HE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA TUHI MAHI.

Waka Maori, Volume VII, Issue 7, 27 July 1871, Page 38

HE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA TUHI MAHI.

Rangitikei, llurae 1. Ki a te Kai Tuhi o te Waka. Maori. E hoa tena koe. He kupu fuku atu tenei naku kia rongo mai koutou ko nga tangata maori o Heretaunga kite tautohe a Ngatiapa me nga iwi o Whanganui. I tautohe ratou ko Ngaliraukawa ijqo tetahi whenua kti Ilorowhenua. Kei reira a Te Kcparaua ko Knwana llunia. Kua wera nga wliare a Ngaliraukawa i a rana—i mahue hold te kainga i wera ai. (I tahuna

marire pea, i pebeatia ranei). Eki ana te Kepa raua ko Hunia kite hoki mai a Ngatiraukawa ka peia ano e raua. Kaore au a tino mohio ana kite tikanga ote tautohe a nga iwi ra—kia mobio au ka tubi atu ano. He mahi porangi tenei na nga tangata o konei. Kaore e tika kia toto te tangata i runga i te mahi pera me a ratou; engari ma te whakawa e mabi e wbakaoti te raruraru. Akuanei ratou ka noaiho, ko wai ka mohio kite roa, muri ibo ka tahuri kite whakawa—ma tena e wbakaoti te wbenua ki nga tino putake nana. E rongo ana au kite tangata ko tetahi o nga kaha o te wbenua i waenganui o Rangitikei o Manawatu luia be—ara ko te wbenua i tautobetia e Ngatiraukawa raua ko te Kawanatanga. Kia ata mohio au ki taua be ka tubi atu ai. Na to boa Na Hoasi Tiwini. [He pakeha nana tenei reta no llangitikei.]

Taha Huarabi, llurae 1. Ki a te Kai Turn o te Waka Maobi. Tena koe. I rongo au he mea pai ki a koe te tuku korero atu mo roto i te Waka Maori. Koia au i tuku atu ai i nga korero e mau iraro ihona. Na to hoa, Na Te Reo Maori.

Taha Huarahi, Hurae 1, 1871. He rongo i puta rnai ki tenei takutai. I etahi wa i pabemo ake nei i tu Te Kouti Whenua Maori ki Tauranga kite whakawa i nga whenua i tonoa e etabi o nga tangata o te iwi e karangatia nei ko Te Arawa kia whakaputaina ki a ratou he Tiwhiketi e te Kawanatanga. A, i te haora i tika ai hei nohoanga mo te Kouti kite mabi i taua mahi he tini te tangata, te wahine, te taruariki, i lmi mai ki roto kite whare wbakawa. A, e kiia ana i te whakaputanga a te Kouti i tana kupu whakatau mo tetabi piihi {kaore i rongona te ingoa o te piibi) ka nui te tutu o etahi o nga hapu o taua iwi, me te whakararuraru i te Kouti na ratou nei ano i tono kia haere atu. A ki taku whakaaro, kua tae ano hoki pea be tono ma etabi tangata o aua hnpu i whakararu ra ki te Tumuaki o taua Kouti, i inuri mai o ta ratou whnkararunga, kia tu ano be Kouti Whenua ki to ratou takiwa. Na, mehemea kua tae ano, mo reira abau ka mea atu nei:—"lwi kuare ! Te mabara ai koe he whakararu kau tau mabi i te Kouti Whenua e wbakanuia nei e era atu iwi, a kaua ano koe e tono kia hoki atu ki to takiwa whakaitia ai." Tcna ra to iwi mabara kore! Kai wbea ranei ona ranjratira, le korero ai ki tona hapu ki tonahapu kia mutu ai te tono kite Kouti kia hoki atu ano ? Ara ranei. Te kite e whakabe ana ratou ki ta te Kouti mahi, ka wbiriwhiri hoki ra i etabi tangata o ia hapu o ia hapu o roto ano i a ia, ka whakatu ai hei

