KUKI AIRANI Te Kakau

Mana (Auckland), Volume 2, Issue 3, 4 May 1978, Page 6

KUKI AIRANI Te Kakau

Te au kakau ta kotou e kite i te au tangata o nu tireni e aao nei me aere atu ratou ki to tatou pa enua, kare e ko te kakau ta ratou e aao nei i te kainga. E anu atu a nu tireni i to tatou pa enua, no reira maata te au kakau e aao ana te au tangata kia maana meitaki ratou. E aao ana te katoatoa i te totini e te tamaka, e pera katoa te tamariki. E oko kotou i te maataanga i to kotou kakau i nu tireni nei e kare i te pa enua. No te mea kare oki kotou e kite e eaa te tu o te kakau ta kotou ka inangaro, pera katoa te maataanga o te moni te ka pou. Kia tae roa mai kotou ki nu tireni ka oko mai ei i te reira. No te mea e maata ua atu oki te au kakau tuke tuke i roto i te au are toa i nu tireni nei, ka rauka ngoie ua ia kotou i te akara i te au kakau te ka tano tikai ia kotou. Eiaa kotou e manamanata me kare e rauka to kotou kakau i te taime okotai. Ko te mea mua ta kotou ka rave, koia oki ka oko i tetai au kakau maanaana e te meitaki, e tetai atu au kakau ke ke, kia rauka i te aao me pua-ia tetai au pae. E akamaara oki kotou, ko te au kakau e pua-ia i nu tireni kare e maro vave. Eiaa e rapurapu i te oko maata ua mai i te kakau, kia papu tikai ia kotou e kaanoano tikai kotou i te reira. Penei ake te kamoumou ua nei kotou i ta kotou moni te ka tau paa ei oko apihga ke atu. te Kimianga i tetai nga Nooanga I roto i te oire maata i nu tireni nei e maata te moni te ka pou no te tutakianga, mekare no te okoanga i te are ta kotou ka noo ki roto. Ka rauka ia kotou i te tuaki i tetai are (“rent”), me kare i te oko mai i tetai are no kotou tikai. E mea tumatetenga oki teia, inara e au tangata kino to nu tireni: kua kite ratou e kare te iti tangata mei te au pa enua mai i matau i te akonoanga no te tutakianga e te okoanga are. Ka taute pakari ratou i te taparu anga atu ia kotou no te oko atu i tona are. Kia matakite rai oki kotou i teia au tu tangata. Me tutaki are koe (rent) ka tutaki koe kite atu kainga (landlord) i te moni i te au epetoma tatakitai, e ka akatika aia kia noo koe ki roto i te are. Me tutaki koe (rent) i te are, kare te reira moni e tutaki atu i te are, kia peke tikai noou: no te landlord rai te are. Ka rauka iaiai te karanga atu kia koe kia akaatea ki vao mei roto i te are me inangaro aia i tona are. Ka akakite atu matou a muri atu e ka akapeea me inangaro koe i te oko mai i tetai are noou. Tutakianga are Kia matakite tikai koe i teia au mea. Eiaa e taina i tetai peepa no

runga i te are ma te kore e ui atu ki tetai pu akaaere o te akonoanga, mekare tetai welfare officer, kia tatau e kia akakite atu me e peepa meitaki te reira. Eiaa e tutaki maata i tetai are, mei te mea e, e are ke atu tetai mei te reira rai te meitaki e te manea e meangiti mai te moni. E mea tau oki kia tuatua e kia uiui aere ki toou akaaere akonoanga, ki toou au taeake e kite aronga e anaganaga kapiti ana koe e me e moni tau tikai te ka tutaki-ia no te reira are. E mea umuumuia kia ui marie koe kia papu meitaki me kare koe e marama.

