HE WHARANGITUWHERA MA NGA HOA TUHI MAI.

Waka Maori, Volume V, Issue 7, 13 August 1868, Page 40

HE WHARANGITUWHERA MA NGA HOA TUHI MAI.

He reta tenei i tuhia mai ki a te Kupa. Waiapu, Hurae 2, 1868. E hoa e te Kupa tena koe. He whakaatuatu tenei na matou ki a koe, ara ki a koutou tahi ko nga kai tuhi o te Panuitanga mo te whiriwhiringa a te tai Rawhiti nei i tetahi tangata hei mangai mo te taha maori ki roto kite Runanga Nui o te Kawanatanga. No te 6 o nga ra o Aperira i tae mai ai ki a matou nga Panuitanga mo te ra e tu ai te Pooti ki Nepia i te 15 o nga ra o taua Aperira. Na, ko a matou pukapuka me nga ingoa o nga tangata i whakaae ki a Te Hotene Porourangi kua oti noa atu te tuhituhi. I nga ra o Nowema o te tau 1867 ka tu te runanga kite Hatepe hei whiriwhiri mo nga tangata tokorua hei kai whakahua, kotahi te pakeha ko te Peneha kai whakamaori a te Kemara, ko te maori ko te Hotene. I nga ra wkakamutunga o taua Nowema ka hui ano te Runanga nui katoa o Waiapu kite Hatepe, ka whakahuatia ko te Mokena te tangata hei mungoi mo te taha maori kite Runanga nui o to Kawanatanga, a ko etahi i karanga i rnto i taua Runanga ko te Hotere, a ko etahi ki te ki ko Rapata. Otira i tino kaha te karanga ko te Hotene ano he tangata mo tenei whakahuatanga. I nga ra o Hanuer* i tenei tau 1868 ka tu ano te Runanga nui ki Tuparoa, hui katoa nga tangata o Waiapu nei ki reira; i tae mai ano hoki etahi tangata o te Kaha o Raukokore ki roto i taua Runanga ki Tuparoa, a ka kotahi tonu te kupu ko te Hotene hei tangata. L nga ra o Pepuere ka tu ano te Runanga, he Runanga whiriwhiri, he tangata takitahi o ia pa o ia pa, a tae ana kite 120 nga tangata o taua huinga— i hui kite Hatepe. Ka tino whakapumautia rawatia ko te Hotene Porourangi he tangata. Ko ta te Ture hoki tenei i whakaatu mai ai;—"Hei te tangata e piri ana kite tika kite pono." "Hei te tangata haurangi kore." Kua tuhia katoatia nga ingoa o nga tangata i pai ki a ia, a kua hoatu noa ki a te Kemara mana e tuku atu. No te taenga mai o te Panuitanga i tuhia i te 19 o Maehe hei Nepia anake pooti ai hei te 15 o Aperira, a no te 6 o nga ra o Aperira ka tae mai. Katahi ka uia ki a te Kemara, ka mea mai ia ka tureiti nga pukapuka nei, no te 8 o nga ra ka tae nga Panuitanga ki a ia. Na e hoa e te Kupa, kei mea koutou ko ou hoa mahi tahi he ngakau kore no matou —kao, kei te nui atu to matou hiahia ki tena mahi. Engarii tureiti ki a te Kemara raua ko te Kai-tuhi mai i te Panuitanga—me i tukua mai hoki te Panuitanga i nga ra o Hanuere, o Pepuere ranei, na kua he rawa matou. Ko tenei kei a tatou tahi te he i kore ai e tae atu ta matou wbakaaturanga ki a koe. Na, kua whakaae nei matou katoa nga tangata o te Kaha, o .Raukokore, o Makeronia, o Waiapu nei a

