HE KUPU WHAKAATTT KI NGA TUHI MAI.

Waka Maori, Volume 10, Issue 6, 24 March 1874, Page 69

HE KUPU WHAKAATU KI NGA HOA TUHI MAI.

Kua tae mai te reta a Hutana Taru o Waipiro, te tai Rawhiti, he whakapai nui nana ki nga whakaaro o Arama Karaka Haututu i roto i tona reta i panuitia i te Waka ote 10 o Pepuere kua taha na; he korero hoki kite ahua o etahi Maori, me etahi Pakeha hoki, o te tai Rawhiti, kua heke rawa nei ratou ki roto kite kuarotanga, kite kino manuheko, mete mahi haurangi. Ivo tona whakaaturanga whakamataku rawa nei, kua tukua mai ki a matou, mo te mahi a etalii tangata i tana talciwa, e liara ite korero tika mo te panui. Heoi ta matou kupu, kite mea e aliei ana koutou kite whakamarama i aua korero kia marama, kia ata kitea te tika, pcnei e tika ana kia meatia aua tangata kia whakawakia ki runga kite tikanga o te hara kirimina, a ka taimalia rawa te wliiu mo ratou. Kaore he takiwa e taia ai e matou te rarangi roa nei o nga ingoa o nga rohe o te whenua e ki mai nei a Hoera Tiwha Ngahaupakeke kiia ruritia e nga tangata o Taranaki hei whenua tuturu mo nga tangata o reira. Ko Paora Patuwhitiki o te Tai Rawhiti e korero ana i tona pai kite Walca Maori, ako ana kupu mo matou he kupu ■whakakake rawa; eki mai ana ko matou "te puna i huihui ai nga roma matauranga o ia wahi o ia wahi o te whenua," ko matou " e tauhiuhitia ana hoki e te kororia o te ra," a ko to matou " ahua i whakawhirinaki atu kite whetu marama o te ata!" He nui te kaha i a matou kite whakarongo kite patipati ate tangata; ko tenei, e kore matou e kaha ki tenei, he kupu whakakake rawa enei. E korero ana a Paora ki tetahi

huihuinga o te Arawa, o Ngatiawa hoki, ki Umuhika i to 26 o Hanuere kua taha nei, ite takiwa ki Matata; a i oti i taua hui kia -whakaaetia te mahinga rori, waea Loki, i roto i o ratou rohe kafcoa ; ko o ratou whenua hoki me reti ki a te Kawanatanga, kaua ki nga tangata noa atu. Ko te whakaaro ote hui i pai ki nga mira paraoa, ki nga kura, me nga mea katoa atu hei oranga mo te kainga, kia mania katoatia ki o ratou kainga. Ko etahi 0 nga tangata i whakaaro he mea tika kia utua te papa o te rori. 1 whakahe a Paora Patuwhitiki ki tenei. Ikiia e whakaae pono ana raua ko Tukehu kia whakaturia he Eori Poata i to ratou takiwa. Tona hiahia, kia whai. tikanga ano nga Maori ki runga ki nga malii e mahia ana e te Kawanatanga i tenei motu, kia whai mana hoki nga Maori ki runga ki aua mahi; a mehemea he iwi whai rawa te Maori me kohi tahi i te utu mo nga rori, nga waea, nga tima kawe meera, nga kura, nga mira, me etahi atu mea pera katoa. He nui tona hiahia kia mahia nga rori kite ngawhariki mo te tangata haere kite matakitaki. E whakapai ana matou kite marama oto whakaaro a Paora ki runga ki enei mea. E pai ana kia rongo tona iwi ki tana, kia rite tahi ai hoki to ratou whakaaro ki tana. E whakatika ana a Horomona Hapai o Tokomaru, i te tai Rawhiti, kite whakaaro o Wiremu Kingi, i panuitia i roto i tona reta i te WaJca o te 27 o Hanuere kua taha nei, kia whakakorea nga roia ki runga ki nga mahi. Ki tana whakaaro he Maori tetahi lie Pakeha tetahi, ka tika te roia mo raua tokorua; engari mo raua Maori anake, kaua he roia. Na, mo te tikanga whakatu i a Haare Tawlia hei Minita mo Tuparoa, e korero mai nei a Horomona, me pa atu ratou ki a te Pihopa o Waiapu korero ai. Ko Kawana Hakeke, ko Te Retimana, me etahi atu, o Parewanui, Rangitikei, e whakahe ana ki tetahi rori e ki mai ana e meatia ana kia mahia e te Rori Poata i runga i to ratou whenua. Me kawe e ratou to ratou whakahe kite aroaro o taua Rori Poata. Mo runga i a matou kupu whakahe mo te kainga waina, waipiro hoki, i tetahi hui Maori i Hiruharama, Whanganui, i te 19 o Tiliema kua taha nei, i korerotia ra taua hui i roto i te wharangi mo nga " Kupu Whakaatu," i te WaTca o te 10 o Pepuere kua taha nei, na ko Rini Hemoata, o Whanganui, e ki ana; —"E hara matou ite ariki o taua kai e kaha ai matou; ko koe ano tona ariki. Ko koe te papa o tena tamaiti. Mau ano e pana tau tamaiti. E kore e rongo kite reo ote tangata ke. Ka kite koe i taua tamaiti he tamaiti kino, he aha i haria mai ai ki konei tutu ai ? Whakahokia kite wahi i whanau mai ai. Kite kawea mai te waipiro ki konei, e kore e mutu iau te hiahia. Rokohanga mai e ora ana nga tangata ; katahi tonu ka matemate. Whakahokia atu inaianei." Ta matou kupu ki a Rini Hemoata, e tika ana na te Pakeha i mau mai te waipiro ki tenei motu; nana hoki etahi mea maha atu i kawe mai ki konei i tau ai he tino pai ki runga ki nga Maori. Ko ia te ara i puta mai ai te Rongo Pai ki konei; ako ana minita kite tohe ki a koutou, i runga ite aroha nui, kia tahuri koutou ki njja tikanga o taua Rongo Pai kia ora ai koutou, e hara i te mea i tenei ao anake, engari i tera hoki a mua ai. Na te Pakeha nga kura hei whakaako i o koutou lamariki, nana koutou i ako kia noho koutou i runga te rangimarietanga mete aroha tetahi ki tetahi, a he tiui rawa atu hoki nga mea pai kua kawea mai e ia, e kore ra e taea e matou te tatau inaianei. E mohio ana ano koutou e kore e taea e matou te whakakore i te kawe mai o te waipiro ki tenei motu e te tangata. I haere mai te Pakeha, me nga tikanga kino o tona iwi. Kite mea ka tohe tonu koutou, i runga ano i a matou kupu whakatupato i a koutou, kite tohe tonu koutou kite tango i nga tikanga kino, kite whai ite tauira o te tangata kino, na koutou ano tena, me manawanui rapea koutou ki tona mutunga. Kite mea ka whakatupato koe i te tangata tauhou kia kawa ia e kai i etahi hua rakau e tupu ana pea i to whenua, he hua e mate ai te tangata, a ka tohe tonu ia kite kai, akuanei koe te ki ai nana ano i mate ai, ahe tika hoki. Koia hoki me nga wai whakahaurangi i-te tangata. Eki atu ana e matou he mea whakamate tangata ia; heoi, kite tohe koutou kite kai, e kore koutou e taea e matou te whakaora. Kua tae mai te reta a Hohepa Pama, E ki mai ana a Tamati Pokiha, o Purehua, te tai Rawhiti, ka nui te whakapai a nga tangata o tena takiwa kite Ture Whenua Maori o 1873. E whakahe katoa ana ratou kite mahi roia i roto i te Kooti Whenua; e mea ana, "ko te tangata ano hei roia mona ake ano." Eki ana a Tamati ko te mahi a Ngati- * porou inaianei he keri koura i ro ngaheire. Kua kite a Hohaia Rangiauru, o Motueka, Wakatu, i a te Makiunu i tona taenga ki taua kainga inanoa nei. E mea ana a Hohaia, kite tangata e mahara aua kia orate motu me ona hoa tangata katoa, e pai rawa ana nga kupu pehi a te Makiunu ite kai waipiro. E pouri ana ia kite porangi o nga Maoi'i i tona takiwa ; ara ko te haere tonu, nga wahine me nga tane, ki roto ki nga paparikauta hamama tahi ai nga waha i nga rangi katoa, ko nga tamariki ki waho ngoki ai, ngawi ai. Ko tona hoa ko Hohepa Peka, te kai whakaako i te kura Maori i Motueka,

