TE AITUA-NUI KI TE ROHE O TE ARAWA.

Korimako, Issue 54, 23 August 1886, Page 3

TE AITUA-NUI KI TE ROHE O TE ARAWA.

Ko tetahi mea nui tenei e kore e wareware i nga ngutu o nga whakatupuranga e haere ake nei. Kua waiho hei maharahara ma te ngakau i ia tau i ia tau. Notemea, katahi nei ano tenei aitua-nui ka kitea ki tenei motu o mua iho o te whitinga mai o nga tupuna Maori i Hawaiki. He korero tenei hei pouritanga ma te ngakau o te katoa, e puta ai te arolia kite kunga kua ngaro atu kite po. E puta ai hoki te aroha ki o ratou whanaunga e noho nei i runga i te mamaetanga mete pouritanga: TE PAKARUTANGA. No te 2 o nga haora i te atapo o te Taite, te 10 o nga ra o Hune, ka puta he ru-nui whakaharahara kite takiwa o nga rotomoana i te rohe o te Arawa. I rongo ake nga tangata e noho ana i aua waahi kite haruru —titiro rawa atu ki Tarawera Maunga kua pakaru katoa, e mura ana nga kohatu mete whenua katoa. Haruru ana te rangi mete whenua, hiko ana te uira, marama ana te whenua katoa eke noa kite Mangoroa, papaa ana te whatitiri ano ko nga wai maha e rere ana. Hapainga ake ana te whenua katoa me nga kohatu nunui, eke ana ki nga rau mano putu te teitei, te hokinga iho ki raro ngaro ana te whenua katoa. Ngaueue ana te whenua, pakaru ana nga puke me nga maunga, maroke ana nga awa. Pakaru ana a waenganuipu o Rotomahana. Opehia ake ana te wai mete paru, ngaro katoa te rangi i te pouritanga. Te hokinga iho, ngaro alee te whenua tawhito, takoto ana he whenua hou; ko nga awaawa me nga whaarua kua maania katoa.Tanumia iho nga tangata

me o ratou whare, me a ratou taonga, mate ana nga kararehe me nga manu o te rangi. Huarangatia ana nga pakiaka o nga rakau, ahakoa nga rakau nunui o te ngahere e rite ana kite huruhum manu e puuhia ana e te hau, ngaro atu kite moana ki raro noaiho i te paru, tu ana takoto ana ko nga tinana anake kahore he manga, kahore lie rau. Ko nga pari-tu me nga pari kohatu horo ana ki raro, hutia ake ana nga maania hei maunga, ko nga inaunga kua kawea iho hei maania. Ngilia ake ngar ngahere i te ahi. Ngaro ana te nuku o te whenua i te paru mete puehu, no Tauranga tae noa ki Waiapu me Te Mahia i te tai-rawhiti. Tau ana hoki ki runga i nga kaipuke e rere ana i te moana-nui-a-Kiwa. Ko te harurutanga i rangona e te motu katoa, no te upoko tae noa kite hiku o te Ika-a-Maui. I kauhoetia hoki e te haruru me te hiko o te uira te moana nui whiti noa ki Poihakene. NGA KAAINGA I WHAKANGAROMIA. Ko Moura, ko Te Ariki, ko Waitangi, ko Tokiniho, me Te Wairoa, ko enei nga kaainga i ngaro rawa atu me o ratou tangata. NGA TANGATA I MATE. Ko Ngati-Taaoi, he hapu no Tuhourangi, ko Rangiheuea tona rangatira, ko Te Ariki te kaainga, e rima tekau ratou mate katoa kahore he morehu. Ko etahi o Ngatirangitihi, ko Niheta Kaipara Mokonuiarangi tona rangatira, e wha tekau ratou i Moura e noho ana, ngaro katoa kite po. Ko .Tuhourangi i mate ki Te "Wairoa kotahi tekau, me nga Pakeha e whitu. NGA MOREHU. Ko nga whare katoa i Te Wairoa kua pakaru katoa i te akinga a te kohatu. Ko te take i maha ai nga morehu o Tuhourangi, e rua nga whare nunui i whaaona kiki ana i te tangata a roto, he mea whakatete a roto o aua whare kite rakau. Ano ka

