoki nga whenua e ngaro nei ite haupapa, e tupu iti nei te kai; na te kaha ote mahi a nga tangata o aua whenua ka tupu te kai ki era wahi, ka nui haere te tangata. Kite mea hoki ka tiakina paitia ete tangata tona tinana, kite kore e tutu, epa kite mahi i nga mahi kino, engari ka whai I nga ara o te pai, o te tika, ka ora tonu hei tangata, ka nui ka rangatira haere hei iwi. Otira, mehemea ka pera te whakaaro ote tangata mete whakaaro kararehe, ka whakarere i te matauranga i tukua mai e te Atua hei whakarangatira i te tangata, i hangaia nei e ia ki tona ahua, ka tau te mate ki runga ki a ratou, ka iti haere nga iwi, ka ngaro. E hoa ma, me tahuri tatou kite whakatika ito tatou mahi; kite whakatakoto i-tetahi ritenga e ora ai te tinana me. te wairua. E kore tena e taea ete kaha ote tangata anake ; engari me kimi kite Atua, mana e whakakaha ka tika ai te whakahaerenga, mana e whakakaha, e tohutohu, i a tatou, katahi ka tika o tatou whakaaro me a tatou mahi. Ko te tinana o te tangata i ata whakaritea e te Atua kia rite ki nga mahi e mahia ana e te tangata. Ko to te tane tinana e rite ana ki nga mahi mo te tane; ko to te wahine ki nga mahi mo te wahine. Na, kotahi te lie nui kei a 'koutou, kei nga iwi Maori, e hiahia nei au kia whakakitea ki a koutou. Ara, ko a koutou wahine e whangaitia kinotia ana, e whakamahia ana ki nga mahi taimaha kaore e rite ana ki to ratou kaha. He tikanga puta ke tenei ito nga ture i whakaritea e te Atua mohio rawa hei tikanga mo tatou ; he takahi rawa i ona kupu i ki ai ia i te tirnatanga hei hoa paite wahine mo te tangata. Nohea i tika ai tenei mahi he, e waiho nei te wahine hei tonotono ma te tangata, hei kai mahi i nga mahi naua mo ie tangata? I hangaia te wahine hei hoa aroha mo te tangata, hei hoa whakakaha, whakangakau, iaia ki runga ki ana mahi, ki ate tane. Ko nga iwi e whakanui ana, e manaaki ana, i a ratou wahine, kanoho rangatira ka nui haere; ko nga iwi e whakakuare ana, e takahi ana, e tu kinotia ana i a ratou wahine, ka kuare, ka heke te tupu, ka he noa iho. " Whakawhiwhia te wahine kite honore, ko te mea kaha kore hoki ia." Ko te iw? Pakeha e whakarongo nnaki ana wahine, e manaakitia nuitia ana. Ko te tangata e kore e whakarongo ki ta te wahine, e kore e whakanui i te wahine, ka kiia he tangata tutua, he kuare. E whakaakona paitia ana hoki te wahine e te iwi Pakeha. Ko te whakaako wahine, he whakaako tane ano ia tona tikanga ; no te mea ko wai ia nga tino kai whakaako i a tatou? Hua atu, ko o tatou whaea, ite tamarikitanga o te tangata. Kei nga iwi e whakarangatira ana i a ratou wahine, e rangatira haere ana hoki ko te iwi tonu ; no te mea ko te wahine e whakarite ana i te ahua o te tangata e ahua tika ai, ko ia te tauira tirohanga mo te iwi nui tonu. Koi mea koutou ki aku korero e korero nei au, he mea pai ki au kia whakarerea e te wahine ana mahi ake ano e tau ana ki a ia, e rite ana ki tona kaha. E kaha ana ia kite tiaki tamariki, kite taka kai, kite mahi hoki i nga mahi whakapai whare

katoa atu. Ko nga mahi katoa enei e mahia ana ete wahine Pakeha; engari kaore e tino whakataimahatia ana he mahi mana; a e tokomaha ana ona tamariki e whanau ana, e ahua pai tonu ana hoki te ahua o te wahine taea noatia nga tau maha. Ko nga wahine Maori hoki i marenatia kite Pakeha e tokomaha ana oria tamariki kaha, ora. Ko nga wahine kainga Maori, e takitahi ana, e takirua ana, o ratou tamariki. Heoi te tikanga i pera ai ko te atawhai e atawhaitia nei ratou, ko te kore hoki e whakarnahia ki nga mahi . taimaha, uaua. "Whakahonoretia a koutou ■wahine. Na a. D., He hoa no nga Maori.