tae noa ki Waipiro; i whakaae ano hoki etahi o nga tangata o Tokomaru puta atu ki Whangara tae atu ki Turanga ki Nukutaurua—i rongo hoki matou i whakaae ano hoki etahi o te Wairoa, ko te Hotene he tangata. Me whakaatu e matou ki a koe ngataki i whakapumautia ai e matou ko te Hotene he tangata mo taua mahi—koia enei;— He tangata whabapono ia, he tino Kaiwhakaako no tona itinga a tae noa mai ki tenei ra e noho nei. I hiahia nui ano matou kia tukua ia kite Kura, he kore kai whakakapi mo muri i a ia—koia te tae ai kite Kura. I tukua ano hoki ia hei Reimana mo te Pariha o Tuparoa ki roto kite Hinota o te Pihopatanga o Waiapu nei. Kua mohio ano hoki a te Makarini kia a ia. Ko ta te Ture whiriwhiri eki nei ; — "Hei te tangata e piri ana kite tika, kite pono." Ko te Hotene he tangata kaha ki te pehi i nga raru o Waiapu nei puta atu ki raro ki era pakanga pehi ai ia kia mutu. He kai kauhau ia no ta te Atua kupu ki nga iwi katoa o Waiapu nei tae noa atu ki era wahi e haere ai ia. He tangata haurangi kore ia; kaore ano kia kitea noatia e matou e nga maori e nga pakeha hoki e haurangi ana ia. Kaore ano hoki kia kite noa nga kuri maori o matou kainga nei ki aia e ruaki ana i te waipiro; me i kite hoki nga kuri i tona ruakitanga kua kainga e nga kuri, pera me era atu tangata e kainga mai ra o ratou ruaki i te waipiro e te kuri—ko tenei, kore, kore, kore rawa atu. Kotahi tonu tana wahine no tona itinga a tae noa ki tenei ra : kite mate ia tana wahine katalii ka ata marena ki tetahi atu wahine kia kotahi. Kaore ano hoki ona rongo puremu ki tetahi atu wahine o tona itinga tae noa ki tenei ra. He hoa riri ano hoki ki a ia nga tangata kai rama, puremu, karakia kore. Ko nga take ra enei i pai ai matou ki a ai; a i tenei kua tureiti nei e taea te aha ? Kua tureiti nei tera mo te katoa, heoi me mahi tonu ia ki runga ki a matou i tana mahi ano ; ara, i te tohe kia whakamutua te karakia kore, kia whakamutua te haurangi, kia whakamutua te puremu me nga mahi kino katoa e riri ai te Atua mete Ture ano hoki. Hei kona ra e hoa e te Kupa, a ma te Atua tatou tahi e tiaki. He whakaaturanga tena na matou na o hoa mahi tahi ki a koe. Na te Paraone Pohokura Hoani Ngatai Wiremu Kingi Taumaha Wiremu Hohepa Awatere Kereama te Wera Eruera Tihitihi Ihaia Muhu Hamiora Tamanui Tamihana Kakano Na te Runanga o Waiapu katoa.

Katahi te ingoa weriweri ki ta matou titiro iho i roto i nga Panuitanga ko te

" Pooti." He tika ano ia he ingoa pakeha taua Pooti; otira na te mahi Hau Hau i kino ai ki ta matou titiro iho. Tena ano pea tetahi whakamaoritanga mo taua ingoa ma koutou e ata whakamaori. Naku na Mom Tukei. [E hoa e Moki ehara i te ingoa te kino, na te tangata marire ano. Na ena hunga tutu i tango i te ingoa o te tika ki runga ki ana mahi he. Tenei ano ra etahi ingoa kei a matou mo taua mahi, otira hei aha hoki ? —kati tonu ite " Pooti." Kite hoatu tetahi ingoa akuanei tangohia ana e koutou, tangohia ana hoki pea e te Hau Hau—na ko taua ahua tonu. He aha koia kei te ingoa ?]