ahua iti te whiu a te koliatu me te paru, katalii a Tukourangi ka puta Id waho i ona whare ka whati mai ki Ohinemutu. Haere mai ana taua iwi i roto i te pouritanga, kahore e kitea te huarahi, i te hinga o te rakau i te whiunga ate hau, mete horo haere o nga pari. Tokotoru nga tangata i keria i roto i te para e takoto ana: ko Tuhoto tetahi, he kaumatua, nuku atu i te kotahi rau ona tau, e wha nga ra i takoto ai ia i raro i te oneone ka kitea nei; a, kotahi -wild rawa i muri mai ka mate kite Hohipera i Ohinemutu. Eai te kii a nga Maori, na te nohoanga o taua kaumatua i roto i te whare Pakeha i mate ai ia, notemea kua tangohia tona mana Maori e nga tikanga Pakeha. E kiia ana he kaumatua tapu hoki, he putunga no nga mahi a nga tohunga Maori, te maakutu, te ahanoa, te ahanoa. TE ARIKI ME MOURA. Kahore "he korerotanga mo enei kaainga, kihai rawa he morehui oramai,tangata, whare, taonga, kararehe ngaro katoa ki raro kite hohonutanga o te paru, ote kohatn. mete punga rehu. Ko enei kaainga e rua kei raro tonu i te take o Tarawera Maunga. TE PARU ME TE PUEHU. I te takiwa o Rotomahana, e 80 putu te matotoru o te paru mete kohatu. ITe Ariki me Moura, e4O putu; iTe Wairoa, e 8 putu; iTe Ngae, e 3 putu; i Te Rotoiti, e 2 putu; i Te Puke me Maketu, e 6 inihi; i Tauranga, e 3 inihi; i Matata, e 4 inihi; i Rangitaiki me "Whakatane, e 3 inihi; i Opotiki, e 3 inihi, tae atu ki Waiapu. Ko nga hipi, ko nga kau, ko nga hoiho, me nga poaka o nga kaainga kua whakahuatia ake nei, he tini kua matemate i runga i te kore otaota hei oranga mo ratou, ko nga karaaihe o nga paamu katoa kua tanumia e te paru. Ehia ranei rau o nga hipi me nga kau kua utaina mai ki Akarana.

TARAWERA M AUNG A. Ko tenei maunga ko Tarawera he maunga nui tonu, lie kohatii katoa, e iraku atu ana i te ru a mano putu te teitei. Etu ana kite taha rawhiti o Tarawera. moana, e tuliono atu ana hoki ki ona hoa-maunga, kia Te raua ko Ruawahia. He waalii tapu a runga o taua maunga, kei reira liga wheua o nga wliakatupuranga maha e takoto ana. Kahore ano te waewae-Pakeha Ida eke noa ki runga i tana maunga, notemea kua rongo i nga kupu wliakataputapu a nga Maori, kite liaere te tangata ki runga ka puta he marangai nui wliakaharabara. Ko te lianga 0 te maunga kihai i iti te tihi, erangi i nui ake ano i raro eke noa ki runga. He rua hohonu hoki kei runga, na reira i puta ai etahi whakaaro o te Pakeiia, ko taua maunga i pakaru ano i nga ra o mua, otira kahore lie korero tuku iho a nga tupuna ki nga whakatupuranga o miiri mai mo taua pakarutanga, kaliore hoki he korero -tawhito a nga Maori e mohio ana kite take i karangatia ai te ingoa o te maunga ko "Tarawera." Na runga hoki i te karangatanga o te ingoa, 1 mohio ai nga Pakeha, he pakaru tan ga ano to taua maunga i nga ra o mua, erangi i wareware tonu atu i nga whakatupuranga o mua, kihai i mau tonu i nga whakatupuranga i muri mai. Waihoki me Ngatirangitilii te iwi nona ake te maunga, kahore e mohio ana kite take i karangatia ai te ingoa ko " Tarawera." RUAWAHIA ME TE WAHANGA. Ko enei maunga e rua, e tu tata ana kite taha rawhiti o Tarawera, ko Ruawahia, kei waenganui o Te Wahanga raua ko , Tarawera. Ko enei maunga lie pera ano me Tarawera, erangi. tae anaki te kotahi mano risu-'l rau putu te toitci. He Vvaalii tapu, he una tupapaku kei runga. ROTOMAHANA. Ko tenei roto kei te talia tong'l o Tarawera-moana. Hoe ai nga poti utauta Pakeha i T e