Ki a te Kai Tuhi o te WaJca Maori. Timaru, Katapere, Pepuere 13, 1874. ~E .hoa.—Tena koe. Mau e uta tenei reta ki runga kite Waka Maoris hei titiro mao taua hoa emanaaki ana ki taua nupepa. Tenei he mea pai kia ata titiro kia ata whakaaro nga Maori e noho ana i te rua o nga moutere ki enei korero ka tuhia nei e au mo nga ritenga a nga Maori o te Waipounamu, a ka waiho hei tauira mo ratou. Koia te take o taku whakaatu. Ko nga mea i kitea e ahali i toku haereerenga ki nga kainga o enei tangata, i te 7 o Pepuere me nga ra o muri mai, ka kite au e kore taua iwi e pa atu ki te kai ite waipiro. Ahakoa kite rau ote iwi ko nga taitamariki hei whakaahuareka kite kai ite waipiro, me etahi o nga kaumatua, me etahi ano o nga kaumatua rangatira; taka ki tenei iwi nei e hara ite hanga ake to ratou kaha kite pehi i taua kai i o ratou kainga katoa. Tera ano ia nga tangata e kai ana ite waipiro, ki hai i tokomaha. Tokorua pea o aku i kite ai i Otakou, tokorua i Kaiapoi hoki, pena ano. Otira, hei aha koa ena tangata torutoru i te tokomaha o taua iwi kua kore e pa ki taua kai. E hoa ma, he mea whakamiharo rawa tenei mea ki au, note mea kua nui noa atu nga korero a nga tangata o te. rua o nga motu nei kua taia kite nupepa hei whakakore mo te kai i te waipiro; heoi, kaore ano kia mana aua kupu. Koia nei te take o enei korero i tuhia ai, hei meatanga ma etahi atu tangata. Koia hoki he tangata nei aho enei kua hopukia e ratou tenei taonga nui te whakarere i te kai waipiro. E hara i te mea, e hoa ma, i rongo a korero ahau, i kite tonu ano oku kanohi. Ahakoa he hiahia toku ki tetahi karaihe maku kia kotahi nei, ki hai rawa i taea e au i te nui o toku whakama, ka pokanoa hoki i roto i a ratou. Mehemea pea ka mau tonu te pupuru a tenei iwi nei i ta ratou ritenga penei, heoi, ka mea au he aha ra temea pai atu i tenei ritenga kua kitea nei e ratou ? Kaore ra hoki. E hara ta ratou tikanga i temea i ahu mai i roto i te tikanga e kiia nei he " titotara." Kahore. JSa ratou ano i kite he kai kino taua kai. E ki ana ratou he nui noa atu to ratou kaha kite kai i mua; hei te kitenga ite kino katahi ratou ka whakauaua kite whakarere i taua kai; ka hapainga e ratou ko te hei whakakaha kia puta ai to ratou kaha ki to ratou hoa riri, ki te waipiro. E kore e taea eau te korero i te ahua o to ratou whakapono, te peheatanga ranei; engari kotahi te mea e marama ana, ara kua kaha ratou ki tewhakarere i tfe waipiro, he taonga nui rawa tenei. Me korero hoki e au te ahua o tenei moutere, te pai mete kino ote whenua. Ki hai au i kite i tetahi wahi kino i nga wahi i haerea e au. Tera atu pea nga wahi kino, ki hai ia i oti i au te haere te whenua katoa. Ko nga wahi i kitea c au, hei aha koa i kiia ai. Heoi te wahi maunga kei Otakou haere mai ki Moeraki. Haere mai i Moeraki tae mai ki Oamaru, tae mai kite taone nui ki.Karaitiana, he mania katoa. Tena ra ia to mea pai hei titiro ma te tangata tauhou penei me au nei,

