Kupu no Hokianga.

Korimako, 15 September 1884, Page 3 (Supplement)

Kupu no Hokianga.

Ki a Te Korimako, Te manu tangi pai o Aotearoa e raweketia iho hei e nga ringa ou ariki na ana koe i whai korero ai e komeme haere nei koe i rau whenua o Aotearoa o te Waipounamu. Tena koe !: 1. No te mea i nga ra timatanga o Hurae, 1884, ka mutu te liuihuinga tuatoru o te Paramete, tuawaru o Niu Tireni, i whakatuheratia e Ta Hawaihi, Te Kawana, i te 5 o nga ra o Hune, 1884. 2. I te mutunga o taua Paramete i whakaritea he ra hei vvhakaaringa mo nga memaMaori Pakelia e pootia houtia ana, me te ra hei pootitanga mo nga mema Maori, mo nga mema Pakeha. 3. I te 14 o nga ra o Hurae, i te 8 o nga haora o te ata ka kite a Hirini Taiwhanga i a matou, ko o matou ingoa ko Paraki Te Warn, ko Taekata Te Tokoihi, ko Te Warihi Te Makitaunu, ko Hone Mohi Tawhai. 4. Ka korero mai a Hirini Taiwhanga kia matou etoru takiwa pooti mema Maori o Aotearoa i turia katoatia e ia. Notemea ko nga tangata o te tai rawkiti ka pooti katoa ki au, ko nga tangata o te tai hauauru ka pooti katoa ki au, liaunga hoki a Ngapulii a te Rarawa a Ngatiwliatua. Ka pooti katoa enei iwi ki au aliakoa tu a Ihaka Te Tai kia pootitia e kore ia e tu notemea ko nga rangatira nunui 0 Ngapulii, ko Maihi Paraone Kawiti, ko Heta te Hara, ko Mitai Penetaui, ko Arama Kanaka Pi, e ki ana ka pooti ratou ttioku, ka mutu enei korero a Hirini Taiwhanga ka haere atu jg nga Pakelia korerorero ai, ko Hone Mohi Tawhai, ko Paraki te Waru nga kaiwhakahaere pooti moku ki roto ia Ngapuhi, te Rarawa, ia Ngatiwhatua. haere mai aua Pakeha nei Man gonui, no Whangaroa, ka ki mai kia maua ko korua

n^, a . pooti mo Hirini Taiwhanga ka ki atu maua kahore e ngari he kaiwhakahaere pooti maua mo Ihaka Te Tai. 5. A no te taenga kite ra whakaari i te 7 o nga ra o Hepetema, 1884, whakaaria katoatia te ingoa o Hirini Taiwhanga ki nga takiwa etoru. 6. I te taenga kite ra pooti mema Maori i te 21 o nga ra o Hurae, 1884, ka pootitia nga mema,, horoa atu ana nga ingoa 0 Hirini Taiwhanga, ki Tararuatea, ki Mauku kahau, ki Te Papawhakatangitangi,kihai rawa 1 hoki ake ki Titoremaahutu, ka tu to te raki ko Ihaka Hakuene, Ngapulii; to te tai rawhiti ko Wi Pere, Te Aitanga a Mahaki; to te tai hauauru, ko Te Puke, Ngatiraukawa. 7. Ko te kupu tenei a Hirini Taiwhanga kite tu ia hei mema mo nga takiwa etoru e kore ia e pai kite moni a te Kawanatanga e rangi ka karanga ia ma nga tangata o nga takiwa etoru e kohi he moni oranga mona kite Paramete kite kore nga tangata o aua takiwa e kohi moni maana, ka whakamutua e ia tana memanga. Kite tu ia ki aua takiwa etoru e kore ia e pai kia whakakorea tana memanga ki nga takiwa erua, kite tohe te Kawanatanga kia whakakorea me utu ra ano e te kawanatanga kite moni nui, ara rua mano pauna, kapai ia kia whakamutua tana ingoa ki nga takiwa erua. 8. Ta te mate moni tana mahi, ina ka ki ma te iwi e kohi he moni mana hei oranga mona ki te Paramete, a ina ka ki me utu kite ka whaka korea eia ana tunga i nga wahi erua. Ko ta te iwi e kohi ai hei kai mana kite Paramete, ko to te Paramete, ka waiho i te Peeke hei oranga mo ratou ko ona hoa ina mutu mai te Paramete. E kai tonu nei ano ia i nga moni a nga iwi o te motu nei, kua nui atu nei i te rua mano pauna nga moni a te iwi Maori kua pau i a Hirini Taiwhanga, kahore nei ano he utu e pau ana ki hea.

