Hori Ropiha me te Minita mo te Taha Maori.

Korimako, Issue 52, 17 May 1886, Page 5

Hori Ropiha mete Minita mo te Taha Maori.

Ko etahi enei o nga korero o te taenga o Hori Ropiha, o Porangahau, Nepia; ratou ko Henare Tiwha, ko Te Huiatahi, ko Kete, ko Henare Keepa, ko Akuira Te Pohue, ko Rawiri Pikirangi, ko Hoani Te Matangataua, ko Te Hamuti Te Haukopeke, ko Kumeroa, ko Ihaka Te Konga, ko Te Pikitu, me Te Rangi Kaiamokuri, o Taupo me Patea, kia kite i a Te Paranihi, i tana Tari, i Poneke, i te 3 o nga ra o Maehe, 1886. I te tuatahi. Ka whai kupu atu a Hori Ropiha ki ana hoa Maori mo runga i te take i haere mai ai ratou kia kite i te Minita mo te taha Maori, ara kite whakahaere i nga tikanga mo te "whakakotahitanga" o nga iwi e rua. Muri iho i tena ka mihi atu ra ki a Te Paranihi, ka ki atu ia kite kupu tuatahi, e hiahia ana matou kite korero atu kia koe, ko te whakakotahitanga o nga iwi e rua, e hiahia ana matou kia wliakatuturutia tenei e tatou, i te mea kua mau te rongo kite rangi, kite whenua, kite moana, kite tangata hoki. E wliakapono ana matou kite Atua ko Ia to matou piringa. I marino te moana i taku rerenga atu i konei ki Ingarangi; i kitea te maunga-rongo i Ingarangi, a kua haere mai matou i naianei kia kite i a koe i Poneke nei, a ko ta matou e mea nei kia kitea tenei maunga-rongo ki konei. E hiahia ana matou ko oku hoa "o te tikanga" kia wliakatuturutia te whakakotahitanga o nga iwi e rua, e hara i te mea kia waiho i runga i te kupu anake, engari kia whakahaerea tenei kotahitanga ki runga ki nga mea katoa. I uru te hunga o te Puru Ripine ki roto ki tenei tikanga. Kotahi ano tikanga o enei kupu o te maunga-rongo mete whakakotahitanga, a i runga i tenei whakakotahitanga o tatou, ka tono ahau kia homai e koe nga pu i tonoa ra e ahau; hei

toliu aroha tenei ki a au, a ka tono ano hoki ahau kia puare te pu mete paura ki nga tangata Maori kia ahei ai ratou te hoko i aua mea i nga wa e kiahia ai ratou. Na, ma taua e whakarite te tikanga mo tenei inaianei. Ka mutu te korero a Hori, ka karakia nga Maori i to ratou karakia inoi kite Atua. I te mutunga o ta ratou karakia ka whakatakotoria e te Huiatahi tetahi mere paraoa, tetahi whakakai pounamu, me nga moni e 20/., kite aroaro o te Minita, hei tohu mo te tuturu o ta ratou whakaaro kia kotahi nga iwi e rua. No konei ka whakahokia nga korero e Te Paranihi. Ko ana kupu enei:—" E hoa e Hori, e koutou hoki e Te Huiatahi ma, kei te whakapai atu ahau kia koutou mo a koutou kupu piri pono kua korerotia mai nei ki ahau i tenei ra. Ki taku titiro e tino ngakau nui ana koutou kia kotahi nga iwi e rua, a kei te pena hoki te hiahia o te Kawanatanga. I ahau kua tu nei hei Minita mo te taha Maori kei te kaha tonu taku mahi kia taea ai taua whakakotahitanga; he mea penei taku tikanga, ara, i mea ahau kia whakakorea atu nga mate e mohiotia ana kei runga i te iwi Maori, a kia wliakahaere he tikanga e wliiwhi ai ratou ki nga painga o te Pakeha. Kua wliai kupu all an ki nga iwi Maori e nolio nei i nga waahi katoa e Niu Tiivni. Kua ata whakarongo ahau ki a ratou kupu wliakaatu mai i o ratou mate, a kua wliakapai aliau kite hiahia o o ratou ngakau kia kotahi, kia rite tahi hoki nga iwi e rua. I ahua pouri ahau i te mea he maha nga take kei te arai i te whakakotahitanga o nga iwi e rua. Aliakoa toro atu to matou ringa i runga i te tikanga whakahoa, kahore e paingia mai ana i runga i te whakaaro tapatahi. Kihai a Tawliiao i taliuri mai, i wliakaae ranei ki nga tikanga o nga kupu tono atu ki a ia, malii ke ana ia kite whakatu i tetalii Kawanatanga