ko nga main a te paamu, o te witi, o te oti, o te paare, ote riwai. Ka tae pea kite mano eka o te maara, a te tangata kotahi, neke atu pea etahi • haunga la nga mea iti iho. Tetahi mea i ahuareka aiau kite matakitaki, ko nga mahi ate mihini tapahi witi, oti, paare, me nga mea ano e patu ana, o a te Pakeha ana mahi. Ahakoa he maunga, he raorao, rite tonu te ahua o te whenua; kei runga kei aua maunga nei te witi, te oti, te paare, e tapahia ana. Takoto mai 1 Moeraki tae mai ki Karaitiana, koia ano kei te moana e takoto nei ko tona rite. Katahi ano te whenua i tikamona te whakatauki nei: "Ko te whenua tenei i haroa e te kaahu." E rua rau, 200, pea maero te whenua i haerea nei e au, i rite tonu te mahinga ote kai. No konei au ka mahara mehemea kaore te kai e whakatnpuria ana i tenei motu, e kore tatou e ora i Niu Tirani i te kai. I mua i rongo a korero kau ahau; i tenei wahi kua ata kite ahau. Heoi nga wahi e takoto kau ana, ko ii<*a wahi e araia ana ete iwi nei ete hipi. Mehemea ka waiho nga hipi ki uta ki nga maunga noho ai, ka riro ma tetangata e mahi aua whenua papai e nohoiaana e te hipi, kaore he whenua e haere ai nga kai o tenei motu. Ka nui te pai, kua whakaputa nga Kawanatanga e fua i o raua mahara mo nga mahi nunui e mahia ana i reira, ara mo te Eeriwe hei harihari mai mo nga kai o uta kite taha ote moana ki nga kaipuke. Mehemea ka oti nga reriwe o tenei motu, tera e kiki nga wahapu ite kaipuke haere mai kite utauta ite tini o nga hua o te whenua. Na to hoa, Wiremu Katene. [Ko te Hon. "Wiremu Katene e hiahia ana kia whai nga tangata o tenei motu kite tauira pai, kore e kai waipiro, kua takoto i nga tangata o tera motu i te taha tonga. E kore rate nuinga ote tangata e whakarere ite kai waipiro kite kore e whakatakototia he tauira e nga rangatira, ka whakaputa hold i o ratou man a kite pehi i te mahi haurangi i roto i o ratou iwi, to tena me to tena. E pai ana mate Hon. "Wiremu Katene e arataki i tenei mahi nui i roto i tona iwi ake ; kia takoto ai hoki i a ia he tauira hei tirbhanga mo etahi atu rangatira—e kore pea ratou e taringa hoi. He mahi nui, he mahi rangatira, kei mua i tona aroaro ; a e tuwhera ana te ara o te tika e hangai ana ki taua mahi, ki tetahi ingoa nui mona hoki e kore e ngaro tae noa atu ki era whakatupuranga. Me whai ia i taua huanui, a katinomea rawa matou " ma te Atua ia e whakakaha."]

Ki a Te Kai Tulii o te Walca Maori. "Werengitana, Maehe 3, 1574. E Hoa, —Kaore au c mohio ana mehemea ranei c matau ana nga hoa Maori be mea ahei ratou kia uru ki roto kite Hunga Whakakite Taru oPo Neke nei, rue te mea ra ano he Pakeha ratou. (Nga taru e whakatupuria ana hei kai) E tika ana ki taku whakaaro kia uru ano ratou ki taua mahi. Ahakoa, kite kore ratou e tino uru ki taua hunga, e ahei ana ano ratou kite whakakite i a ratou mea e whakatupuria ana e ratou, kite tango moni hoki inehemea ka kiia e nga tiati na ratou nga mea i pai. Eugari e utu ana te tangata o waho o taua hunga me ka whakakite meaia. Te utu, kotahi herengi mo tera tu tnea, mo tera tu mea, e whakakitea ana. E mohio ana au ko nga Maori e noho inai ana i Heretaunga jnei, e hokohoko haere tonu ana i te taone nei i a ratou mea e whakatupuria ana e ratou ; a ko etahi o aua mea e kitea ana e au e pai ana, e tika ana hei whainga ki a te Pakeha e whakakitea ana. I tera whakakitenga a matou he Hainamana tetahi i whakakite, a riro ana he moni i a ia.

Tera tetahi whakakitenga kua whakaritea hei te 12 o nga ra o Maehe nei whakakite ai (kua'taha atu nei taua ra inaianei). Ka pai tonuau kite whakaatu i nga tikanga ki o tatou hoa Maori me ka pa mai ki au Ko tenei whakakitenga e takoto ake nei, ko te mea whakamutunga ia i tenei takiwa o te tau. -Na to hoa, rrr . . Ra C. K. Tiewhi. |_lae rawa mai tenei reta ki a matou kua pahemo ke atu te wa etaea ai te panui ki ro.to kite WaJca, Uhra, ka panuitia atu inaianei hei tirohanga ma nga Maori. E pai ana kia ngakau nui ratou ki tenei tikanga; a'kia whakakiteae ratou i tetahi atu takiwa etahi taru me etahi hua rakau. lie mea whakatupu na 'r at ° U 'v, K ' Sa ti "° ** an S* a ° te Hunga Whakakite Taru, he m*a kia pai liaere te whakatupuranga o te taru katoa, te mea whaknpaipai mete mea kai; tetahi, kia kimihia nga tikanga e tino tika ai, e tino pai ai, te whakatupuranga mea ki tenei kainga ki Po Neke nei. Kua pai mai ate Tiewhi kia whakaaturia nga tikanga ki nga tangata e pa aua ki a ia; heoi, me haere ki aia ui ai. Ko tona whare kei te taha tonu o te. whare o te Hainainana kai whakairo rakau, i tua mai o Kumutoto, i te taha ki Te Arc]