E mea tau katoa kia akapapu meitaki koe me ka tano te are noou e no toou ngutuare. Kare oki i te mea matau-ia e te au tangata i nu tireni nei, kia moe e rua nga tangata mamaa-ta me kare e toru tamariki ki roto i te pia moe okotai. No te pakari i te anu e tapirirpiri ana te tangata i te au ngutupa e te au maramarama o te are. No reira me maata te tangata ka moe ki roto i te pia okotai ka riro te reira ei akatupu mai i te maki no te kare oki e rava ana te reva ou. Kare Landlord e oronga atu i tana are me e maata te tangata te ka noo ki roto i te are i te taime okotai. e tu o te are I mua ake ka “rent” koe i te are ka tutaka meitaki koe i te are. E akara koe me kare e tuturu mai na te ua ki roto me ua, e pera katoa te au paipa vai. Me noo koe ki roto i te are, me kite koe i teia au ngai kinokono o te are, kare te Landlord e akaviviki i te maani i te au ngai kikino. Akara meitaki i te pia tunu kai te pia pai e te are meangiti mei te ma nei, me kare ka rauka vave i te tama me repo. E akara me ka rauka i te topiri meitaki i te au maramarama e te au ngutupa, e me kare e “draught” koia oki e matangi maki. Akara i te pia pua kakau e te ngai tauraki kakau. No te tuaki maata, e mea meitaki kia akarakara marie koe i teia au apinga nei, mei te tau nei.

E tamata pakari e eiaa e noo mamao no ko i te au are toa e te ngai tiakianga bus, te are apii e te are pure.

E mea meitaki kia vaitata to kotou ngai nooanga ki tetai ngai atea (“park”) kia rauka i ta kotou au tamariki i te aere ki reira e kangakanga. Kare e meitaki a rotopu i te oire no te tamariki. E maata oki te repo e kare e rava te au ngai kangakanga no ratou, e ka u te tamariki i te au motoka. E meitaki are kia noo ki vao mai i te oire maata, inara e akara i tetai are te ka vaitata atu kite ngai tapu anga o te bus e te rerue no te aere anga atu oki kite angaanga. Ko te “State Advances Corporation” ko tetai tipatimani te reira o te kavamani. E maata to ratou au are o teia tipati-mani

tei karangaia e ko te “State Houses” te ka oronga kite tangata kia noo ki roto no tetai moni meangiti Rava. Kua akatakaia teia au are kia organaia atu kite au ngutuare tangata te kare e rava meitaki ana ta ratou moni., E aravei atu i toou orometua, me kare toou welfare officer, kia kimikimi ka akapeea me rauka mai tetai are mei teia te tu.

okoanga are Me oko koe i tetai are ka riro te reira e are noou tikai. Kare e rauka i tetai ua atu Landlord i te akaatea ia koe, mei te mea te tutakitaki nei koe i te moni kaiou no te are. Me oko koe i tetai are ka kaiou moni koe no te tuaki atu. Ka rauka paa iakoe i te kaiou no ko mai i te “state Advances Corporation” — “The Maori and Island Affairs Department”, e tetai ua atu au ngai ke, mei te “Insurance Companies, Building Societies”, me kare tetai ua atu tangata e moni tana ka oronga mai (loan). Me kaiou moni ana koe no te oko i tetai are ka taina koe i tetai peepa no te taputou i te tuaki putuputu i te moni kaiou, e te akono i te are. Ko te ingoa o teia peepa taputouanga koia oki e “Mortgage” mekare e “peepa Akatika Anga”. Eiaa e taina i tetai o teia au peepa. Ma te kore e akaari atu kite “solicitor”, te orometua, me kare te Welfare Officer. Ko te tangata i oronga i te moni kaiou kia koe ka inagnaro aia kia maata mai taau ka tutaki mai. Ko teia moni akakake koia oki e “Interest”. Me ka rauka ia koe i tutaki i te kaiou e meitaki ake kia oko peke takiri koe i toou are i te are tutakitaki (rent) no te mea: Me tutaki koe i te moni taau i kaiou e te interest: kare koe e tutaki akaou. Me “rent” ra koe i tetai are, ka tutaki koe i te “rent” kite landlord i te aura o toou nooanga ki reira. Ka kake ua mai rai te tuakianga “rent” ki runga, no reira ka maata ua atu rai te moni taau ka tuaki no te are i te au tuatau ki mua. Inara me oko peke takiri koe i toou are: kare taau moni tutaki kaiou “mortgage” e tu ke, noatu ka kake taau moni angaanga ki runga.

“Interest”

I te au taime kaotatoa e tutaki nei koe i taau- kaiou te meangiti mai nei taau kaiou, no reira te peke marie mai nei te are noou. I te au taime katoatoa e tutaki nei koe i te “rent” kare te reira are e riro e are noou tikai noatu kua roa te tuatau o te tuta ki anga “rent”.

Ko tetai revenga meitaki teia no te akaputuputu marie i taau moni.