Wairoa ma te moana-nui tonu o Tarawera, ka tae mai ki Moura me Te Ariki, katahi ka haere i te awa o Te Ariki, a ka puta ki Eotomahana, kei reira nei a Te Tarata raua ko Otukapuarangi, nga taonga whakamiharo, whakapaipai e powhiri nei i nga mano iwi o te ao Ida haere mai Ida kite i nga kura o taua moana. Otira, kei hea aua kura inaianei ? Kua kaliore mo ake tonu atu, kua tanumia e te paru kua pakaru noaiho ranei i te ngaawha. Ko tenei aitua nui ki Botomahana, ehara itemea i puta anake ki nga Maori te pouri mete mamae, kahore, erangi i puta katoa ki nga Pakeha katoa o te motu nei me nga whenua o tawahi. Notemea, ko etahi taonga whakamiharo era i haere mai ai nga mano tangata Ida kite i tenei motu, kia whakaorangia o ratou mate e nga waiariki-rongoa o taua moana. Tuarua, na aua taonga i karangatia ai tenei motu, ko te " Whenua Whakamiharo o te Ao. TUHOURANGI. Ano ka tae mai nga morehu o Tuhourangi ki Ohinemutu, ka noho i reira, ka puta hoki te aroha kia ratou kite hunga i haere mai i te aitua, i tangohia mai i roto i te atarangi o te mate. I haere katoa hoki nga iwi o nga rohe o te Arawa kite tangi i a ratou, ehara itemea he tangi kite hunga kua mate, kahore, erangi he tangi kia ratou ki *te hunga i haere mai ite aitua. E torn pea nga wild e noho ana ki Ohinemutu, e whiriwhiri ana i tetahi kaainga hei hekenga mo nga morehu, ka haere ki Te Awahou, kite kaainga o Ngatirangiwewehi. Ka tuturu ranei ki reira, ka heke ranei ki Rangiuru, i Maketu. I tae mai ano a Te Heuheu ki Botorua, kite tono i a Tuhourangi kia heke ki Taupo, otira kihai i whakaae a Tuhourangi; notemea, ko nga iwi katoa o te Arawa e kii ana tena iwi, me noho ki a ia, e kii ana tena me noho ki a ia. Katahi ka kitea te aroha nui o tenei iwi o te Maori ki o ratou whanaunga.

NGATIRANGITIHI. Ko te rua tenei o nga iwi i aituatia, ko te take i kore ai e tino ngaro katoa tenei iwi, noteriiea ko te nuinga o ratou kihai i noho ki Tarawera, i noho ratou ki Te Awa-a-te-Atua, kei te taha moana-nui, i waenganui o Whakatane raua ko Maketu. I reira katoa ratou e noho ana, kati, ko etahi ano o ratou e noho ana ki Tarawera, me nga hunga haereere atu ki uta, i rokohina nei e te Aitua, mate tonu atu. Kei te ruarua tonu nga mahara o tenei iwi, me heke ranei, me noho tonu ranei. Otira, kei te noho pai ratou, heoi ano te take i karangatia ai te kii o te " heke," na runga i te kino o te whenua hei mahinga kai mo tenei raumati, a me heke atu ki tetahi waahi pai, hei tataritanga kia tupu te otaota, kia takoto pai hold te whenua. No te paunga o nga ra o Hune tae noa kite paunga o nga ra o Hurae kei te haere tonu nga uhunga a nga iwi o te tai-rawhiti kite marae 0 Ngatirangitihi. TE AROHA O TE TAHA PAKEHA. No mua iho te aroha o tenei iwi o te Pakeha. Kite puta he aitua-nui ki tetahi iwi, na te mate-kai, na te ru, na te waipuke, na nga kapura-nui ranei, ka tahuri tenei iwi te Pakeha kite kohikohi moni hei oranga mo te hunga kua noho kore whare, kore kai, kore kakahu. Waihoki, i puta tenei aitua kite tangata Maori, i puta and hold he aroha ma nga Pakeha kite hunga i paangia e tenei aitua. 1 whakaturia ki nga tini taone i te motu nei nga tiata me nga takaro hei ara moni mo tenei aitua, ko nga moni katoa e puta ana i enei mahi a te Pakeha e tukua ana nga moni ma te hunga i aituatia. Kotahi Pakeha me tona kamupene tiata i Akarana, i whakaturia he tiata i tetahi po, puta ake nga moni i taua po kotahi, e waru tekau pauna, a ko aua moni i tukua katoatia e taua Pakeha mo rmiga i tenei aitua. I tetahi tiata ano, puta

