TAKUTA RIWINGITOKE.

Waka Maori, Volume 10, Issue 6, 24 March 1874, Page 71

TAKUTA RIWINGITONE.

He roanrga no te Waka o Maehe 10, 1874. Tena e mahara o matou hoa Maori, i whakaputa kupu matou, i tetahi wahi atu o tenei korero, mo tetahi takiwa whenua nui kei te taha nota o Kurumana e takoto ana, e huaina ana ko te Koraha Karahari; a, ikira te rangatira, a Hekere, ki a Takuta liiwingitone e kore rawa e taea e ia taua Koraha te baere. Kua rima te kau nga tau i matau ai uga Pakeba be roto kei taua koraba, be roto waimaori nui whakaharahara ; he mea korero na nga mail gurnangu—tona ingoa e whakabuatia ana ko Roto !N garni. Ko te takotoranga o taua roto kua ata tobutohungiaano e ngamangumangukua tae ki rcira i mua ai, i era takiwa i nui atu ai te ua i taua Koraba i to nga tau o muri nei; ahe tokomaba i whakamatau kite ara i tohutohungia e aua mangumangu kia taea e ratou te roto ra; otira kaore rawa i taea e tetahi kotahi noa nei, abakoa nga mangumangu nei ano, te iwi nui atu te manawa nui i to te Pakeba kite baere wai kore, kaore rawa tetahi i tae. Ko Takuta Riwingitone i tobe me tae ano ia ki taua roto, i mea ia me taiawhio pea tana baere ra tahaki, e kore e poka pu tana baere i waenganui o taua Koraba. Ko Hekomai, te rangatira o tetahi iwi e huaina ana ko te Pamanguato, i mohio ki tetahi ara ngaro ki taua roto, a i huna tonu hoki ia i taua ara kei mohiotia ; he mea, i huna ai, he whenua nui te rei erepata (nibo nei) taua whenua i te roto ra, a he nui o aua mea e riro mai ana ki a ia i roto i nga tau katoa mo te utu iti. (He taonga nui aua niho erepata kite ao katoa ; he maha nga mea e hangaa ana ki taua mea. Tona ingoa kite Pakeha he " aiwori." E ruatonu nga rei ote erepata, pera mete poaka, taki ono putu te roroa.) Ko te iwi ko"te Pamanguato, he rerenga no nga Pakueeni e noho ana i te takiwa ki nga niaunga e huaina ana ko nga Paakaa. Katahi ka tukua e Hekere etabi tangata ki a Hekomai, he tono kia tukua a Takuta liiwingitone ma taua ara ngaro ra; ka tukua hoki te okiha hei hakari ki a ia. Te taenga atu ka riria e tewhaea o Hekomai, kaore i whakaaetia mai; he kore okiha hoki mana. Katahi ka tukua e Hekere ko to raro tonu i a ia, me nga okiha e rua; tetahi ki a Hekomai, tetahi ki tona whaea. Ka -whakakahoretia mai ano. Te kupu whakahoki mai tenei; —" Ko te Matepere, te hoa whawhai o nga Pitiuana, kei nga whenua ite taha kite roto e noho ana; kite patua te Pakeha e ratou, ko matou ehe i tona iwi."