Runanga whakawa i o ratou whenua kia oti pai, hei rcira ka tona ai kite Kawanatanga kia hoatu he Tiwhiketi whakatuturu ki a ratou. Tena ko tenei e wbakahe ana kite Kouti, e tono ana hoki. E nga rangatira, k'aore ranei koutou e whakama ki tenei mabi a koutou ko o koutou hapu ? Na to koutou boa Na Te Reo Maori. [He mea tuhi mai tenei reta ki a matou i te " Taha Huarahi" —be kainga tangata ranei tena, he kainga kiore ranei ? Ka mutu tou te ingoa i wbakaaturia mai ko "Reo Maori." Ki to matou tikangae pai ana kia tubi noa atute tangata i tana ingoa e pai ai ia i roto i ana panui. Otira me whakaatu pono mai tona ingoa lupu ki a matou —ehara i te whakaatu mai bei panuitanga atu, engari Lei matauranga anr> mo matou kia mobiotia ai be tangata tika be tangata pebea ranei. Me te mea i roto tonu a " Kco Maori" i taua Kouti i Tauranga e titiro ana kite mabi wbakararu a nga tangata, te tu oar.a korero. Ebara pea ite " rongo puta atu ki tena takutai" i rongo ai ia, engari be kite tonu nana.]

Rakarana (Raglan), Mei 25, IS7I. Kr a te Kai Turn o te Waka Maori. E lioa. He korero tenei no te bui a te kupapa i haere kite tangibangi mo liori Te Waru, he rangatira no Ngatipakura. I te 9 o nga ra o Mei nei ka liaere taua bui. llupeke rawa taua kupapa e 400 to baere raro, 102 te eke hoiho. Ka tae ki Motakotako. I te 10 o nga ra ka bui te Kawanatanga, ka mea kia kaua e wbakaputaina taua bua ki Kawbia. Te take, lie whakaaro na taua Kawanatanga maori kei tae tnai nga tangata koburu ki reira. Wbakaaturia mai ana e nga llau Ilau i to kohuruianga o Manukau ka tae a Tati Wharekawa kite tono i aua kai koburu ; heoi, kihai a Manubiri i whakaae, boki pouri mai ana Tati Wbarekawa —be tamaitiiana Hori te Waru. Ileoi, ka whnkaaetia i konei taua bui, ka baere i te I*2 o nga ra. Ka tukua inai te kai i reira be tint noaiho. I reira ka mea te Kawanatanga maori kia baere ratou kite arabi kia pai ai te baere kia pai boki te boki mai—whakaae ana ratou. I te 13 0 nga ra ka tae kite Wairoa—ka pa mai te karanga a tera. Ka wbakapaia te haere o te bui. Ka whiua te liaere raro ki mun, ko te baere hoiho ki niuri—ano te pai te ahuareka ki ta te maori titiro. Ka tae atu, ka tamjfi tonu ki era mate. Ka mutu ka tukua mai te kai be tini noaiho—e ono te kau nga poaka. I te ake, te 14 0 nga ra, ka tukua mai ko te Kirikiri, I taua ra ka turia te korero e tera—ko te korero mo to Aroba, wbenua i Ilauraki. Ka mea mai te llau Uau:— "E, te kupapa—kaua e baere kite Aroba. Kei au taua wbenua. E noho i tou wabi i Waikato. Me Ngatimaru kupapa, kaua e rere ki runga—kei te Kingi tena wbenua." Ka whakatika atu a Kim Kukxtai, ka