inona; haere ana ia ki Ingarangi, a whai kupu atu ana ia kia Te Rore Tapere mete Kawanatanga 0 Ingarangi, a tana hokinga mai 1 reira ka korero ia ki tana iwi kei te haere mai tetalii tangata 0 Ingarangi kite whakatu i tetahi Kawanatanga mo nga Maori, no muri nei no te taenga mai o nga tino korero, katahi ka kite a Tawhiao me nga Maori kua lie ratou, a kua he hoki etahi atu i a ratou. Ka marama rawa atu aku kupu kia koutou, a ka kiia atu nei e ahau e kore rawa te Kawanatanga o Ingarangi e pa mai kite whakahaere mo runga 1 nga tikanga o te Kawanatanga 0 Niu Tireni nei, na te mea na te Kuini katoa enei Kawanatanga e rua, a e kore rawa e whakaaetia kia rua nga mana Kawanatanga i Niu Tireni nei. £ mea ana koutou kia kotahi nga iwi e rua, a kei te whakapai atu ahau kite mea e hiahiatia nei e o koutou ngakau. Otiia, e kore rawa e tuturu te kotahitanga o nga iwi e rua, mehemea e kore e whakaaetia e aua iwi e rua kia kotahi tonu te Kawanatanga mo ratou. Me pehea hoki e taea ai tenei kotahitanga mehemea ka rua nga Kawanatanga 1 Niu Tireni nei ? Mehemea ka tu nga Kawanatanga e rua he wehe tena i te mana Kawanatanga, a he maha nga raruraru e tupu ana i runga i taua tikanga. Ki taku mahara kua taea e ahau te whakaatu ki nga Maori na ratou tahi ko nga Pakeha te Kawanatanga etu nei. Kahore koia i whakaliaerea e ahau taua tikanga ki runga ki nga Maori, o te timatanga mai ra ano o te tuurga o tenei Kawanatanga tae noa mai ki naianei, hei tohu kia mohio ai ratou ko te Kawanatanga to ratou hoa pono, me to ratou Kai-Tiaki ? I meinga e matou kia hanga nga ture tika hei tiaki i nga whenua o nga Maori, a kahore i whakaitia e matou tetahi, etahi ranei, o nga tikanga e tau ana ki runga ki nga Iwi Maori. Kahore, i whakanuia ketia atu e matou nga painga ki a ratou.

Tena pataia atu ki nga rangatira nuniii o te motu nei kua kite nei i ahau, mehemea kahore i te tika enei korero e korerotia nei e ahau, a mehemea ki ano aua korero i rite. Kei te whakahoa ahau kia Tawhiao, ahakoa pehea tona ahua. E kore ahau e whakapa i tetahi mate ki a ia, engari ko taku e whakaaro nui ai he tiaki ke i a ia. Otiia, kite turi ia, a, ka mea ia kia whakaturia e ia tetahi Kawanatanga ke mona, e taea hoki te pehea ? Whakarongo hoki ki tenei, e kore rawa e taea e ia te whakatu Kawanatanga mona ake, a kei te iti haere tona mana, ma te whakaaetanga o te iwi kite Kawanatanga o te Kuini ma tena anake e ora ai ratou. Ka tuturu tonu tena Kawanatanga ngaro noa atu nga mema o te Kawanatanga me Tawhiao hoki kite mate. Kua kiia e Hori Ropiha e hara tenei tikanga o te whakakotahitanga i te kupu noa iho, kei te whakaae atu ahau ki tena kupu; ae, me whakatuturu to tatou whakakotahitanga, a ko taku e hiahia ana kia tino mohio nga Maori, e whakaarohia ana e te Kawanatanga mete Paremete nga mea e puta ai he painga ki nga Maori, a, he mea mahi ano he painga mo ratou i runga i nga tikanga o te ture. Na he kupu tenei naku mo etahi atu mea kua korerotia nei e Hori Ropiha, ara te tikanga o te mahi Puru Ripine. Kei te whakapai atu ahau kite kaha o nga Maori kite whakahaere i nga tikanga o te mahi Puru Ripine, a e mohio ana ahau, me nga Pakeha katoa hoki o Niu Tireni kei te kaha ano nga Maori kite whakahaere i nga tikanga e whiwhi ai ratou kite pai, a, ma te kaha o to ratou whakaaro me ta ratou tohe ka tuturu to ratou neke haere. Kei te titiro whakapai atu nga hoa aroha o nga Maori i Niu Tireni ki tenei tikanga o te Puru Ripine, a, me ki atu hoki ahau, i awhinatia nuitia koutou i runga i tenei e te Kawanatanga. I te tukunga mai a Tawhiao ratou ko nga