I kiia lie koraha kino te Koralia Karahari no te mea kaore ona wai e heke haere ana, ara lie awa, me ona wai i roto i nga puna e iti rawa ano. E hara i te mea kaore he tarutaru, kaore he tangata; he nui ano te patiti, me etahi atu taru toro haere i te whenua; a he puia rakau rarahi ano ona, he tino rakau tetahi i etahi wahi. E takoto papatahi katoa ana taua < koraha, he mania katoa; he nui ona awa tawhito kua pakihi rawa, kua kore noa atu ona wai; he tinitiui noa nga "atcropi" e haere a kahui ana i taua koraha kaore nei Ida pehia e te waewae tangata; he hanga manawa nui ia kite kore wai. He kuri te "ateropi" e rite ana te ahua kite tia, kua rongo nei koutou e kainga ana e te tangata. Ko ona tangata, o taua Koraha, he Puihimana etahi, he Pakarahari etahi. He kai na ratou nga kuri o taua koraha, me nga tini pohawaiki, me etahi kuri rite ki te ngeru, e kai ana i aua pohawaiki—he kai anake na aua tangata.. Ko te oneone he tu a onepu nei. Engari he oneone momona kei roto i nga awa tawhito, he para no nga wai o mua; he mea maro ite kainga a te ra, na reira ka tu tonu nga wai ua i roto i nga wahi hapua, taea noatia nga marama rua, toru atu, i roto i te tau. He nui nga taru toro whenua e tupu ana i taua koraha; he mea hohonuki te whenua ona putake, no kona i kore ai e rakia ite ra. He nui o aua taru e ahua puku ana nga putake, e makuku ana a roto ; a e kainga ana ete tangata ite takiwa raki; te takiwa e kore ana te wai i etahi atu wahi. Kotahi te taru, ko te Eeroihua to ingoa, he taonga nui ia ki nga tangata. o taua Koraha. Ko ona rau he mea roroa. iti marire ; ko te tata, kati ano mete tata paipa nei te rarahi, engari ka keria te whenua, kia kotahi putu mete hawhe te hohonu, ka kitea te puku kei raro, he mea ano ka rite kite upoko tamariki te rahi; ka tihorea te kiri, ka kitea he mea angiangi noa a roto, he mea putaputa mete pungorungoru; he wai kau, mete wai korau te reka. ISTa te hohonu o taua mea kite whenua i pai ai, i mataotao rawa ai kite waha. He Mokuri te ingoa o tetahi taru. He maha nga puku o ona pakiaka, pera mete upoko tangata te rahi, kei te whenua i tetahi taha puta noa ki tetahi taha o taua taru, kotahi iari te mataratanga mai i te kakau ote taru. To te mangumangu tona tikanga, he patupatu ite whenua kite kohatu, ka rangona te ahua ke o te tatangi ake, ka mohiotia te wahi e noho ana, katahi ka keria. Otirako te tino taru whakamiharo rawa o taua Koraha, he " Kengue," he "Kerne" tetahi ingoa, ara he merengi nei ano. Kei nga tau e nui rawa ana te ua, ka ngaro rawa te whenua i taua merengi i etahi wahi nui o taua Koraha. I mua ai he pera tonu te" ahua i roto i nga -tau katoa, ara i nga tau ua nui o mua e korerotia ana. I taua takiwa i haere tonu etahi o nga Pakueeni ki taua roto hokohoko haere ai i roto i nga tau katoa. Inaianei e kotahi tonu ana te tau ua smi e puta ana i roto i nga tau kotahi te kau, te kau ma tahi ranei. Hei reira ka hari katoa nga kuri ote koraha, mete tangata ano, kite hua ote kai.. He tino reka rawa taua merengi kite erepata, te kuri e kiia ana ko te rangatira ia o te ngaherehere. Me etahi atu kuri katoa, te iti te rahi, he mea mate nui ratou katoa ki taua kai. Otira, e hara i te mea pai hei kai aua merengi katoa; he mea reka etahi, he mea kaua etahi. E kore e kainga nga mea kaua, he kino tona, he mate; ko nga mea reka e pai ana. Ko nga tangata .e noho ana i taua Koraha e huaina ana he Puihimana, he Pakarahari. He mea ahua ke nga Puihimana, tona reo, tona iwi, ona tikanga, me tona tu. E kore ratou e ngaki i te whenua, kore rawa; kaore he kuri e whangaitia ana, e whakatupuria ana, e ratou, ko te kuri Maori, kinokino nei, anake ano. To ratou oranga, e ora nei ratou, ko nga kuri o te koraha, me