ake nga moni, e rua tekau ma rima pauna. Kua tae pea inaianei nga moni kite toru rau pauna, no te taone ake o Akarana, i puta i runga i nga mahi tiata, i nga moni tuku-aroha a nga tangata, a nga whare-karakia, me nga tini whakaminenga o te Pakeha. I' tetahi Ratapu, i puta te kii, ko nga moni katoa e kohikohi ai i nga whare-karakia Ime tuku katoa mo runga i tenei I aitua, Waihoki, i tae kite tekau nga peeke kakahu i kohikohia e nga Pakeha o te Hahi Papita o Akarana nei, a kua tukua atu aua kakahu kia Tuhourangi. Kei te penei katoa nga Pakeha o te motu nei kei te kohi moni kei te kohi taonga mo tenei aitua. Kua puta te kii a nga mema o te Paremete, kia whakaturia he takaro, he kanikani nui ki Poneke, a ko nga moni katoa o taua kanikani kia riro mo tenei mate-nui. TE AROHA O TE TAHA MAORI. No mua iho ano te aroha o tenei iwi o te Maori ki o ratou hoa-whanaunga. Kei te pouri kei te mamae katoa nga iwi Maori o te motu nei mo runga i tenei aitua. Waihoki, i puta te kii a Ngatimaru, kia tukua arohatia e ratou tetahi whenuanui hei nohoauga mo nga morehu. He aroha nui rawa tenei no Ngatimaru, notemea, e tae ana pea kite run ran maero te tawhiti atu o te aitua, a tukua atu ana ma te muri e kawe tona aroha kite tai-rawhiti, ki nga morehu kia haere mai ki tona aroaro. Ko nga iwi katoa ote rohe o te Arawa kei te rite tonu te aroha, kei te tautohe tonu ; ratou, kia riro nga morehu kite J marae o te hea iwi o te hea iwi. | Waihoki, me Ngatiporou huri | noa kia Ngatikaliungunu, kei te Ikohi moni, kei te kohi taonga Imo tenei aitua. £ai te kii ja nga nupepa, ehia ranei tekau itana kakahu kua oti te kohi e Ngatiporou me Ngatikaliungunu, a kei te ringa o nga Kaiwkakawae tiaki ana, a ma ratou e tuku atu kite marae ote aitua. Kei

te pera katoa nga iwi o te taihauauru, kei te rapu i etahi huaralii e puta ai he aroha ma ratou mo ruuga i tenei mate. NGA POROPITITANGA. He maha nga taugata i puta ai ratou poropititanga mo runga i tenei aitua. Te tuatahi, ko Taakuta Hokoteta, he Tiamani,i he ruanuku, he mohio ki nga tikanga o te ahua o te whenua, o nga kohatu me nga ahanoa:— " i nga tau ehia ranei tekau kua pahure ake nei, ka tae ia ki Rotomahana me nga waahi katoa e paatata ana ki reira. Ka kite ia i te ahua o te whenua, mete hu a nga ngaawha. Puta ana tona kupu, taihoa ka puta he aitua-nui ki tenei whenua a tona ra e haere mai nei." Te tuarua o nga poropititanga, na tetahi ruanuku, he Tiamani ano, i Banana:—"l nga tau kua pahure ake nei. I puta tona kii, kei te marama o Hune o te tau 1886 ka puta he ru-nui ki etahi o nga whenua o te ao, whiti noa ki Niu Tireni me nga motu o te moana: A, kei te marama o Hepetema, o Oketopa ranei o taua tau ano, ka puta he ru-nui whakaharahara, he nui atu i te ru tuatahi." Te tuatoru o nga poropititanga, na Te Kooti Rikirangi:—" I nga tau e toru kua pahure ake nei, ka haere a Te Kooti i nga whenua katoa o te tai-rawhiti, e haere ana kite kawe haere i te Maunga-Rongo ki ona hoa-riri. I tona taenga ki Rotomahana. E ai kite kii, i puta tona kupu, taihoa ka puta, he aitua-nui ki taua takiwa, "Waihoki, mete waiata a Tei Kooti, e waiata ai i ona tuunga) kite whai-korero, ko te waiata nei na:— Heaha ra kei tooku ihu e wai tohu noa nei ? Te mutu noa i te rangi tahi, He wawara taua pea tenei ka tata mai, Harahara a itu, harahara a tai. He aroha tonu ake noku kite whenua, E whakaingoingo mai ra i te tu aro pari ki Harataha, Ka tupu te mahara i roto i te hinengaro. Ki o Kameka waiho noaiho i te ao. To whenua-a-kura ka mahue ka paea te koko ki Otangimoana, To pu te ata to kai runga i te ringaringa,