Me oko koe i tetai are ka rauka ia koe i te oko atu i te reira i te au tuatua ki mua, noatu kare taau kaiou i peke ake. E penei ake ka rauka katoa ia koe i te oko atu i te are ki tetai moni maata atu mei taau i oko mai ana, mei te mea e te vaimeitaki ua nei te are. Me “rent” koe i tetai are kare e rauka ia koe i te oko atu, no te mea kare e noou tikai te are. E akamaara koe: .

E matakite mete manakonako ra koe i te oko i tetai are. Eiaa koe e taina i tetai peepa Eiaa koe e tutaki i tetai moni no te are — Kia na mua rai koe i te aravei i toou orometua, te Welfare Officer e te Lawyer. Tetai au tangata e oko are nei: Kare ratou e pati tauturu na no ko i te “lawyer” (solicitor). E manamanata maata te ka tupu mai. E mea meitaki kia tuatua kapipiti ki tetai lawyer i mua ake ka oko ei i tetai are. Ka rauka i te lawyer i te akamrama mai i te aitenanga o tetai au tataanga e te ture i roto i te au peepa taau ka taina. Ko te “Auckland City Council’s Booklet” i akakite mai no runga i te oko anga are: Me kua kite koe i tetai are e ka inangaro koe i te oko mai i te reira are: e aravei koe i toou solicitor i mua ake ka taina ei koe i tetai peepa akatikaanga. E pati koe ki toou solicitor kia riro aia ko toou tauetono. Kare ra oki i te mea puapinga maata, penei ua ake e okotai o korua solicitor ko koe e te tangata nona te are; kare te reira i te mea umumuia. Kia rauka toou uaorai solicitor, koia oki ka rauka te maataanga i taau moni e te paruru anga maata ia koe e toou ngutuare tangata. Ka akara te solicitor me kua tano meitaki taau koreromotu, ko te tupu aea ua mai tetai manamanata. Ka tuaturu toou solicitor i te akamarama ia koe i na ea te rauka anga mai i te moni kaiou. E no te meitaki te ka rauka mai i te moni te ka pati ia atu mei ko mai i tetai ngai ke, e me ka rauka rai ia koe i te oko ki taau uaorai moni. Penei ka rauka rai iaia i te kimi i tetai “mortgage” noou. Te tika anga tikai ka akamarama atu aia ia koe no runga i te meitaki o teia angaanga kapiti “ownership” koia oki ko te tikaanga o te tane raua ko te vaine no runga i ta rauaare. Kaakamrama katoaaia no runga i te paranianga o te oire. Ka akamarama atu tetai au solicitors: auraka kia oko no runga i tetai au mea, Mei te moni maata rava, Kare e tano meitaki te ngai, Kare e tano meitaki te tu o te are,

Kare e tano meitaki te akapapaanga i te moni kaiou. E mea meitaki oki kia akarongo meitaki tatou i teia au tuatua.

Ka rauka i te tane e te vaine i te retita i to raua are ei are ngutuare kapiti, koia ko te “joint family house”. Ka paruru te “joint family house” i toou ngutuare, no te mea me tae kite tuatau e mate ei te tane, mekare te vaine, ko teia “full ownership” ka rauka viviki-ia i te tieni kite tai o te tokorua, e i roto i tetai mea ke tei tupu kare e maata te moni te ka pou no te tutaki anga i te tefo o te mate. Na toou solicitor e akakkite kia koe i te au mea memeitaki e tetai atu au akatuketuke anga te ka riro e meitaki noou.

te au angaanga a te tangata are Te au tangatae au are to ratou, e mea tau kia akaputuputu i ta ratou moni no te tuaki tero enua

— rates —, insurance e te akaou anga i te are me kinokino mai. Ko te “rates” ko te tero enua oki te reira ta te pu ngutuare ka tuaki kite kavamani o te oire (mei te konitara tapere), kia tutaki i te au mataara, i te aronga tari tita, i te a'i o runga i te au mataara, e tetai atu au apinga puapinga e manganui. Ka tutaki te aronga are i te “rates” i te au mataiti katoatoa. Me kare e moni kia tutaki ei i te rates ka rauka i te kavamani i te maani kia oki-ia atu te are kia rauka te moni no te tutakianga atu ite rates. I tetai au ngai i roto ia nu tireni e akatika ana te kavamani tapere i te au pu-kainga kia tutaki rikiriki atu i ta ratou tuanga no te tero enua i te au epetoma tatakitai, i te au marama tatakitai, me kare e okotai taime i te tuaki anga tero me tae kite openga mataiti. Inara kia na mua koe e aravei i te kavamani tapere no te maani anga i te au peepa akatika anga i te reira. Me kite koe e kare e rauka ia koe i te tutaki i taau rates e kimi vikiki i tetai tangata kia tauturu ia koe. E pati koe i toou tangata tauturu e ka akapeea; me kare e aere e aravei i te konitara oire, ko te kavamani taau i kaiou ana i te rates. Me pati viviki koe i te tauturu ka maru paa te kavamani kia koe, mei te mea e ka tamata pakari koe i te tutaki atu i te tero enua. Me kare koe e rave viviki i tetai ravenga, penei ka rokoia koe e te manamanata e ka peke aea toou are i te okoanga ia atu.

