TE RIRI KI O WI WI.

Waka Maori, Volume VII, Issue 4, 2 May 1871, Page 17

TE RIRI KI O WI WI.

Kua mate a Wi Wi—kua horo a Parihi (Paris). Ko nga parepare katoa o waho o te taone kua tukua mai kite Puruhiana—he mea ata tuku marire. Ko te te kau ma iwa o nga ra o Pepuere te ra i whakaritea hei tomokanga mo te Puruhiana ki roto kite taone. Ki bai i mate te taone i runga i te patu. He nui rawa te mate o n<>a tangata i roto i te taone i te hemo kai. E tae ana kite rua rau kite toru rau nga mea e mate rawa ana i te rangi kotahi, ia rangi ia rangi. He kuri, he kiore, he aha noa atu te kai. Ma te aha koa te manawanui o te Wi Wi. Ko te tino taone nui rawa tena o v\ i Wi ko Parihi; ko te manawa tonu ia o tena whenua. Ko nga pu katoa, nga raiwhara tini noa me nga pu repo kua tukua katoatia mai kite Puruhiana. Kaore ano he riri o te ao o mua iho kia rite ki tenei riri te nui o te tangata i mate o tetahi o tetahi. E ki ra ko tena iwi rangatira nui whakaharahara a Wi Wi kua hinga! Kua pena inaianei mete tangata kua maha ona tunga i te mata kei raro kei te whenua e ngaoraora ana e aue ana i roto i te puehu. He tokomaha nga pakeha e mahara ana ka tata tatou ki te mutunga o te ao—e mea ana ratou ko te timatanga tenei o nga riri nui o te mutunga i mua mai o te putanga mai o te Karaiti e korerotia ana i roto i te Karaipiture. Kei a Matiu Upoko 24, 6—-" A e rongo koutou ki nga taua, ki nga rongo

taua ; kia tupato kci ohooho koutou —me rile katoa ano cnei men, ekore lioki e mea wawe te mutunga. E whakatika huki tetahi iwi, ko tetahi rangatiranga ki tetahi rangatiratanga; a e puta te po mate kai; te mate turoro, mete ngaueue whenua i te tini o te wahi—ko te timataDga anei katoa o nga whakamamae." Tetahi kci nga Whakakiter.ga Upoko 16,14 —" Ko nga wairua hoki ratou o nga rewera, e mahi ana i nga merekara, e haere atu ana ki nga Kingi o te whenua o te ao katoa hoki, kia huihuia ratou kite taua o tera ra nui o te Atua Kaha rawa. Na ka haere atu a'hau (a te Karaiti,) ano he laliae. Ka hari a ia e mataara ana, e tiaki ana i ona kakahu, kei haere kau ia, a ka kitea tona whakama." He nui ke atu nga kupu whakaatu mai a nga poropiti o te Paipcra, ara a Kaniera a Ihaia, a katoa atu hoki, mo nga riri me nga mate o nma mai o te mutunga. Ko tenei e noho tupato ana nga iwi o te ao i tenei takiwa, e noho awangawanga ana. Ko nga pu pai rawa, ko nga matauranga katoa, ko nga mea kaha katoa hei whakamate tangata i kimihia e nga tohunga moiiio rawa o te ao i nga tau maha kua hori nei, ko nga kaipuke rino ekore nei e taea e te mata, ko enei mea katoa kei nga hvi o Uropi i tenei takiwa. Ki ana matou i te nupepa ote 1!) o ILmuere ; —'•' Haparangi ana nga wlienua katoa i te haruru ote mahi—to patu ote hama, te tatangi o nga inahini tima nei ki te hanga pu mete tini atu o nga mea mo te riri, te tahu mata, te hanga hera (shells), rakete, mete aha noa atu." Na, ko te ahua tonu tenei o nga iwi i tenei takiwa. I te riri kua hori nei he nui rapea te kaha o nga tangata o taua taone o Parihi, otira o Wi Wi katoa e ona riringa maha. He nui nga pare kura o taua riri i te timatatanga taenoa te mutunga; ekore e taea te