Poorewa Hune, 1868. Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori, E hoa, tena koe. Na he pukapuka tenei na matou na tenei iwi na Ngatiteupokoiri mo te taenga mai o Mete Kingi ki to matou kainga ki Pourewa wahi o Eangitikei. A i puta atu a matou mihi ki a ia i taua ra i te 28 o nga ra o Mei; i whakatakoto ano hoki i a matou moni whakahonore ki a ia, te £lO aua moni. Ko ta matou tangi;—'• Kia ora koe e Mete, kia atawhai koe i a matou ahakoa rangatira ahakoa tutua, ahakoa iwi nui. Kia ora koe hei ata whakarite i nga Ture o te Kuini, hei kawe atu i a matou whakaaro kite Paremata o Nui Tirani." Koiara ka tuhia nei nga ingoa o nga tangata nana enei moni ki raro ki tenei pukapuka.

Na Ngatiteupokoiri me etahi atu hapu,

Tae raiva mai Id a matou tenei rcta ka tuhia ki raw nei kua Jtaj/i tera nupepa ; a kaore hold he miptipa i mahia i muri mai, katahi ano ho tenei—koia i kore ai e taia nawetia atu. He ahakoa ra—e roa ana te tao ote mamaku, te maoanga lea nui te reka. Ngaruawahia, Waikato, Hune, 1868. Ki a te Kai Tuhi o te Waica Maori o Ahueiri. E hoa tena koe. Ki te mea tena tetahi wahi takoto kau o to nupepa mau e tuku kia taia enei korero ka tuhia e au ki raro iho nei—ara he korero mo te haerenga mai ote Kawana ki Waikato. No te wiki tuatahi o Mei kua hori nei ka puta mai te rongo ka haere mai te Kawana kia kite i Waikato. Ka hui mai nga iwi katoa ote tai hauauru, o te puahahoki o Ngaruawahia. I tangotango a tangata te haere mai, ki kai i tino rupeke mai nga iwi—tata tonu ia ki

te toru rau taua hui. No te 18 o nga ra o taua marama o Mei nei i rupeke mai ai iwi. Ko te mahi a te pakeha raua ko te maori he hanga mowhiti hei tomokanga mo te Kawana i raro o aua mowhiti. Tuake e toru; e rua na te pakeha kotahi na te maori. Ko ta te maori i hanga ai he mea whakairo; me nga waka i tetehi taha i tetehi taha o taua mowhiti he mea whakairo ano. Kotahi o aua mowhiti i te ekenga mai i te perepoti, kotahi i tahaki mai o te paparkauta—ko ta nga maori i tahaki mai o te urupa o Potatau. Koia ano te ahua pai o aua hanga nei, kaore ano hoki au nei i kite noa i te mea penei i mua. I te Turei te 19 o nga ra (ko te ra taenga mai hoki tera i whakaritea ai) i te ata ano ka tirohia atu a runga i aua mowhiti, kapi tonu i te kara—me runga hoki i nga whare. Te maru ahiahi o taua ra ano, e tata ana kite 4 o haora, ka kitea te Kawana ki tera taha o Waikato ; he mea arahi mai ratou ko ona hoa na te iwi Pirihimana rere hoiho. Ko ona hoa haere ko tona kai tuhituhi ano, ko te Hupereteneti (Wiremuhana), ko te minita mo nga mea maori hoki, ara ko te Retimana, mete Kapene o te manuwao. Katahi maua ka powhiri i a te Kawana. Koia ano te ahua reka o ta maua powhiri, mete mea ko Uenuku e korowhiti ana. Katahi ka arahina tonutia kite Urupa o Potatau—haere te waha o te tangata haere te waewae, ka taeki te Urupakatu. Katahi kaputaireira nga kupu oha a te Kawana mo tana kitenga i Waikato, i te Urupa hoki o Potatau—he mea whakamaori na te Herangi (Searancks), Kni-Whakawa tuturu o Waikato. Ka mutu ta te Kawana ka tu a Wiremu te Wheoro ka korero i te pukapuka whakamanuhiri i Waikato mo tona haerenga mai kia kite i Waikato whenua, i Waikato tangata hoki. Ka mutu, ka karangatia kei te ata (te 20 nga ra) te korero—ka haere a te Kawana kite Paparikauta. I te po ka puta te kupu a te Kawana kia turia he haka ki a ia. Katahi ra ano ka turia taua haka i te 9 o nga haora. Ka tu ano hoki ona kai takitaki, te whatia hoki nga Mau a a Tu! He aha i ki ai te ataahua ? Koia ano ha, kei te mokamokai i runga i te Turuturu! Katahi hoki ka mahi te pakeha i ana mahi ahuareka mo to tatou rangatira ; ara mo te Kawana nga mahi nei, he rakete he tini noaiho no a te pakeha mahi —koia ano ha te pai o taua mahi nei, katahi ano au ka kite i tenei mahi, ahuareka ana kite titiro atu. I te ata o te 20 o nga ra e rakai ana maua. Tuako kite tu waewae kia kotahi pea rau. Te tirohia atu ai te o te tangata, mete mea ano he toroa e teretere ana i runga i te huka o te tai. Ka mutu te tu waewae katahi ka whai korero nga rangatira ki a te Kawana. Mawai e korero ? Heoi ano taku e korero ko nga kupu a te Kawana ki nga rangatira o Waikato. No muri i nga korero a nga rangatira ka puta ana kupu—he mea whakamaori mai na Maki (Mackay) Komihana.