nga putake rakau me nga hua rakau c mahia ana ' e o ratou wahine ito Koraha. Ki ta te korero tukunga iho ko nga Pakarahari te matapuna i puta mai ai nga iwi Pitiuana katoa, ara ko ratou te putake mai; a e korerotia ana he tinitini noa atu a ratou kau i niua ai, engari na etahi iwi, he uri ano no ratou, nana i miiru, a aruarumia atu ana ratou ki taua Koraha noho ai. He iwi n°-aki ratou i a ratou maara kai, ara he merengi he paukena anake. 'He nanenane tana kuri e atawhaitia ana; utuutu ai e ratou, kite hua pakaru ote Oterete, he wai i roto i nga puna papaku hei whakainu i o ratou kahui nanenane. To ratou tikanga he whakahoa ki nga tangata rangatira o nga iwi Pitiuana e noho ana i te taha o taua Koraha ; he mea Ida taea ai he' tao, kokiri nei, he naihi, he tupeka, he kuri Maori nei, me etahi atu mea ma ratou, hei utu mo nga kiri o nga kuri o te koraha e patua ana e ratou. He mea papai rawa etahi o aua kiri; hanga ai e nga Pakueeni hei kahu, ko etahi e kakahuria ana e ratou ano, ko etahi e hbkona ana ki nga kai-hoko; e tae rawa ana ki Haina etahi o aua kahu. Hoko ai e nga Pakueeni aua kahu ki nga iwi i te taha tonga, riro mai aua he uwha kuao kau te utu. He kau hold te tino taonga nui i taua whenua, pera mete moni ite iwi Pakeha. Ui tonu ai hold aua iwi ki a Taknta Hiwingitone mehemea "he nui nga kau kei a Kuini Wikitoria." Ona wahi e noho ai nga Pakarahari, ko nga wahi kei tawhiti atu i nga puna wai; a he mea ano ka huna i a ratou taha wai ki raro rawa kite w r henua, ka tapukea kite onepu ka tahuna he ahi ki runga kia kore e mohiotia. Ko te tikanga e taea ana he wai i nga wahi e makuku ana te onepu koia tenei. Ka herea e te wahine he tarutaru patiti nei kite pito o te kakaho, ka rua pea putu te roa o te kakaho, ka whakakoruatia te oneone kite ringa, ka kuhu i te kakaho ki roto, ko te pito i te tarutaru ki raro, katahi ka tapukea katoatia nga taha o te kakaho ki te onepu, ka pehia rawatia hold kia u te onepu, tu ana te kakaho i waenganui; katahi ka momia ake te wai Id te waha ka puw r haia ki roto ki nga taha. He hua na to oterete (manu nei) aua taha, he puta kei tetahi pito, pera mete taha Maori nei ano. Kia maha o aua taha kua ki ite w r ai, ka kawea kite kainga tanu ai. He nui nga iwi i ora ki taua Koraha nui, a te Karahari. i te rironga o a ratou whenua i tetahi iwi e huaina ana ko te Matepere, he rerenga no tera iwi nui rawa no nga Kawhera. I oma katoa ki taua Koraha nga Pakarahari, nga Pakueeni, nga Panguakete, me nga Pamanguato. Ko te Matepere, he iwi i haere mai i nga whenua wai nui i te taha rawhiti, i mate i te whainga ki aua iwi i taua Koraha, he tinitini i mate rawa atu i te kaha o te ra, i te kore wai hoki. I whakawaitia ratou e nga kai arahi, araliina hetia aua ki tahaki, puta noa atu kite nuku ote whenua, rau maero noa rau maero noa e haere ana, mete kore e kite ite wai kia iti noa nei, a mate ana, pu ana nga iwi ite koraha. He nui ano hoki o nga Pakueeni i mate. Heoi, ko te ahua tena o te Koraha e meatia ana e Takuta Riwingitone kia haerea e ia, kia- puta ia ki nga iwi i Roto JNganii. F n . whenua taua koraha e wehingja ana e nga iwi Piduana katoa o mua iho, i te nui o nga nakahi kai kiore ki reira, i te nui hoki o te mate wai o te tangata i te haerenga roa ki waenganui o nga puna wai, me ka pau nga wai o nga taha e haria ana hei o. I taua takiwa ka tae mai ki Koropengi etahi tangata o nga iwi e noho ana i te roto. He kainga a Koropengi e rua rau maero te pamamao atu kite taha nota o Kurumana. Ka ki mai aua tangata i tonoa mai ratou e to ratou rangatira, a Returatepe, ki a Eiwdngitone kia haere ia kia kite i to ratou whenua. Ka korero ratou kite nui o te aiwori (rei erepata nei) i to ratou kainga ;