Me he ua-turuki nei te vhekoiho ana mai me hei we moana. Ko koe anake te tangata i tipao haere i runga i nga maunga, E to ana i tona waka i a te Maunga-Rono-o, Ka puta'kei tua kei nga whakaihu ki Maungaroa, He ripa-kawau kei runga kei te taumata, Titiro ki Ruawahia ki Tarawera, Na te mea i whakakopaia mai e Taraiti, Ka mau te hu ka hoki te wai ora kite ao. Ko te heke ra o Maruiwi i toremi ai kite reinga. Ana to kai ko te taringa o Ngatata. Nan ano i maka mai to kupu kite muri kite tonga, He whare koia to hou i te tohenga ka, hohoro te pa ka riro mai a te rama. Ehara pea i te potiki tau-roto waenga Papa-i----wharanui, Nana i hohoro te whetu te marama. Horahia mai ano e te ture kia takoto i te aio, Mo •wairokiroki e. TE WHENUA KIA WHAKATAPUA. Kua puta te kii i a Ngatirangitihi kia whakatapua a Tarawera, a Rotomahana, me nga waahi katoa e paatata ana ki era takiwa. Ko te take, mo runga i te matenga o ratou whanaunga. E tika rawa atu ana tenei tikanga, otira kei runga i te tikanga Maori, e kore e tika kia karangatia kia titiro te motu katoa mo taua kupu. Notemea, e kore e tirohia e te ture i runga i te tikanga Maori. Erangi ko te mea tika rawa, ko nga waahi i mate ai nga tangata me kii, hei urupa. Kaua hei whakatapua te whenua katoa. NGA RETA MIHI. Na Ringori Te Ao, i tuhia mai i te Awapaheke :—" Tenei kua rongo i te matenga o nga tamariki, me nga wahine, me nga taane. He aitua nui rawa tenei, e rite ana kite matenga o Te Heuheu, e takoto mai ra tona tinana i roto i te puku o Tongariro. Aue, e Mokonuiarangi, moe mai ra i roto i te puku o to maunga o Tarawera. Haere ra, e pa ma! e whae ma! e tama ma! e hine ma S e pai ana kua mate na koutou, e takoto ana kei raro i tou maunga ake. Kua tukinotia kua whakamararatia nei e ia nga wheua o koutou tupuna. Inaianei kua mohiotia j e nga Pakeha, he mana nui kei a tatou, i tanumia ai koutou ki I raro kite onecne o koutou

tupuna, kite maunga o Ruawahia, tae noa ki nga maunga o Titiokura, me Wharekauanga i te tonga." Na Te Maari, na Wereta, me etahi atu, i tukia mai i te Biuopuanga, Patea:— " He reta mihi tenei na nga morehu i ora o Tuhourangi, o Ngatirangitibi, me nga hapuu kua ngaro mai nei ki Rotomahana, i te riri nui a te Atua i whakaputaina nei. Ete iwi haere atu! Ete waka liaere atu! Ete whenua liaere atu! Haere atu! haere atu ite ringa o aitua! o te tangata kaore nei eea ana parekura. Moe mai ra e te iwi i roto i te hau-o-kino, ite ahi-kai-kino. E hoa ma, tenei rate aroha mete mamae te tahu nei mo ratou e moe mai ra ite moenga-mataotao. Te iwi haere atu! He waiata tangi mo ratou:— E te iwi, e te iwi ra e, E taipu mai ra, e tere papae ana, Haku whakataurua ki roto Tarawera, Na koutou i a waiho te rau o Titapu, Te toroa tataki te whatu o Poutini, Ka moe kite ari ia, Hoki mai ete iwi te raoenga kite whave, He tangi tiori kei ta koutou whanau, Mana e ringiringi te ranga-wai-kauri: Haere atu koutou i te aro-a-kapa, Taku tirotiro noa i te hono ka ngaro, Kei hea e nga whakaruru hau ki roto Tc Ariki? Ma te nui o Arawa, hare toa kei o teina. He rau a Taaoi, Rangitihi pona ia iho ra, Iteua ite kahu ka hoki mai kite iwi e. Na Hirini Te Kani, na Hapi Kiniha, na Arapata Takamoana, na Raniera Turoa, na Riki Rangi Whaitiri, na Kingita Kaimoana, i tuhia mai i Turanganui:—"l te 13 o nga ra o tenei marama ka hui nga hapu o Rongowhakaata, o Taitanga-a-Mahaki, me Ngaitahupo, me etahi o nga rangatira o Kihipane. Ko taua hui, he kawanga no tetahi whare i Te Awanui mo Arapata Karaitiana Takamoana. He nui te whare mete pai hoki kite titiro atu. I taua ra ka kohikohia e aua hapu me nga Pakeha nga moni e 20/. Otira, i muri iho i tenei kohinga moni, ka tu a Raniera Turoa, ka panuitia ki te hui te panui i tukua mai e Kapene Mea i Poneke. Ko

