Ture whakahaere i nga whenua Maori

He mea whakahau i taia ai e Hoani Makae, Kai-ta Perehi a te Kawanatanga, Poneke i.e. Wellington, N.Z., 1900

\Maori Lands Administration.

NIU TIRENI.

TURE WHAKAHAERE I NGA WHENUA MAORI.

He Ture hei whakatakoto tikanga hei Whakahaere i nga Whenua Maori.

NOTEMEA ko nga Rangatira me era atu tumuaki o nga Maori o Niu Tireni kua tono a pitihana ki a te Kuini mete Pare mete o Niu Tireni, kia rahuitia nga toenga whenua Maori (e tae ana pea kite rima miriona eka) e toe nei ki nga Maori whaitake, kia waiho era hei painga hei oranga hoki mo ratou, ara kia awhinatia ratou kei noho kore whenua rawa ratou : A notemea hoki e tika ana hei painga mo nga Maori ratou tahi ko nga Pakeha o te koroni kia whakaritea he tikanga e taea paitia ai te whakanohonoho mete whakamahi i nga whenua rahi a nga Maori e takoto kau ana, kaore he tangata e noho ana i runga, kaore hoki i te puta mai he painga i aua whenua, hei aw T hina hei tautoko hoki i nga Maori i a ratou e tahuri ana kite whakahaere mahi mete rapu oranga mo ratou : A notemea hoki e whaitikanga ana kia whakaritea etahi huarahi i runga i te whakahaerenga paitanga o nga whenua Maori hei whakamutu i te moumou noaiho mete whakapau nui o te moni i runga i nga tautohetohe me nga whakaw r a, i runga ra ia i nga tikanga e whai ake nei : Ka meingatia Hfii ture e te Runanga Nui o Niu Tireni e noho huihui ana i roto i te Paremete, i runga ano i tona mana, ara:—

1. Te Ingoa Poto o tenei Ture ko “Te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori, 1900.”

2. Ko tenei Tore kua wahia kia rima ona Wahi, ara :

Wahi I. Nga tikanga tuatahi —Tekiona 3 me 4. Wahi 11. Nga Takiwa me nga Kaunihera. (Tekiona 5 tae noa ki Tekiona 8). Wahi 111. Nga mana o te Kaunihera mete Whakahaerenga o nga Whenua Maori o roto oia Takiwa. (Tekiona 9 tae noa ki Tekiona 49.

Wahi IV. Etahi atu tikanga. (Tekiona 50.)

Numa 1.

2

Ture TMhakahaere i nga Whenua Maori.

WAHI I.

Nga Tikanga tuatahi.

3. I roto i tenei Ture, mehemea kaore e takoto ke ana te aronga,—

“ Tukunga,” e uru ana ki tenei kupu te hoko, te riihi, te mokete, te taunaha, te riana, te nama e whakataua ana kite whenua, te kanataraka, te whakawhiti me era atu ritenga tuku katoa, ahakoa he tuku tuturu, he tuku ranei mo tetahi wa:

“ Kaunihera ” tona tikanga he Kaunihera Whenua Maori i whakaturia i raro i tenei Ture :

“ Takiwa ” tona tikanga he takiwa whenua Maori i raro i tenei Ture:

“Maori” tona tikanga he tangata Maori o Niu Tireni, hui atu ki nga hawhe-kaihe me o ratou uri o te taha Maori: “ Whenua Maori ” tona tikanga he whenua, he paanga, he whai-taketanga ranei ki tetahi whenua, i Nui Tireni nei,

e puritia ana, a muri ake nei ranei puritia ai e tetahi Maori i raro i ia ahua whaitaketanga, a e uru ana ki taua kupu te whenua papatupu; engari kaua e uru ki roto ki nga tikanga o aua kupu enei tu whenua, ara : (a.) Nga whenua i ata hokona e te Maori i te Karauna i tetahi Pakeha ranei;

(6.) Nga whenua e taka ana ki raro e whakahaerea ana ranei i raro i nga tikanga o tetahi o nga Ture e whai ake nei, ara, —-

“ Te Ture o nga Whenua o Taiaroa, 1883.”