akonoanga i te are Me oko koe i tetai are ka taputou koe e ka akono koe i te are kia vai meitaki ua rai. Teia te au akonoanga tau: Kia peni koe i te are e te au punu katoa. Me makokore koe ka pe vave te are, ka akaraanga viivii e ka tuturu oki te reira i te tuatau ua. Kia maani oki koe i te au ngutupa e te au maramarama te ka nga'anga’a. Kia tapipiri i te au paipa vai me putaputa. Kia akara meitaki koe i te au mori uira e kia angaanga te katoatoa. Kia akono koe ia vao i te are kia ma, e kia maani akaou i te au arai aua me kinokino mai. Ko tetai pae o teia au angaanga nei ka rauka ia koe i te maani, inara ko tetai papaki ka tiki koe i te aronga kite i te maani i te reira mea kinokino. Ka tutaki oki koe ia ratou. E maata ua atu oki te moni ka pou no te akamanea ua rai i te nuguare. No reira: ko te aronga e are to ratou ka akaputuputu ratou i tetai moni no teia au mea nei. te akonoanga i te are kia tau te .. nooanga ki roto E tuke te au are o nu tireni nei ki to te pa enua. E tuke katoa te tama anga, e maata atu te angaanga no te akono i te are o nu tireni kia ma. I roto i te are e au taua rakau tei ariki-ia atu kite moenga uru-mamoe (carpet) e

tama-ia na kite “vacuum cleaner”. Eiaa e tamauu i te taua ariki-ia kite vai, no te mea ka rao e mari ei, e ka pe te taua.

E raveia na te tunuanga kai ki roto i te are, e e mea puapinga maata kia ma te taua, te paruru e te au apinga katoatoa i roti i te ngai tunuanga kai.

Tei roto katoa te are meangiti i te are. Kia ma katoa te reira, no te mea ka aunga kino mai e ka tupu te maki. Kia tama-ia i te au ra takakitai ki tetai uru tei raveia no teia angaanga tama anake ra. E peepa are meangiti rai tetai: eiaa e rave i tetai apinga ke, auraka oki e titiri kakau ki roto i te potera-are-repo, no te mea ka piritiaia te reira.

E anu oki i nu tireni, no reira ko te au tangata e kare i matau i te anu, ka topiripiri ratou i te au pa e te au mararama.

I te au tuatau anu ka manga mauu rai oki a roto i te are, e ka inangaro-ia e kia maata te reva meitaki kia aere ki roti. Kia tama e kia tamaro meitaki ia rai oki te taua, e te au kaingakai e te au nooanga, te kaparata, e pera katoa kite au apinga tunu kai, te mereki e te kaup. Te au kakau moe e te au kakau kotoatoa kia maro ua te reira. Me Kare e raveia teia au mea nei ka aunga kino a roto i te are, e kare kotoa e meitaki no te oraanga me kare e akono meitakiia te reira. Kia tama-ia oki te ngutuare mei tei matau-ia e koe ite rave ite pa enua.

Kare i te akonoanga matau-ia i nu tireni nei kia maata atu i te toru tangata kia moe ki roto i te pia moe okotai. Ka moe ki roto i te au pia moe, e kare ki roto i te pia noonooanga.

Te au kaua: kare e maro vave no ten anu i nu tireni. E mea puapinga maata, kia ma te ngutuare. te kakau e toou kopapa, mei taau i matau i runga i te pa enua. Kare e tangata a rekareka atu i te ngutuare viivii.

Ko toou au taeake e te kopu-tangata tei roa te nooanga i nu tireni ka rauka ia ratou i te tauturu ia koe.