A i te mutunga iho o tenei pooti kua karanga iho ano a Hirini Taiwhanga ki etahi o Ngapuhi kia kokia atu he moni ma raua ko tana roia hei moni haere ki Poneke kite Turaki i a Ihaka Hakuene kia riro ko ia hei mema mo te Paramete. 9. Ko te ono tenei o nga pootitanga o Hirini Taiwhanga kahore ano ki a tu. Ahakoa whakahaere i tetahi huarahi e tu ai ia pau a Ingarangi, pau te roia, pau nga huarahi a te matauranga e kore koe e tu. He mea iti noa nei te mea e paingia ai te tangata e tenei iwi ete Maori. Koia tenei. Timataria kite ahuwhenua mahi kai. Whakamaraetia to kainga karangatia o iwi hei kai i o kai, hei kona ka whakatakoto i te kupu mo te atawhai, kite puta he rongo pakanga karangatia o iwi kia kainga o kai hei kona ka whakatakoto i tetahi kupu e mau ai te rongo o tena pakanga. Kei maumau whakatakoto noa koe i au korero kite aroaro o te iwi kei hea he oranga mo te iwi e whakarongo ai i au korero ? 10. E kore ra koe e Hirini Taiwhanga e puta i a Wiremu Katene, ia Hori Karaka Tawiti, ia Hone Mohi Tawhai, ia Ihaka Hakuene. Notemea he raiigatira marae enei no Ngapuhi. Mehemea ka tu ake a Maihi Paraone Kawiti, a Hapakuku Moetara, a Eru Nehua, a Hare Te Heihei Tareha, a Hemi Tupe, a Timoti Puliipi, a Taurau Kukupa, a Paora Tuhaere, e kore koe etu. No te mea erua tikanga kei roto i enei rangatira, ko te marae ko te matauranga pono o Tuaiho. Ko koe e taku tupuna e Hirini Taiwhanga, ko te iwi ke hei kokomo i te rohi ki tou waha, i roto i nga tau e whakahaere nei koe i to matauranga. 11. Ahakoa ki ia ma te matauranga kite reo Pakeha ka oti ai he tikanga e rite ana ki ta tatou, ara ki ta koutou ra e ki nei kia rere ke he tikanga mo tatou i ta te Kuini. Hoi ahau no oku tupuna mai ano toku piri pono kia te Kuini. No Tamati "Waka,