“Te Ture mo nga Rahui Maori o te Tai Hauauru o

Te Waipounamu me Whakatu, 1887,”

“ Te Ture Whakatautau Rahui mo te Tai Hauauru,

1892,”

“Te Ture Taone Maori, 1895,”

“Te Ture Rahui Maori o te Takiwa o te Urewera,

1896,”

“ Te Ture Rahui i te Motu o Kapiti mo te Iwi Katoa, 1897

(e.) Nga whenua Maori o Te Waipounamu me Stewart Island me era atu whenua e whakahaerea ana i raro i tetahi Ture motuhake :

“Ota” tona tikanga he whakataunga, he ota ranei e whakaputaina ana e te Kaunihera i runga i nga mana kua hoatu ki taua Kaunihera e tenei Ture :

“ Tangata nona te whenua,” me uru ki nga tikanga o enei kupu nga tangata e pupuri ana i te whenua i runga i te tikanga tiaki i etahi atu ritenga ranei: “Papakainga” tona tikanga he whenua rahui kua tino hereherea pumautia, i wehea hei kainga hei oranga mo tetahi tangata Maori i runga i nga ritenga o tenei lure : “ Tiwhikete papakainga ” tona tikanga ko te tiwhikete i whaka-

putaina i te wa i wehea ai tetahi whenua hei rahui a i tino hereherea pumautia;

Ture Whakahaere i nga TKhenua Maori.

3

“ Whenua papatupu ” tona tikanga he whenua kei nga Maori, e kereemetia ana ranei e ratou, kaore nei ano i whakawakia i whakataua ranei nga tangata nona : “ Kua whakatakotoria ” tona tikanga ko nga huarahi-whaka-haere i whakatakotoria i raro i tenei Ture : “ Kai-rehita ” tona tikanga ko te Kai-rehita Takiwa Whenua mo te takiwa i takoto ai te whenua.

4. Ko nga kupu katoa i roto i tenei Ture e pa ana ki nga Maori whai whenua ka kiia e pa ana ki nga Maori whai whenua i roto i te takiwa whenua Maori e ekengia ana e aua kupu.

WAHI 11.

Nga Takiwa me nga Kaunihera

Mo nga Takiwa.

5. I runga i nga ritenga o tenei Ture kaua e hoki iho i te ono nga takiwa Maori i roto i te Motu o Aotearoa, Niu Tireni. Ko nga rohe me nga ingoa o aua takiwa ma te Kawana i roto i tona Kaunihera e whakatakoto, a me perehi me panui aua rohe me aua ingoa ki roto kite Kahiti, a kei te panuitanga me mana nga tikanga o tenei Ture ki taua takiwa.

Mo nga Kaunihera.

6. Mo ia takiwa whenua Maori me whakatu he Kaunihera Whenua Maori mo reira, a me tapa he ingoa mona ko te “ Kaunihera Takiwa Whenua Maori o ,” a kaua e nuku atu i te toko whitu e hoki iho ranei i te toko rima ona mema, ara:—

(1.) Hei Tumuaki tetahi, ma te Kawana e .whakatu a ka huaina i raro nei ko “ te Tumuaki ” ;

(2.) Kaua e hoki iho i te tokorua a kaua hoki e maha atu i te tokotoru nga tangata e riro ma te Kawana e whakatu, a kia kotahi o ratou me Maori.

(3.) Kaua e hoki iho i te tokorua a kaua hoki e maha atu i te toko torn nga tangata e pootitia e nga Maori o te takiwa kia tu hei mema, a ko nga tangata e pootitia ana hei nga tangata anake o tana takiwa. (4.) Kaore te Maori i tu hei mema i runga i te pootitanga mo tetahi Kaunihera e urn hei mema mo tetahi atu Kauni-

hera.

7. Me tu ia Kaunihera hei ropu kaporeihana, a me mau tonu te riiwhi haere o ona mema, ame whakawhiwhi ratou ki tetahi hiiri; a me pa enei tikanga e whai ake nei kite Kaunihera me ona mema:— (1.) Kia torn tau te roa o te tino wa hei tuunga mo ia mema o te Kaunihera, engari ina mutu te mematanga o tetahi tangata ka taea noa atu ia te whakatu ano, te pooti ano ranei kia tu ano hei mema.