na reira ka tino hiahia nui nga tangata o te iwi o Pakueeni, nga kai arahi i a Eiwingitone, kia taea e ratou tana roto. He pai hoki tena, to ratou hiahia, kia ai he hoa mo Eiwingitone, no te mea e kore e puta nga wakona (nga kaata) rate ara i haere mai ai nga manuhiri. Iteniutunga o Mei ka tae mai ki a Takuta Eiwingitone tokorua o ana hoa Pakeha, ko Awera raua ko Mare, a i te tahi o nga ra o Hune, 1849, ka whakatika to ratou ope katoa ka haere whaka te tauwhenua ra. E rua te kau ratou nga tangata, e waru te kau o ratou okiha, e rua te kau nga hoiho. Ko to ratou kai arahi mohio rawa, he tangata no te iwi 6 Hekere. Ko Eamotopi tona ingoa; he kainga tupu nona, i tona tamarikitanga, te Koraha ka haere nei ratou. E kore e taea e matou te ata whakapau i nga korero o to ratou haerenga i te nuku o taua Koraha. I nui ano te mate o a ratou okiha me nga hoiho i te kore wai i etahi wahi; otira i ora ai ratou he tup onotanga kite takiwa i whai wai ai nga puna. I pohehe tonu ratou ki nga parae tote he roto wai, me tona ahua i roto i nga hihi ote ra. He mea ano, rite rawa te ahua kite roto wai; a rere kau atu ana nga okiha e haere noaiho ana, me nga hoiho, me nga kuri, me nga Hatenetata (raangumangu nei) ano, rere katoa ki taua ahuamoana e whakawai nei i a ratou. Heoi, no te 4 o nga ra o Hurae ka tae atu ratou ki tetahi awa i huaina ko te Houka, e heke ana kite taha whakarua. He kainga tangata etu mai ana i tetahi taha no te iwi no te Pakuruti. I pai mai taua iwi ki a ratou,' a korero mai ana he mea heke mai te awa ra i roto i Eoto Ngami. Ka ora o ratou ngakau i reira, ka mohiotia hoki mea ake ka taea e ratou te roto. Iki mai nga tangata o taua kainga kia kotahi pea te marama e haere ana ka tae kite roto, engari ko te awa e takoto tonu ana hei kai whakaatu, me whai tonu ratou kite taha ote awa. I te aonga ake ka tae mai nga Pamanguato tokorua kite taha oto ratou ahi korerorero ai. He mea tono mai raua na Hekomai hei kai aruaru atu ki tahaki nga Puihimana me nga Pakarahari e noho ana i te ara, kia kore ai e arahina, e avvhinatia ranei, e ratou te ope o Takuta Eiwingitone. Korerorero pai ana raua ki aua Pakeha, no te mutunga ka haere ano kite mahi i tonoa mai ai raua eto raua rangatira. Ka haere raua ki mua, kite taha whaka runga ote awa, te Houka, ka korero haere i roto i nga iwi e noho ana i te taha o te awa, ko te tikanga a te ope o Eiwingitone e haere na he muru i nga kainga o nga tangata. Otira no te taenga atu o aua tangata kite taha ki runga atu ka pangia tetahi o raua, te mea rangatira, e te mate piwa (kiri ka), katahi ka tahuri mai kia hoki mai, ka rokohina e te mate i te huanui, ka mate rawa iho. Ka mea nga tangata whenua na tona mahi whakapae teka kite ope o Eiwingitone i mate ai ia. Kua mohiotia e ratou te tikanga a Hekomai i tohe ai kia kore e taea e Eiwingitone nga whenua ite taha ote roto. Ite tuatahi i mau ano ratou ki a ratou rakau'patu; muri iho, no te kitenga ite ahua pai mete whakaaro pai o nga Pakeha me o ratou hoa mangumangu, ka pai hoki ratou, kua kore te ohiti, te aha.