Patuone, Makoare Te Taonui, Hone Kingi Raumati, Pangari, Te Otene Taurapoiio, Rangatira Moetara, Arama Karaka Pihangu, tae noa mai ki.au e kore au e rere ke atu ki raro, e penei hei ture te aiio mo te Kawanatanga, hei ture ke ano mo te Maori ko au ka noha tonu au Id raro i te maru o te Kuini, e riria nei a Ihaka Hakuene raua ko Wiremu Katene mo te Ture Komiti Maori e etahi o nga Tangatira o Ngapuhi. Taku whakaaro ki tenei riri a nga rangatira o etahi hapu o Ngapuhi, e mea ana kia whakaturia tetahi i roto i a ratou hei Tumuaki mo te taha Maori kei eke mai nga Ture o te Kuini kite iwi Maori. Mehemea e kaha ana tenei tikanga a aua tu tangata, te ra •e puta tetahi raruraru nui. Koia nei ioki te kaha o Wiremu Katene raua ko Ihaka Hakuene, kite hapai i te pire Ture Komiti Maori, he titiro atu kite whakaaro a etahi o nga rangatira o Ngapuhi, ano kua Hauhautia. Ko ahau e noho nei i roto i te rohe a Ngapuhi, taku mahi •ki Oku whenua nunui, he ruri he tuku te Kooti Whakawa Whenua Maori, he Teti kite Pakeha, kite Maori, e kore au € pai ki nga Komiti Maori tekateka noa Tcore mana. E ngari ka tu te Ture Komiti Maori, ka oti te Whakatikatika, e Ihaka Hakuene nga wahi i he i ngoikore hoi ano. Ka riro atu etahi ma taua Komiti •e whakawa, ko Hare Matenga ano ia hei Tiamana mo taua Komiti Maori ka pai. 12. Hoi ra e te iwi te rere ke o te •whakaaro ka warea tatou kite whakapau moni, mo nga mahi tekateka noa iho a hore he pahuatanga. Tera a Hori Winiana raua ko Honi Hana Wahie, Te Mauparaawa, ko Hori Waiti te Kuri, te iiaere ra i te huarahi whakato aporo, pea, arani, reriana, waina, kuini, kua T«re awai mai to ratou nei oranga i roto i i ena rakau i tenei wahi, Mehemea ka tuku te tangata i tana tekau pauna, rima pauna ra nei ki Akarana hei hoko rakau « tae ana etahi kite ono putu te roroa ki te rima putu. Nga rakau mo te £lO, e 200 neke atu! mo te £5, ko 100 rakau ineke atu, he rakau papai, ko ahau ke te iaituhi i tenei reta ki a Te Korimako iei te aru au ia Hori Winiana, ia Honi Hana Wahie, ia Hori Waihi Te Kuri, i tenei tau, kia tae rawa ake ana kite wha tau e haere mai nei kua uru tahi atu au Id roto i to ratou ropu whakatu tahi ai ki te nui o te nua e puta mai ana i roto i te aporo, i te pea, i te remana, i te arani, i te piki, i te waina. Ko aku rakau kua "whakatokia i tenei tau, 160 haunga hoki 2iga rakau tawhito tera pea katae Id te

180, he aporo te nuinga o enei rakau. Ka tupu nei taku hiahia kite malii I'tenei mahi, kia kapi ra ano te 24 eka, kite tupu otira ka tupu he whenua momona kahua, ko te tau 1, 2, 3, maku nga' hua e kawe ki Akarana makete ai ko te tau tuawha e hua ai ka rihitia e au kite Pakieha, mo nga tau ko 10 mo ta maua ufcu ko te Pakeha e pai ai ka whakato rakau atu ano au ki tetahi o aku piihi karauna karaati kahore nei he raruraru e pa mai ki au i te mea kua whakatuturutia nei e te Kooti Whakawa Whenua Maori ki au anake, engari e hara i au ake tenei mohiotanga, engari na te kaha 0 to matou matua o Hone Mohi Tawhai kite panga haere i a matou ki runga ki te ra main kia mohio ai matou kite mahi oranga mo matou i muri ia raua ko to matou whaea. 13. Hoi kua tae mai te rongo ki au ka nui te whakamate, te whakamiharo a Hirihi Taiwhanga Id te matauranga nui o Kereama Bangatira Tawhai enoho mai ra 1 te Karama Kura o Akarana e horo mai ra i te matauranga o te iwi rangatira o te Pakeha ki roto i tana puku kai rohi o Akarana. 14. E taku tupuna e Hirini Taiwhanga 1 aua ra koe e miharo ki to mokopunai tamaiti kia Kereama, e ngari tahuri mai to miharo ki to teina potiki kia Hone Mohi Tawhai, ko tau ki tenei ko koe tetino tangata mohio, ko Hone Mohi Tawhai te tino tangata kuare. Hoi na to Miharo tanga kite mohiotanga o Kereama Rangatira Tawhai, katalii au ka mohio he tangata tino kuare koe, te mohio koe kei te whakataetae korua ko to tamaiti teina aua koe e miharo ki nga mahi a to teina tamaiti, i naia nei kua miharo koe, ko tou koropikotanga mai ano tena ki raro i te matauranga o to hoa. 15. Ahakoa he miharo to miharo mo Kereama, na Hone Mohi Tawhai tena mohiotanga, ae he tika tonu to whaka miharotanga kite mohiotanga o to hoa o Hone Mohi Tawhai, e kore tetahi ona uri e waiho e ia i raro ka hapainga katoatia, kia neke atu ki mua i a ia, ko ia ki muri ko ona uri ki mua atu i a ia aha koa taane kotiro, he mea whakarite tonu tona aroha ki ana tamariki ia tau i a tau. Ko te tuatahi tena hei miharotanga mau ko Kereama, a muri atu ka miharo koe, ki te mea wahine kia Hira Kahutaha Tawhai,. ka pena tonu to miharo tae noa mai ki au tae noa ake ki nga mea o muri i au, e kore to matou matua e ako i a ia ano, kia mohio, kei mate ia ka hore he karangatanga kite ao mo te matauranga, kei pena me koe e Hirini Taiwhanga, e haere na koe kite rapu painga mou anake, ko to matou whaea, tuakana hoki i waiho noa iho na koe kia muhu i roto i te otaota. Tenei a korua tautohe ko to hoa mo te matauranga te raau nei i roto i au, ki taku whakarongo kia a korua tautohe ko wai ra o korua mea tika, i naia nei kua miharo koe ki ta to hoa, ka hore ano to hoa a