e tohe ana kia uru m liei Kuru Temepara; otira e whauga ana ia kia tae mai a te Make, Koniihana, kia rongo ia ki tona ■whakaaro ki taua inea. E mahara ana ia lie mea tika kia panuitia kite reo Maori, e nga tumuaki o nga Kuru Temepara, nga tikanga me nga ritenga o taua liunga. Kaore e pai te reta a Himiona Ngawaka o Arekahanara mote Waka. Kua ki ano matou i mua ai kaore matou e pai ana ki nga tu reta e tautohetohe ana ki terangatiranga ake o tetahi iwi i tetalii. E ki ana a Ngawliarau, o Waikato, ka nui te wliakapai a nn tangata o Waikato kite rironga mai o etahi moni ki avatou mo te pai o a ratou mea i whakakitea e ratou i te malii Whakakitekite Hua o te tau i Waikato. Ko Tutehorangi e korero mai ana ka nui te mate o Petera te Huia, o Wlianganui, me etahi tokorua, kaore nei e marama nga ingoa i a matou ite kinokino ote tuliituhi; he takan»a i runga i te rakau, he mahinga huah.ua ma Mete Kingi. Taka rawa atu kua 6,000 a ratou huahua. Ko nga reta a Horomona Hapai, Manahi te Kara-sva, Paora Poutini, me etahi atu, me "\vailio marire.

He mom kua tae mai:— !Na Rihari Wunu, Kai-vvliakawa o Whanganui, £ s. d. 1110 1S73-74. —"Wiremu Pewa ; Hakopa, Ivaiwhakaako; Kaiorotu Hamuera, me "Wunu Rangiwerohia, o te Karatia katoa, Whanganui ... 2 0 0 Na Meiha Wheoro o Waikato, mo 1874. —Meiha Wlieoro, Ratima te Whakacto Tamati Wil-emu, Anai'u Makiwhara, JSTgawkarau, Man alii, me Tipene Te Pou. o te Kohe Kohe katoa, "Waikato (jSTo. 5) o 10 0 Na Raniera te Iho o te Rangi, o Wairarapa, mo 1874.—Te Rev. 'Kooti te Rato, o Rapaki, Kaiapoi, me W. Savage, o reira ano (No. 1) 1 0 0 ,, Maihi Paraone Ivawiti, o Waiomio, Pei-o-Whairangi 0 10 0 £7 0 0