mea: —"I a koe katoa te motu nei? Taranaki, Aburiri, Akarana, Waikato —i a koe katoa? Here —heoi ano tou mabi tika he rere ki nga mnunga, he koburu, he mabi i nga tnabi kino." Ka rautu nga korero ka turia mai te kanikani a ten. Kotahi rau pea nga mea i tu ki taua inaki—baere mai nga karu, me nga niho, me nga ringa, be pai rawa ki to te maori titiro. E rua pea baora ka rrmtu taua mabi. Te 16 nga ra—katahi ka baere ki Kawbia. Ka tata kite wabi bci noboanga ka pa te karanga a tera; baere atu ana tenei. I pai te haerenga atu. Ka tae, ka mutu te tangi, tuku tonu mai te kai a tera. Aoake ka tukua mai te Kirikiri. lie tini te kai. Mutu ibo ka tutungarolm tonu atu —ka nobo ki raro. Kci runga ko tera ko Tati Wharerawa, c poroporo ake mai ana. Kei runga no te Ture, ko Wi Patene—mo aitua tana. Kei runga no tera ko Te Tapiiiana. Mo aitua i mua—ki bai i roa kua wahi kite hoari. Ko tana ano tena akeake —e ora ana a Tawhiao o nga mano ekore e mau te rongo ake ake. Kei runga no te hui, ko llakopa Te Kotuku, ka mea: —"E boa ete Tapihana, kia ata kai ite kai, kia boromi pai, kei mau i to kaki koi pakia koe ete mate kino." Kei runga no terakoPuciA:—"Te pakanga e! E te pakanga! E ora ana a Tawhiao o nga mano, ekore e mau te rongo." Kei runga ko Tk Awaitaia :—" E boa. I pena ano to banga i Waikato. Eki atu ana kia ata nobo, e taburi ana mai koe ki a bau ra. Waikato ra, rere! E ngaromia mai ete kobu." Kei runga no tera, ko Te Tapiiiana :— "Whakarongo mai e te Kupapa. Kci te kulm tnku hoari; kei te Kori ka maunu, kei te Ituri whenua ka ara. Inaianei kei te kabu, tailioaka ara. E pai ana kia mate a Manuka ti, nana i tabae. I ruri ia i waho o te raina kua oti te whakatakoto ete Kawana." Kci runga ko ITepata : "E boa ma, be kupu tenei ki a koutou, ki r.ga Ilau Ilau. llomai aln ukmvbenua, te kai kohuru kia mutu ake te raruraru—hnmai inaianei." Ka utua mai e tera: — "Me baere atu koutou kite tono ki a Mannbiri. Ebara tena mabi i katoa—cngari na nga kai kohuru ano." Ko llonetecne —Ko taua kupu ano. Utua mai ana kite tae atu to kai tiki i nga kai—kohuru, heoi kua whawhai tonu atu. Ileoi te korero. Mau eta kite Waka Maori kia rongo r.ga tangata. Xa llepeta Turingenge. [Ko tenei rota kua tae noa mai. lie kore nupepa i taua takiwa i korc ai e taia atu. Ko temi e panuitia ana kia kite nga tangata ite tube a ena tangata kite kino.]

T;ipu;ieb:iruru, Iltirue IS, IS7I. Ki a t.<: K.w Tvm o te "Waka jMaoiu. E boo, tcnakoc. Mau e t;;ku atu cnti korero o to matou linerengn ki To YV'betu Matiirau vr.ihi o l'atetere kite liuiimi n IMailii Tu Njriiru, bei bui mo tc Ihiu Ilau