rangatira o Waikato i ta ratou pitihana tono kia panuitia a Waikato hei takiwa Maori, a kia araia te mahi hoko waipiro i reira, whakaaetia tonutia ana e te Kawanatanga te inoi a nga kai-pitihana. E hara ranei ite tohu mo te hiahia o te Kawanatanga kite whakahaere tikanga mo koutou mehemea ka kotahi o koutou whakaaro kite tono ki a ratou, he maha noa atu nga mea I e taea mehemea ia ka kotahi te whakaaro ote iwi. Na ki taku, ko te mea e tuturu ai tenei whakakotahitanga me kawe mai e koutou o koutou mate me whakaatu kite Kawanatanga, mete kii mai hoki kia whakatikaia ete Kawanatanga. Ka kii atu ano ahau kia koutou he Kawanatanga aroha tenei kite iwi Maori, a kei te nui to ratou hiahia kite awhina i a koutou, jKo taku hiahia nui hoki tenei kia hono tonu to tatou kite, tetahi i tetahi i roto i nga ra e haere ake nei, a, kapai tonu ahau kia kite i o koutou rangatira kai whakahaere i Poneke nei, a i nga wa e watea ai, ka haere atu ahau kia kite i a koutou i o koutou kaainga. Mo runga i ta koutou tonomo nga pu e torn kia hoatu kia koutou, he kupu ohorere tenei, kahore he pu iaau i konei. Nonanahi ahau i hoki mai ai i te Waipounamu, he maha nga ra i ngaro atu ai ahau ki reira, a, he nui nga mahi i rokohanga mai eahau ki konei, engari kei apopo ka whakahoki atu e ahau te kupu mo tenei tono. Ka tangohia e ahau tenei patu. hei tohu mo te maungarongo me te whakakotahitanga e meingatia nei e tatou kia tuturu ki runga kia tatou, me tenei whakakai hoki, he taonga hoki enei na teringa o te Maori i hanga, tena ko te moni e kore tena e taea & au te tango, e kore ahau e pai kite tango ite mea e hiahiatia ana e nga Maori hei kimi orange mo ratou. Heoi me waiho ko nga mea Maori anake hei whakamaharatanga ki a matou ma to koutou taenga mai ki konei r

a, mehemea ka pai koutou ka tangohia e ahau enei hei tohu maunga rongo, a ka whakahokia atu nga moni ki a koutou, kati hoki i nga mea Maori nei e pupuri e ahau hei whakamaharatanga ki tenei taenga mai o Hori Ropiha, o koutou hoki. Ki taku titiro ki tenei korero a tatou kei te tino pai rawa nga tikanga. Kua tae mai te rongo ki ahau o nga whai-korero me nga mahi a Hori Ropiha i nga tau e rua kua pahure ake nei, me taku mohio ano kahore i tino rite o maua whakaaro. Otiia, kahore aku kupu whakahe mona, ahakoa kahore ahau e whakaae ki ana kupu. I korero tonu ia i ana korero i runga i te tikanga a te rangatira Maori, a ko tana mahi he tautoko tonu i te mau-nga-rongo, na konei kanui toku whakapai atu ki a ia mo tena. Ko taku e hiahia ana kia rite tahi o maua whakaaro mo nga mea nunui e whai tikanga ana ki runga ki nga iwi e rua, a ki te puta ake he raruraru i waenganui i a tatou, me ata korero e tatou i runga i te ngakau whakahoa o tetahi ki tetahi, me kore e taea aua raruraru te whakakore atu, ko te tina mea pai me korero a ngutu te tangata, tetahi ki tetahi, ko taku tikanga hoki tena. E mohio tuturu ana hoki ahau mehemea ka pena te tikanga, e kore e roa ka kore rawa atu nga raruraru katoa, a ka tino tuturu hoki te whakakotahitanga o nga iwi e rua. I te mutunga o te whai-korero a Te Paranihi, ka korero ano a Hori Ropiha i etahi korero, a, kii ana ano hoki ia kanui rawa te pai mete marama o nga korero a Te Paranihi. Kihai nga Maori i pai kite tango i te moni i meinga e Te Paranihi kia whakahokia atu ki a ratou, heoi i runga i te kupu a Hori Ropiha kia waiho atu taua moni kite Minita tiaki ai mo taua ra, a hei muri ka tango ai e ratou, katalii ka whakaaetia e te Minita kia peratia, a mutu ana i konei iiga korero o te ra tuatahi.