I Hone Mohi Tawhai i miharo noa ki tau E kawe ana, to hoa a Hone Mohi Tawhai ki a eke a Kereama kite nohoanga roi a noho ai, ko au.ko te tangata na ana tenei reta, e kawea ana e ia kia eke ki t« nohoanga kamura, ko tetahi atu o matou kite nohoanga paraki mete .initlnia ko tetahi ko te mahi ruri. Ahakoa ko te pire a. ta Hori Kerei whakatu i n»a tangata mohio noa ki nga tikanga mahi roia e kore to matou matua epai ki nga tikanga pena e ngari me ako rawa a Kereama ki roto kite tahi tari roia. Kua uia eia te utu ki tetahi tari a nga roia rangatira o Akarana e £2OO pauna te utu i te tau kua whaka aetia tena utu e to matou matua mo nga tau e 5 utu ai ia i te £2OO pauna moia tau moia tau. Ko te moni a to matou matua e pau ana i te tau mo matou, ara mo te kakahu, mo te kai, mo nga whare e noho utu ai etahi o matou i roto i nga kura mo n»a kura nunui tata kite £SOO pauna. Ka ki nei ano to matou paapa kia tukua a Kereama, kite mahi roia mo te rua rau pauna i te tau e aru haere ra ano era moni i tata nei kite £SOO pauna. Ki taku whakaavo me penei tonu ana te whakaaro o nga matua o nga tamariki Maori katoa me to matou nei matua, penei kua taea tetahi wahi o nga mahi e haonei te puku o kuare o nga kaumatau nei ma ratou ka taea ai he tika wehe ke mo te iwi Maori, e hara i te mea kia wehe ke atu i a te Kuini, kao, e ngari kia vrehe ke i etahi mahi e ki ia nei he hohaieti komiti whakahaeie anake mo nga whenua, e tukua ana ko te riihi, ki etahi atu tu mahi. Ko taua runanga hohaieti me motuhaki hei Maori anake. Ko te mana ano o te Kuini ki runga, kei penei me nga tikanga i whakatakotoria mo te Tirifci 0 Waitangi. Aua e ruri, aua e lioko whenua karauna karaati papatupu. No te hokonga o Puhipuhi i roto i te tau 1883 katahi kapa te pouri kite kai-whakarongo atu i nga ture o te Tiriti o Waitangi te ho mai tanga o te £l5O pauna o Puhipuhi ki te peeki a te Tiriti o Waitangi tango tonu atu. No reira ka ki ake toku ngakau e kua hoko whenua katoa te Tiriti o Waitangi, hoi ka mea au kua mutu taku titiro atu ki nga mahi a te Tiriti o Waitangi kua tango moni hoki te Tiriti o te whenua nei o Puhipuhi. Hoi ka eke tenei kite tima kahuri ki Ingarangi, kati 1 konei. Na Hohepa Takiwira Houtai Wahirangi Tawhai WAIMA, Hokianga, Akuhata 19, 1884.