aiia panui he whakaatu mai i te mate whakaharahara kua paa nei ki tetahi waahi o to tatou motu, a kia whakaarohia e nga iwi e ora ana he oranga mo nga morehu o aua iwi. Koia tenei, e hoa ma, i runga i te whakaaro aroha ki o tatou hoa puta ana te aroha i tenei hui me nga rangatira o enei hapu:—Kiia ana taua moni i kohia mo te kawanga o taua whare, kia tukua ma o tatou hoa e noho mai ra i te hau o kino, whakaaetia ana e te hui me nga rangatira o aua hapu. Tera ka tukua atu taua moni ki te apiha o te Kawanatanga i Tauranga. Kei te whakaaro katoa nga iwi o roto o Turanga kite kohi oranga mo taua aitua." Na Kapene Mea i tuhia mai i Poneke:—"He panuitanga tenei ki a mohio ai te iti mete rahi. Tenei tetahi mate-nui-whakahara-hara kua pa nei ki tetahi waahi o Te Ika-a-Maui. No te 2 o nga haora i te ata poo te Taite, i te 10 o nga ra o Hune, ka puta he ra-nui-whakaharahara kite takiwa o nga roto i te rohe o te Arawa; ka oho ake nga tangata e noho ana i taua wahi. Titiro rawa atu ki Tarawera Maunga kua pakaru katoa, e mura ana nga kohatu mete whenua katoa. Hiko ana te uira eke noa kite Mangaroa. Here ana nga kohatu nunui, hapainga ake ana te i whenua katoa. Hakiritia ana ki j te takiwa o te rangi o te whenua. j Ko tera maunga ko Tarawera, he maunga nui tonu, he kohatu katoa 3,610 putu te teitei. A, he wahi tapu taua maunga, kei reira nga whakatupuranga maha e takoto ana mai ano o Apumoana (tupuna). Pakaru ana a waenganui-pu o Rotomahana. Opehia ake ana te wai, mete ngaro katoa te rangi i te pouritanga o te pawa o taua kapura nui. Tana tukuna iho ki te whenua o taua hanga i hakiritia nei ki runga, ngaro ake te ahua o te whenua o mua. Ngaro iho nga tangata me o ratou whare, me a ratou taonga. j Mate katoa nga kararehe me

'nga manu o te rangi. Mitikia ake te momonatanga o te whenua. Whatiia reretia ana nga urn o Tane Mahuta, poroporo rawa i waenganui. Huakina ana nga paiaka, ngaro atu kite moan a, ki raro noa iho i te paru kino o taua waahi, te ai rawa he karangatanga i naianei. He Rimu, he Kahika, he Raata, nga rakau nunui, me nga rakau katoa o te Wao-nui-a-Tane, tu ana, kahore he manga, kahore he rau, takoto ana i raro o te hohonutanga o te paru mete kohatu. Oioi ana te whenua, koara ana nga maunga, maroke ana nga awa. Toro ana te ahi i runga i a Papatuanuku, jrere mai ana te wehi, te mataku : noa iho o tenei hanga. Tanumia rawatia ana, nga kainga i Te i Ariki, i Moura, i Waitangi, i Te Wairoa, mete nuku o te | whenua, ngaro katoa i te paru ; whakarihariha, tae atu ana te I puehu kite uhi i nga Patupaiarehe o Moehau, a hora atu ana kite Moananui-a-Kiwa, a tae atu ana ki Te Mahia. Heoi ra ko te ngaromanga tenei o te uri o te tangata, ka ngaro i konei te Kura Nui a Kiripuai. Ko te whakamaharatanga tenei kite ahua o te whenua i hanga houtia nei e te kapura a Mahuika, i mamingatia nei e tona mokopuna e Maui-Tikitiki-o-Taranga. I te takiwa o Rotomahana, e 80 putu te matotoru o te kohatu, o te pungarohu mete paru; i Te Ariki, r. 40 putu; i Te Wairoa, e 8 putu; i Teßotoiti, e 2 putu ; i Te Awa-a-te-Atua, pera ano te matotoru nuku ake iti iho ranei. Tae atu ana ki Rangitaiki, ki Whakatane, ki Opotiki. Tenei hapu o Tuhourangi a Ngatitaoi, ko Rangiheuea tona rangatira, ko Te Ariki te kaainga, e 50 ratou, mutu tonu ki reira, kore rawa he morehu. Ko Ngatihinewai me Ngatirangitihi, ko Niheta Kaipara Mokonuiarangi tona rangatira, e 40 ratou i Moura e noho ana, poto atu kite po. Ko Tuhourangi i mate ki Te Wairoa, kotahi tekau me nga tokowhitu. Tou haerenga ra tena e te iwi rangatira. Haere