Ka taea te iwa te kau maero e haere ana ratou i te taha o'taua awa purotu, katahi ka waiho iho a ratou okiha me nga wakona ki tetahi kainga i huaina ko Ngapihaue, kia ora ai mo te hokinga, ka haere tomi ko ratou kite roto ; kotahi tonu te wakona i riro i a ratou ko te mea iti marire, me nga okiha ano hei to. Katahi ka tonoa mai he tangata e te rangatira o nga iwi Pitiuana e noho ana i te roto, nana nei era tangata i tono ki a Hekere, hei tiki i a Biwingitone kia haere ki tona kainga, ka tonoa mai e ia he tangata ki nga iwi i te taha o te awa kia atawhaitia te ope o E-iwingitone, a atawhaitia nuitia ana ratou ete iwi e nga Pakopa e noho

ana i te taha o te awa. E hara taua iwi ite ivvi e kite ana ite riri; kaore ano kia rangona he whawhai (parekura nei) ta ratou o mua iho. Ta ratou korero tukunga iho, no nga tupuna, e ki ana i mua ai i whakamatau ano o ratou tupuna kite whawhai, hangaa ana he kopere ma ratou kite nikau, no te whatinga ka whati ka whakarerea atu e ratou te whawhai, mahue ana. Ka puta mai he taua no nga whenua tutata ki nga awa e nohoia ana e ratou, ka koropiko. iho ratou ki aua iwi, e kore e tahuri' ki te riri. E hara ratou i te iwi tohunga kite tarai waka. He mea tarai a ratou waka la te toki rino nei ano, a ka piko te rakau i taraia ai, piko tonu iho hold te waka. I haere tahi atu a Takuta Eiwingitone i a ratou ki ruuga o te awa i runga i tetahi o a ratou waka; he pai atu hoki tena ki aiaito te haere ina uta i runga ite wakona, Tahu tonu ai ratou ite ahi i runga i nga waka me ka hoe ki tawhiti; ka po ka moe tonu i runga waka, e kore e haere ki uta moe ai. E ki ana ratou: —" He raiona kei uta, he nakahi, me nga kai patu tangata ; tena kei runga te tangata i tona waka, kei raro i te tuparipari pukakaho, ka ora tonu, kaore e taea e temate." Te kau ma rua nga ra i muri mai o te waihotanga o nga wakona i Ngapihane ka tae to ratou ope kite pito o Eoto Ngami kite taha whakarua. Ite tahi o Akuhata, 1849, ka haere ratou kite wahi whanui matakitaki ai; a katahi ano ka tirohia taua roto ete kanohi Pakeha. To ratou tirohanga atu ite pito kite whakarua, ka titiro kite taha tonga, kaore i kitea he mutunga, a kaore hoki i mohiotia e ratou te nuinga o te roto. I mahara ratou, ki nga korero a nga tangata whenua, e iti iho ana te taiawhiotanga i te kotahi rau macro. E papaku ana te wai ite pito ki te whakarua; inahoki i kite ratou i tetahi tangata e toko haere ana i tona waka tae noa kite whitu, kite waru maero, e haere ana. Ka kite roto ite wai, e reka ana ; ka mimiti, e ahua tote ana. Ka rua rau maero o te Houka (te awa) e heke atu ana i te roto, e ahu ana whaka te taha touga, katahi ka maringi ki roto ki tetahi roto paku iho e huaina ana ko Kumatau, e wha maero te whanui, te kau ma rua maero te roa. Kei nga wa e nui ana te wai, ka haere tonu taua awa Id ko atu o Kumatau whaka te taha whakarua. Ko te wahi tena i kitea tuatahitia e Eiwingitone ma i te wha o Hurae ; otira kaore e mau Id tawhiti atu o Kumatau kua mimiti te wai i te taha ki runga, pakihi ana, ko te wai takoto i roto i te awa ka ngaro noaiho. Te tino tikanga i haere ai a Takuta Eiwingitone ki Eoto he hiahia nui nona kia kite i a Hepituane, te tino raugatira nui o te Makororo, he iwi nui; e rua rau maero te pamamao atu o tona kainga i Eoto Ngami, i tera taha. Ko Eeturatepe te ingoa o te rangatira o te iwi i te Eoto kua tae nei a Eiwingitone ki to ratou