korero; ko Jiga tangata i mate i te hoari, i te mata, i te takahi a te hoiho, i te huka raua ko te makariri, i te hemo kai tetahi, ekore e taea e te ngakau te whakaaro—nga tane me nga wahine me nga tamariki i horongia katoatia e te taniwha nei e te mate. Ki hai i noho noa nga tangata o Parihi ki roto ki to ratou taone tatari marire ai kite mate. Ka nui ano nga kokiritanga mai ki waho e tona mano tini o te tangata kite patu i te Puruhiana e awhi ana i te taone, mete rere tonu nga mata me nga hera o nga pa nui i te ao i te po; a he nui rawa ano o te Puruhiana i mate —ma wai e tatou, ko te kirikiri rapea o tatahi te rite. He ana te manawa, oho ana te mauri, o nga iwi o Uropi katoa i te tirohanga atu ki tenei whawhai—puta ana te aroha o te ao katoa. He nui ano nga taone ke atu kei te "Wi Wi ano e mau ana; otira ka mutu tenei te riri pea, kua whakaaetia hoki e te Kawanatanga o Wi \\ i nga tono a te Puruhiana. Ko etahi ano o nga rangatira mete iwi e mea ana kia riri tonu kia taea te mutunjja: otira ka nro i to te tokomaha kia whakamutua, kia whakaaetia ta te Puruhiana e tono ana—ara kia tukua ki a Puruhia tetahi wahi o te kainga o Wi Wi. Ka rua nga Porowini nui me ona taone me ona tangata me ona mea katoa o aua Porowini ka tukua ki raro kite Rangatiratanga o Puruhia. Ka rua te kau hoki nga kaipuke manuwao me ana pu me ana aha noa atu o runga ka tukua ano ki a Puruhia; me nga pauna moni hoki rahi ake i te miriona hei whakarite mo nga moni a Puruhia i pau i ana hoia, i nga mahi katoa atu hoki i runga i tenei whawhai. He mate nui tenei mo Wi Wi. Tena e rite aua kaipuke e 20 me ana pu me ana aha kite kotahi miriona moni. He mea riro anake enei mea i a te Puruhiana. Tera atu hoki ona mate o Wi Wi i roto i a ia ake ano, ara ko ana rawa nui i pau i runga i te riri i te mano o njja huarahi • • • e pau ai i runga i tena mahi; ko ona taone hoki i pakaru kino, ko nga whare ko etahi atu mea whakapaipai hoki ka pau i te ahi ka kino i te puhanga ; ko nga rerewei kua pakarutia kua kino ; ko nga motu rakau me nga whakatupuranga rakau whakapaipai hei haereerenga mo te tangata kua hinga kua tuaia kua whakakinongia ; ko nga maara kai kua kino kua kore he kai; ko nga tangata he tini noa kua mate; ko nsa

mea e ora ana e noho hemo kai ana e noho pouri ana Id ona whanaunga kua mate mate : tangi ana te matua kite tamaiti, tangi ana te tamaiti ki te matua; tangi ana te tane kite wahine, tangi ana te wahine kite tane kua ngaro. Tera hold tetahi kainga no Wi Wi kei Inia, e mea ana Puruhia kia riro ano i a ia taua kainga. Te mea i taimaha rawa ai te whin a Puruhia i a Wi Wi he mea no Wi Wi te take o te riri, nana te timatanga. Otira he mauahara no aua iwi no mua iho—i mate ano raua i o raua riringa o mua, tetahi me tetahi. Ko tenei ekore e tae wawe aWi Wi kite ahua otona oranga me tona rangatiratanga o mua atu ote whawhai. Kia raaha nga tau ka taea te pera, kei tetahi whakatupuranga rapea —he kohikohi moid te mahi mana i roto i nga tau maha e takoto ake nei. No te whakaaetanga ka whakaae a Wi Wi ki nga tono a te Puruhiana katahi ka whakatuwheratea nga huarahi hei putanga atu mo te kai mete tangata kite taone. Katahi ka tahuri nga iwi katoa kite tuku kai ma Wi Wi; e rere tonu ana ki reira nga kaipuke uta kai oia whenua o ia whenua. E rima te kau njra kaata tomo tonu 1 te kai, he mea hoatu na nga pakeha o Ranana i Ingarani, i puta ki roto kite taone ite rangi kotahi i runga i te rerewei. Ko nga hoia hoki o Puruhia, nana nei i paUi i te taone, no te mutunga o te riri ki hai i mauahara, tahuri ana kite hoatu i etahi o a ratou kai ma tona hoa riri—ki hai i whakaaro ki to ratou mate hoki i te iti o te kai i a ratou (he kai taua hoki), hoatu tonu etahi ma te hoa riri. He whakaaro rangatira tenei. Ko nga iwi katoa hoki o te ao kai te kohikohi moni inaianei he oranga mo te Wi Wi—ko Merikana ko Ingarani, ko nga pakeha hoki o enei motu o Po Hakene, o Merepana, o hea atu. Eki ana hoki nga pakeha o JSiu Tirani kia kohikohi ano ratou. E pai ana kite pera.

Kua oti atu te ta nga korero i runga ake nei 3 katalii ka puta mai ano he korero i te meera o muri nei—koia tenei. No te tahi o nga ra o Maehe ka tomokia a Parihi e nga hoia o Puruhia—e tona mano tini. Ko nga hoia o Wi Wi o roto o te taone kite whakawatea i nga huarahi koi tutu te mano o te tangata koi ahua kino ki nga Puruhiana, koi tupu ano he kino. Kua alma hia-