tangata, haere whenua me nga taonga whakapaipai e powhiri nei i te iwi Pakeha, kia haere mai kite matakitaki i nga kura o tenei moana o Rotomahana. Haere atu ra e te iwi i runga i te ringaringa matau o te tama tuatahi a Rangi raua ko Papa, ara, o Aitua. Haere ra! Ko nga whare katoa i Te Wairoa ngakongako katoa i te akinga a te kohatu e ngiha tonu nei, e rua rawa ano nga mea i tu. He mea whakatete a roto o aua whare kite rakau, ka whai whakamaurutanga nga morehu o Tuhourangi i ora. Kiki ana i te tangata a roto, ano ko te whare whawhao a te Ao-kapu-rangi. A notemea ano ka ahua takitahi te whiu a te kohatu a te paru, katahi taua iwi ka whati ki Ohinemutu, a, i puta iti ratou i te ngaherehere i Tikitapu, te mutu tonu ai taua heke ki taua waahi, i te hinga o te rakau i te whiunga a te hau nui whakaharahara, mete horo . haere o nga pari. Pouri kerekere te ao, kore rawa he maramatanga kia iti nei, mai o te po tae noa kite 3 o nga haora i te ahiahi, katahi ano ka mahea iti nei. No te taenga mai ki Ohinemutu o taua heke nei, katahi ka hoki ake te manawa ora, ka mahara i roto i a ratou he ra kei tua. Otiia, kore raw r a he mahara, me ora ratou, i te nui o te pouri, me te ngakau mamae, mete auhitanga, ki era o ratou kua wehe atu nei i tenei ao, ki tera ao. A, ehara i te mea ka mutu to ratou ngakau mamae, mo tenei mate nui, erangi tera ano. Ite mea hoki ko nga whenua mahinga kai ngaro katoa, ko nga kararehe i ora i taua aitua nui, na te kore otaota na te kore wai i patu, heoi kua mate katoa inaianei. Tokotoru nga tangata i keria i roto i te paru e takoto ana : Ko Tuhoto tetahi, he kalimatua nuku atu i te kotahi rau ona tau; e rima nga ra e takoto ano ia i raro i te oneone, ka kitea nei; a, kotahi wiki rawa i muri mai, ka mate ia kite hohipera, i Ohinemutu. Eai te kii

a nga Maori, na te nohoanga o taua kaumatua i te wharePakeha i mate ai ia, notemea kua tangohia tona mana-Maori e nga tikanga Pakelia. Kua utongatia tenei mate ki runga ki nga Maori, nui atu pea i te 1,000 tangata e noho mai nei, kua pau nga kai kua ngaro nga taonga. Heoi ra e te iwi, ka korero ka aha tenei Aitua Nui, nana nei i whakangaro o tatou whanaunga Maori, e moe mai ra i roto i te moenga matao, i te moenga anuanu, te hoki mai kite ao-marama. Takoto ra e te iwi i roto i tou whare koiwi! WAIATA TAXGI AKOHA. Takoto mai e te iwi i roto te puhi-rere, Ka tokia to kiri e te anu-matao e nga hau whakawehi no roto no Tarawera. Titiro to kanohi te hiwi kite rakau ka takoto, He whakamaonga atu kei nga tupuna, Ki kona e te Iwi mapu noa ai i te ata o te tau. Taku kuru-pounamu tena ka makere, He mako o taniwha no runga i nga puke, Tu noa i te whana no Ruawahia. No te tara kite muri, a, e Pare-a-Toki, Tena to taina mihi mai i kona, Koe mate tuku kino te tau e i ! Na, e boa ma, i te mea he iwi aroha nui koutou ki o tatou hoa, koia au i mahara ai. Tera pea koutou e hiahia kite whai tohu aroha ki nga morehu o tatou whanaunga Maori e moe mai ra i te hau-o-kino, ara Ida tahuri tatou kite whakaora i a ratou. Kite kai me he kai, kite kakahu me he kakahu, kite moni me he moni, otira ma koutou e ata whakaaro tetahi tapiri mo te aroha o te Pakelia e kohi nei, hei oranga mo taua iwi, tae noa kite Kawanatanga. Ehara hoki ra tenei aitua i te mea kimi na ratou ake, engari, he mate pa whakarere tonu mai mate tata. Heoi ra, mehemea ka rite he kopaki iti nei i a koutou mo taua aitua nei, me kawe atu ki te apiha o te Kawanatanga i o koutou takiwa, hei tuku mana kite Komiti Whakahaere o Tauranga: ma te Kawanatanga e utu te haringa i runga i te reriwe tae noa atu ki nga kaipuke o te moan a. Heoi ano tau ko te tuku atu!" Na Te Peaparata, minita, i tnliia mai i Ohinemutu, i te 11 o