Ko una tino kupu enei, ara: —Ko nga he me nga raruraru katoa a te inaori raua ko te pakeha kia tanumia taliitia kite urupa o Potatau. Tetahi kupu ana ko te Tiriti o Waitangi ka mau tonu taua Tiriti. Ka puta ano hoki tana kupu kite urupa o Potatau; ka hangaia ka whakakoutia, ka whakapaia e te Kawanatanga o Niu Tirani Lei wkakahonore mo taua rangatira pai, mo ana malii pai kite pakeha ite taima o tona oranga. Tera atu te tini o ana korero. I te akiahi o taua ra ka baere atu ia ki Hamutana (Kirikiriroa), he hui ano hoki na Ngatihaua i reira. No te Paraire i te 22 o nga ra ka hoki atu ia ki Akarana i runga ite tima. Maimai aroha ana maua i Ngaruawahia ki aia i tona hokinga. Te take i takawkiti ai ia kite hoki atu ko te ra whanautanga hoki ote Kuini (te 24 o Mei). I rongo au kanui te whakapai o te Kawana ki Waikato. Heoi, e hoa ko aku utanga tena mo runga ito tatou Waka. Kei tawhiti ha, nei ? Na to hoa aroha, Na te Kai Titiro pono o taua hui.

Te Aute, Akuhata 7, 1868. Ki a te Karini ratou ko ona hoa Kei Nepia. E hoa ma, tenarakoutou i raro i te manaaki o to tatou Atua i te atawhai hoki o to tatou Kuini. E hoa ete Karini tenei ka tae mai ou Nupepa ki a hau. E whakaae ana au ki nga herengi mo te tau. Kanui te pai—te mea i wbakapai ai abau he ako i oku wbakaaro no nga Nupepa nei. Tenei te whakatau ki: —" E tama, te taongae !" Tenei abau te titiro oke nei i raro i nga pou o te waea. Me titiro, rae aha te taonga nui e maro nei! Kaore ahau i kite i toku tamarikitanga, be pabautanga tenei noku katabi au ka kite. Ko Uenuku e towbana i te rangi ka rite ai ki tenei banga kite waea. E boa kia rongo mai koe kua whakaae au ki taku taonga, ki a taua korero kua tae mai nei ki a hau. Waibo maku e titiro te ritenga mo ta taua Nupepa. Te take i roa ai nga herengi he kore moni i au. He wbakcitau a ki atu tenei naku ki a koe : —" Kowai he wbakarite atu ki a koe kite Toikura—ko au hoki ia te Taitea." Ka mutu. Na Man-gai Uhu Uhu.