nga hoki etahi o nga tangata o te taone, kua puta nga ki kia tutu ratou kia riri kia pehea. No te tomokanga atu o nga mano tini o te hoia o Puruhia kite taone ka ata haere marire ratou a tae atu ana ki ona walii hei nohoanga mo ratou—ko nga hoia o Wi Wi kite whakawatea haere i nga huarahi i haere ai. Tera te nuinga o te tangata e kanga ana mai e korero kino ana mai kite Puruhiana, e karanga ana ; —" Taihoa. Mea ake ka tae atu raatou ki to koutou kainga patu ai." Heoi ra. ko te waha anake—ko te patu kaore i tae kite patu. E toru nga ra i noho ai te Puruhiana kite taone, ka oti nga korero ka hokihoki atu ki "vvaho. Ko etahi kua hold rawa ki ona kainga, ko etahi kai te noho tonu hei kai pupuri i etahi wahi o te whenua kia rite nga raoni hei homai tangi ma Wi Wi ki a Puruhia ka hoki ai ka whakawatea i te kainga. E rere ana nga Kooti (kaata nei) o te rerewei kite kawe i nga mano tuakiko o te Puruhiana ki tona kainga ki Teamani, ka tutaki pu i tetahi tima i te huanui e to mai ana i etahi kaata uta taonga, ka rere tonu mai taua tima me nga kaata i muri ki runga ki nga kooti i nga turoro, ka pakaru rawa te kau ma iwa o aua kooti, potapota noa, ka matemate nga turoro—kaore ano kia mohiotia ehia ranei nga mea i mate. Ko te Kingi o Puruhia kua hoki ki tona kainga. Ko Naporeona, te rangatira o Wi Wi i riro herehere i te timatanga o te riri, e haere ana ki Ingarani noho ai, kei reira hoki tona wahine me tona tama. Ko nga herehere o tetahi taha o tetahi taha ka tukua katoatia kia hoki ki o ratou kainga. Ko nga moni hei hoatutanga ma Wi Wi ki a Puruhia; — E rua rau ma ica.ru miriona, e toru rau e toru te kau ma toru mano, e toru rau e toru te kau ma toru pauna ! ! Taukiiri! koe te nui ote moni ? Ekore e mohiotia e koutou te nui o enei moni. Me penei te whakaatu e ahua mohio ai koutou—ara, kite mea ka tatau te tangata kotahi i aua moni, kite waru haora o te rangi e tatau ana, ia rangi ia rangi, tatau tonu i roto i aua haora i te Ratapu me nga ra noa, kauaka rawa eta te manawa, penei ka taea te rua tau e tatau ana ka mutu ai! E mea ana a Puruhia me rite i a Wi Wi enei moni i roto i nga tau e toru. Tetahi mate o Wi Wi inaianei kei te riri ki a ratou ano. Ko tetahi hunga

e mea ana me hoki a Naporeona hei rangatira mo ratou, otira he tokoiti rawa nga mea e pai ana ki a ia, ko etahi e mea ana ki nga uri o nga Kingi o mua; ko etahi e mea ana ki tana tangata atu i pai ai. Kua hihinga rawa ratou, a e riri tonu ano i roto i te taone i te Ava i rere mai te meera. Akuanci kite riro i te hunga tutu te kaha, katahi te mate nui mo Wi Wi—ekore e toe nga hanga me nga moni te muru, ekore e orate wahine mete tamaiti. E korerotia ana kite kore e kaha te Kawanatanga kite pehi i aua kino ka hoki ano te Puruhiana ki roto ki te taone hei kai tiaki i te pai. Heoi ra, he nui rawa te mate o W 7 i Wi i runga i enei mea katoa. Ka nui te aroha o nga iwi katoa; ko nga taone nui o Uropi kai te kohikohi moni hei moni whakaora i nga mea mate i te hemokai, i te hauaitu, ite aha noa atu. Kotahi te taone kei Amerika, ko Niu lata te ingoa, kua tae ona raoni kua oti te kohikohi kite kotahi rau e iwa te kau ma ono mano pauna inaianei. Tera pea e kohikohi nga pakeha o konei. Mehemea i pai nga maori o tenei motu kite hoatu i tetahi hikipene, e pai ana. Hei rongo nui tena mo tenei iwi mo te Maori —ka panuitia hoki ki nga nupepa pakeha ka puta atu te rongo ki tawhiti. Ehara i te mea e whakaarotia ana e ora a Wi Wi i nga moni a nga hoa maori—e mohiotia ana hoki kaore he nui ote moni i a koutou. Otira ko te rongo o te aroha kia puta, kia tu tahi koutou i te taha o etahi iwi o te ao ki runga ki tenei main—ahakoa iti te moni e pai ana i te aroha ka puta. Mehemea i kotahi tonu te herengi a te tangata, penei rupeke katoa nga maori o te motu kite pera kua nui te moni. Mehemea e hiahia ana kite pera, ko te tikanga pai he whakatu komiti i tena kainga i tena kainga hei whakahaere ite mahi. Ka whai moni ka tukua atu kite Kawanatanga o Niu Tirani mana e hoatu ki o Wi Wi. Ka panuitia hoki nga kainga me nga tangata i kohikohi ki tenei nupepa me nga nupepa pakeha. Otira he ki noa atu tenei, kei a koutou te whakaaro. Engari he mahi atawhai ia—ko te mahi tenei e paingia ana e te Atua.