No te 11.30 i te aonga ake, i te 5 o nga ra o Maehe, ka tu ano te korero. I hoatu e Te Paranihi nga pu e toru ki nga Maori, a, kiia ana e ia, i ho atu aua pu hei tohu mo te tuturutanga mo te maungarongo mete whakakotahitanga 0 nga iwi e rua. I whai kupu ano hoki ia mo runga i te tono kia puare te pu mete paura ki nga Maori, kiia ana e ia kua whakaritea e ia he tikanga e ahei ai nga Maori e mohiotia ana he tangata totika kite hoko 1 nga pu i nga paura e hiahiatia ana e ratou, engari ki tana mohio kahore ano i tae kite wa e tika ai te whakapuare noa i te pu mete paura ki nga tangata katoa. I korero ano ia i etahi atu korero mo taua mea, na ka kiia e Te Paranihi kei te titiro atu ia kite ra e whakaae ai a Tawhiao kite awhina i te Kawanatanga, notemea ko te whakaaro tenei a Te Kawanatanga kia uru katoa mai nga rangatira whai mana kite whakahaere tahi me ratou i te tikanga hanga ture e puta ai he painga ki nga iwi e rua. No konei ka ahu nga kupu a Te Paranihi mo runga i tana tikanga hou mo nga pire Maori, ara, te tuku i aua pire kia kite nga Maori, he mea kia mohio ai ia ki o ratou whakaaro i mua atu i te tukunga o aua pire kite Paremete. No konei ka korero ia i tana taenga atu kite hui i te Waipatu me tana whakaaturanga hoki i nga tikanga o te " Pire Whakahaere o nga Tuku Whenua Maori," ki nga Maori i tae atu ki reira, he maha hoki nga ra i korerotia ai taua pire e ratou ko nga Maori. No konei ka whakapuakina e Te Paranihi ona whakaaro mo te tikanga o nga Maori ki o ratou rangatira, kiia ana hoki e Te Paranihi ko tana e hiahia ai. Kia whakatuturu a Tawhiao me era atu rangatira Maori i o ratou whakaaro, a kia tahuri mai ratou kite awhina i te Kawanatanga kite hanga ture hei painga mo nga iwi e rua.

Ka tu a Hori Ropiha, a Te Hamuti, me Te Huiatahi, ka whakapai i nga korero a Te Paranihi, ka kii ratou, kanui rawa te pai mete marama o ana kupu. Muri ilio ka waiata tia e nga Maori ta ratou waiata mo te Houhanga-rongo, mete Whakakotahitanga, a whakapai atu ana a Te Paranihi ki a ratou mo ta ratou waiata, me tana tono atu hoki kia tuhituhi mai nga kupu o taua waiata, a mana e tono kia whaka-pakehatia. Ka kii ano ia, tera pea etahi atu korero a ratou mo nga mea e tika ana te kii atu kite Tari Maori, a, mehemea he whakaaro pera to ratou, me korero atu kia Te Ruihi. Ka tu a Hori Ropiha ka korero i ana kupu whakahe mo nga tikanga a Te Kooti Whakawa Whenua Maori. Ka mutu tena, ka korero a Te Paranihi i ana kupu whakamutunga kia ratou me tana ki hoki, kei te koa tona ngakau mo te kupu a Hori Ropiha ka tae mai ano ia ki Poneke nei a te tuunga o te Paremete, a ka koa ano hoki ia mehemea ka tae mai hoki a Tawhiao.