Hune, 1886, Ida Te Puahona, minita o te Hahi Papita, i Akarana:—" E taku teina, katahi ano ahau ka hold mai i Tarawera. Kotahi anake mea nui i ia waahi i ia waahi i tenei takiwa, ko te whakangaromanga. E rua anake nga whare o Te Wairoa e tu ana, ko era atu o nga whare kua tanumia e nga pungarehu e nga rangitoto ngaro katoa te whenua. Kotahi tekau maero pea i haere ai ahau inaianei i roto i te pungarehu ma runga i te hoiho. Ko taua pungarehu rangitoto e wha pea putu te hohonu ki Tarawera. Kua kitea nga tinana o te Haheta me ona tamariki tokowha, a Atoropahi, a Wini, a Mona, me Hare, Ko tenei main e whakangaro ake ana i te toto o te ngakau, heke iho ana nga roimata o te kanohi mo tenei aitua whakaharahara. Kotahi o aku hoa Maori he wahine e noho ana ki Te Wairoa, rere mai ana ia ki te awhi i taku kaki, tangi. tahi ana maua, ko a ratou korero i korero ai ki ahau i taua po, ano ka pakaru te ngakau i runga i te aroha. Ko te korero o Mohi me tona hoa wahine a Meri Tamati me a raua tamariki tokorua. I noho tahi ratou i roto i te whare i te mea e ngaro haere ana te whare i te pungarehurangitoto, ka mea a Mohi, kua whakaakona tatou e Te Peaparata kite inoi, me inoi tatou, inoi ana ratou, ko te whaea me tona potiki kua mate, noku te ingoa o taua tamaiti. E rima tekau nga tangata i whakaemi ki roto i te whare-whakairo, e ai kite kii ko ta ratou mahi he inoi tonu, a kihai rawa tetahi o taua hunga i mate. E, ehara i te hanga a ratou korero i rongo ai ahau, waahi iti ka pakaru taku ngakau. Apopo ahau ka hoki ano ki Tarawera, me kore e tae ki Te Ariki, me kahore he tangata e ora ana o taua kaainga. Kua ngaro nga taonga katoa o taua iwi i tenei aitua. E kore ranei nga hoa o te Tapenekara, i Akarana, e pai kite tuku mai i etahi paraikete tawhito me etahi kakaliu, aha ranei aha ranei.

He nui te makariri o nga po, tu ana te hukapapa ki nga waahi katoa i nga ata. Mehemea ka riro mai i a koe he kakahu he paraikete ranei, me tuku mai ki roto i etaki peeke. E kore tenei kaainga e mahue i ahau kia puta ra ano te wa e haere ai akau. Ko ta te Atua haere ki runga i nga huarahi o te miharo, e koropiko ana ahau ki Tana e hiahia ai. Heaha ahau i whakaorangia ai i tenei aitua 1 Ko nga manu ko nga karareke me nga ngaro o ia ahua kua mate katoa. Kore rawa he oranga. Kahore a Rotorua i paangia. E hoa ma me inoi koutou mo matou." TE KITENGA O ETAHI 0 NGA TINANA. Kotahi tekau ma toru nga tupapaku kua kitea ki Tokiniho, kotahi ano whare i takoto ai. Muri mai ka kitea e rua ki Te Wairoa i roto i te paru, ko Merita raua ko tana tamahine ko Te Uruti. Ko te whaea e noho-tu ana, a ko te kotiro e whakawhirinaki ana ki runga i nga turi o te whaea, i raro i nga ringa o Te Uruti he pukapukapaipera. Puta ana te aroha ki te rongo-korero o tenei wahine raua ko tona tamahine.