mete taba Kawanatanga. Koia tenei nga iwi i tae ki taua hui:—Ko Ngatituwharetoa —ko Hobepa Tamamutu, ko te Poihipi Tukairangi, Paurini te Rangimobunehu, Ilitiri Paerata, Kingi Herekiekie, Reweti te Kumc, Perenara Tamahiki, mete iwi katoa. Ko Raka te tumuaki o taua bui. No Te Arawa ki a Ngatiwbakaue—ko Paora te Amobau, ko leni te Tapihana me ctabi atu o ta raua iwi. No Tubourangi—ko te Manihera Te Hinn, Iribei ICorokino, me etahi atu. No Ngatiraukawa Hau Hau —ko Ilori Ngawbare, Te Aranui Parekawa, Taupiri Parekawa, Mita llonoiti, Te Ranginui Kaikoiwi, Iraia te Waru, te Paerata, te Aurei, mete iwi katoa. No Waikato—ko te Tumubuia, ko te "Watene te Kati, me etabi atu o te iwi. Ko nga rangatira katoa tenei o te taba Kawanatanga mete taba Hau Hau nana i wbakabaere nga korero i roto i te Komiti. Ko nga kupu a nga rangatira o te Kawanatanga kia wbakamutua te mabi Kingi o Ngatiraukawa mete mabi Hau Hau; kia taliuri mai kite taba pakeha ; kia uru raai kite ture marama o te Kuini mete Kawanatanga o tenei motu kia tika ai te whakabaere i te oranga mo te tinana o te tangata, mete wbakabaere i te tikanga mo nga wbenua, kia wbai taonga ai tc tangata. Tera atu te nuinga o nga korero o te taba Kawanatanga. Na nga rangatira [o te Hau Hau—KaLore ratou e pai ki tc pakehatanga me ana mabi katoa i tenei motu. Ko nga mea ■wb.ikamnte a te pakeba i te taba maori ko te Rori, ko te Waea, ko te Meera, ko te Ruri wbenua, me nga Reti, mete Hoko whenua, mete tini noa atu o nga raweke a te pakeba. Ko te kupu wbiikaboki a te taba Kawanatanga i ta te Hau Hau—Katabi ano te iwi kuare ko te Hau Hau. Me aba ano koa te porangi. Ko te Rori, be taonga tena mo nga maori me nga pakeba. Ko te pai o te Rori lie moni te utu mo nga kai mabi; tctebi ka puta nga kaata kite tiki taonga, kai, ki nga taune —otira tera atu nga painga o te Rori. Ko te Meera, be painga kei roto i tena —be kawekawe pukapuka ki ton a wbanaunga kia kite i te aroba—otira i te tini o nga mea e kawea ana e te Meera. Ko te Ruri wbenua, he taonga nui rawa tena. Kia oli n»a wbenua te ruri ka tukua kite Kooti Wbakawo, katabi ka mobiotia te wbenua o ia tangata o ia tangatn, o te tutua o te rangatira; ma kona ka tuku ai kite Reti kite Hoko kia ■whiii rawa ai te tangata ki runga i te Reti i te IJoko i tana wabi iti bci oranga mo ana tamariki me ana wabine. Otira be nui ano nga korero. Ilai aba ma te Hau Hau. Tona pirangi kakabu tatara koka, be paru, be aba noaibo. Maumau te korero ki tenei iwi kite Hau Hau. Ko te Reinga tonu tana tobe; kaorc e tobe ana kite ao marama. Tenei te waiata a te Kingi Matutaera i waialatia i taua bui, be tangi mona ka mabuctia e nga iwi i piri Ki tona mana

kua rere kite taba Kawanatanga. Foia tenei te waiata e mau i raro nei, ara:— Tafcu waka unua i te Rau ra koe o te Rangi, i te Kau ra koe o te raro e. Kua tere tapatahi tenei, ko te tawai kau o raro e. Kei whea koa nga Rauawa i mau ai to tua taka e Koua poe ra ia i te tai, he tai pukahu, he tai marangai e. Ko te waka tonu ia ka pae, ka koha ra ia i te hau e i. He mea mahue e i, a tenei i te tuaheka o te po e Ka puaha tonu roto i a hau, he haehae naku i te Pou e—■ He vera tenei ka mau i te baeana e au tarera e i. Ko te ngakau tonu ka mate, ka pokaha noa i konei e i. Ka niutu te waiata me nga korero. Na to hoa Na Te Matausanga. [He mea he ki a matou kia hunaia e te tona ingoa. Engari ka tuhi mai te tangata me whuki mai i tona ingoa, kakorn ekore hoki e panuitia atu tana reta a muri ake. E mohio ana matou na ?(ircnara Tamahiki tenei reta—na wai ranei.]