kainga—he rerenga ratou no nga Pamanguato, ko te Patauana te ingoa o to ratou iwi. Itera i muri tonu ote ra i tae atu ai te ope ra ka tonoa e te Eiwingitone kia tukua mai e taua rangatira ra he tangata hei arahi i a ratou kite kainga o Hepituane. Heoi, he wehi nona, he hae tetahi, ki a Hepituane i kore ai e whakaaetia; he mea kei kitea te huanui e etahi atu Pakeha, ka kawea he pu ki a Hepituane ; engari ki tana whakaaro me haere mai ki a ia anake nga Pakeha hokohoko " aiwori" kite homai pu mana anake, kia rangatira toa ia, kia wehi a Hepituane ki a ia. Ki hai ia i whakaae kia haere he tangata arahi i a Eiwingitone, engari i tonoa e ia he tangata ki nga iwi i te awa kia kaua e wThakawhiti ite ope o Eiwingitone. Heoi, katahi ratou ka mea kia hoki mai ki Koropengi, kite taha tonga. Katahi ka heke ano ratou i te Houka, a e korero ana a Eiwingitone kite pai o nga rakau i nga tahataha o taua awa. Te mahi a nga tangata -whenua he kari rua i te taha o te awa hei hopu i nga kuri o te koraha me ka haere mai kite inu wai. E waru putu

te hohonu o aua rua, e wha putu te whanui ki runga a e whaiti haere ana tae rawa ki raro kua kotahi tonu pitu te whanui. I peneitia ai, he mea kia u rawa te kiin ki roto 1 tona taimatanga, i tona okenga hoki. He mea whakauwhi a runga kite kakaho, kite tarutaru; ka tapukea a runga rawa kite onepu, ka ringia kite wai kia ahua rite ki etahi wahi. He mea kawe ki tawhiti te oneone o roto o te ma, kei mohio nga kuri. Kua kitea ete tangata he mea ano ka haere mai tetaln erepata kaumatua, mohio, ki mua o te kahui tahitahi haere ai, i tetahi taha i-tetahi taha, nga otaota i runga 1 nga rua tae noa mai kite taha ote wai. He mea ano ka hikitia pukutia e nga mea pakeke nga kuao taka ki ro rua, ka toia ki tahaki. Ko te ngutu o te erepata he mea rere ke noa atu i to etahi atu kuri. Ara., ko tona iho he mea'tuku kia roa rawa, tae kite waru putu te roa, ko nga pongaponga, ara nga puta ihu, kei te moremorenga, kei te pito. Otira e hara i te mea he hongi anake tona tikanga ; e oti ana i taua mea nga mahi katoa, mete mea ra ano he ringa kaha, kakama. He mea kaha ia kite huhuti rakau ahua rahi ano, kite tango ake hoki nga mea pakupaku rawa. He tokomaha nga Maori kua kite i te erepata mokaikai a te taraa a te Kuini i mauria mai eia ki Akarana nei. Eki ana a Eiwingitone he mano tini nga erepata i kitea e ratou i-te taha kite tonga ote Houka. Haere mai ai ite po kite kaukau, kite inu hoki, ka makona ka hoki tika tonu atu kite koraha, tae kite waru kite tekau maero e haere ana, kaore e peau ke kaore e aha, i te wehi ki nga rua keri. He nui hoki o etahi atu tu kuri i kitea e ratou i nga tahataha o taua awa. He nui noa atu te ranga ika e heke ana i taua awa i nga tau katoa, me ka puke te wai. Mau ai kite kupenga. Jiotahi te ika nui rawa ; ka amohia ete tangata taua ika, ka tae te hiku kite whenua. He mea momona ia; tona ingoa he " mohara." Wero ai ano hoki nga tangata whenua i etahi tu ika ; he mea mama te kakau o te koikoi, he mea kia rewa ai ia ki runga. He mohio rawa ratou kite wero ite hipopoteemaehi, pera mete wero weera; a mau ana kite waka i te taura, te taea e ia te whakarere ; me wawalii ra ano e taea ai—a e peratia ana ano e ia i etahi meatanga, ngaua ai ki ona niho, he mea ano ka takahi ki tona waewae. I korerotia ano te ahua o tenei kuri i te timatanga o tenei korero, i te Waha o te 24 o Pepuere. (He roanga Jcei muri.)