Wairoa, Akuhata 4, 1868. Ki a Karauria, Tena koe. Katahi au ka tuhi reta atu maku ki a korua ko to matua. Tena korua; he raruraru i nga Hau Hau i kore ai au e tuhi atu i mua. Ko te korero o konei ko nga Hau Hau kua tae mai ki Waihau. I tutaki ki reira i a matou; i Avhawhai tonu ibo ki reira, otira ki tua mai ki te Konaki. Ko te wahi tena i whawhai ai; no te Hau Hau tokorua i mate, no matou kotahi ko Hohaia no te Whakaki. Ko taua riri nei he pokanoa na matou. No te ata o te Parairei ka tonoa e matou kofcahi te kau o nga tangata hei heteri ma matou;

haere ana ka tae kite Konaki ka tutaki i te heteri a te Hau Hau, ka mau ko Hotoma te ingoa o taua tangata; ka kawea mai ki a matou. Ka mea au kia haere kia kite i nga Hau Hau, kua whakaae katoa matou me nga pakeha; e haere ana au kua timata te pupuhi, heoi ano ki hai au i tae. Ka roa e riri ana ka whati mai matou. Heoi ano, ko nga Hau Hau kua nro ma Maunga Pohatu e haere ana ki Taupo. Kua tae mai te Whitimoa, kei te Reinga i tenei ra. Na Toha.

Te Waihirere, Te Wairoa, Akuhata 3, 1868. Ki a. te Kai tuhi o te Waka Maori, E hoa ko nga korero tenei o ta matou whawhai kite Hau Hau ite Konaki. Ite 23 o Hurae ka haere atu matou i Whenua Akura a tae atu ana ki Hangaroa; ka tutaki matou i te Meera mai o Turanga ki reira ; ka korero mai taua Meera ki a matou kua hinga te Kawanatanga i te Hau Hau. Ka rangona e matou te kupu mai a te Whitimoa kianoho matou i Waihau aukati atu ai i te Hau Hau, katahi matou ka hoki mai. To matou ekenga ake kite taumata i te Rahui ka kitea te Hau Hau e matou e haere ana i te hiwi i te Ahimanu. Ka mea etahi o matou kia noho tonu matou i reira whawhai ai; na etahi o matou te whakaaro kia hoki mai matou ki Whenua Akura. Whakaaetia ana hoki e matou katoa, katahi ka hoki mai matou ka moe ano ki to matou kainga. Ite24 o Hurae ite Paraire ka haere atu ta matou heteri te 10 nga tangata ka haere atu ratou ki Konaki. Ta ratou taenga atu ki reira ka kitea e ratou te Hau Hau e ahu ana ki Waihau; ki hai i roa ka kite ratou i te tangata e haere mai ana i runga hoiho; te taenga mai ki a ratou ka hopukia tonutia atu eta matou heteri ka mau ka arahina mai. Ko aua heteri he maori anake. Tatari noa te Hau Hau kia puta atu ta ratou Heteri, a kore noa e puta atu, katahi ka turia mai e te Hau Hau. Te taenga mai ki ta matou Heteri katabi ka pubia tonutia atu; na ko te whawhaitanga i whawhai ai matou. Ka rongona ete matua kua pupuhi nga heteri katahi to maua nuinga ka kokiri, te maori mete pakeha. Pono rawa atu to maua nuinga, te pakeha mete maori, kua hinga tokorua ote Hau Hau. Na nga heteri maori anake ta ratou parekura, nga mea mate mete mea ora e noho herehere nei. Te taenga atu o to maua nuinga kite whawhaitanga e hoki ana mai nga heteri, e raunatia ana hoki ratou ete Hau Hau. Ka tutaki te heteri ki te matua katahi maua ka whawhai ka hin^a o to maua ite Hau Hau. Katahi ka karanga to maua rangatira Pakeha a te Rihatana kia unuhia mai maua ka haere mai maua a tae noa mai kite awa katahi ka nohoia e maua i reira whawhai ai a taea noatia te 8 o nga haora i te po, katahi ka haere mai matou mete Pakeha katoa. Me tuku tenei panui kite Waka Maori. Na Paora te Apatu.

UtikuPotaki 0 0 Maihi Ngapapa ... 10 0 Arapata Potaka 10 0 Heperi Papapakiri 0 0 Herewini Tawera 0 0 Hoani Huarere 0 0 Pirimonate Urukahika.. 2 0 0 £10 0 0