(2.) Ka ahei noa atu tetahi mema kite whakamutu i tona menutanga i runga i tana whakaatu-a-tuhituhi. Mehemea ko te Tumuaki te mea e whakamutu ana i a ia, me tuku atu

4

Ture Whakahaere i nga Whenua Maori.

tana reta whakaatu i tona mutunga kite Kawana, a mehemea he mema te mea e whakamutu ana i a ia me

tuku atu tana reta whakaatu i tona mutunga kite Tumuaki.

(3.) Ka ahei noa atu te Kawana kite whakamutu i tetahi mema, mehemea kite whakaaro te Kawana kua puta he take e kore ai taua tangata e tika kia tu tonu hei mema, a i te mea ranei kua man tetahi hara ona e kore ai ia e tika kia waiho tonu hei mema.

(4.) Ka watea te nohoanga o tetahi mema kite whakamutu taua tangata i tona mematanga, kite whakamutua ranei ia i tona nohoanga, kite mate ranei ia, kite peekerapu ranei ia, ki te whakataua ranei tetahi hara ki a ia e whiua ai ia kite whare herehere mo nga marama tekau ma rua nuku atu ranei, kite ngaro ranei ia i tona nohoanga i nga tino huihuinga honohono e torn o te Kaunihera, ara, mehemea e hara ite Kaunihera ia i whakaae kia ngaro atu; ako ia nohoanga e watea pera ana ka kiia tera he wateatanga motuhake.

(5.) Ko ia nohoanga e watea ana i runga i te paunga o nga tau kua whakaritea nei mo nga tino tuunga ka kiia he tino wateatanga tera. (6.) Ki te watea tetahi nohoanga o te Kaunihera ka ahei te

Kawana kite whakatu i tetahi atu Maori hei whakakapi i te nohoanga o te mema kua mutu atu ra : Engari ko taua mema hou i whakaturia ra me tu mo te wa anake e toe ana o nga tau i whakaritea mo te Kaunihera e tu ra.

(7.) Ko ia wateatanga motuhake me whakakapi i roto i nga ra e rua tekau ma warn i muri iho i taua wateatanga, a ko te mema hou e whakaturia ana hei whakakapi i taua nohoanga me tu mo te wa anake e toe ana o nga tau i whakaritea mo te mema kua mutu atu ra.

(8.) Ka timata tonu atu nga mahi a te mema e whakaturia ana i te ra tonu i whakaturia ai ia.

(9.) Ko nga pootitanga hei whakakapi i nga tino wateatanga nohoanga me tu i te rua tekau ma warn o nga ra i mua mai i te ra e watea ai aua nohoanga i runga i te paunga o nga tau e torn, a ko te mema i tu i runga i te pootitanga me timata ana mahi mema i te ra i pan ai taua torn tau.

(10.) Ko ia pootitanga me whakahaere i runga ano i nga tikanga e mana ana mo te pootitanga o tetahi mema mo te Whare o Raro o te Paremete mo tetahi o nga takiwa pooti Maori.

(11.) I runga ano i nga tikanga o tenei Ture me nga huarahiwhakahaere i raro i tenei Ture, ko nga pootitanga mema me tu i ia wa, a me tu ki ia kainga i runga ano i nga tikanga tera e whakahaua e te Kawana mo te pootitanga tuatahi, a ko nga pootitanga o muri mai me riro ma te Kaunihera e whakahaere.

(12.) Haunga ia te Tumuaki, ma te Kawanatanga ia e utu, engari ko ia mema o te Kaunihera ka tikakia whakawhiwhiaki te moni tekau hereni i te ra mo ia ra e tino mahi ana ia i nga mahi a te Kaunihera, me utu atu ana moni i nga moni

Ture Whakahaere i nga Whenua Maori.

5

kei raro i te mana o te Kaunihera, a me whakahoki ano

hoki ki taua mema ana moni i whakapaua e ia mo nga tereina, nga tima, nga kooti, nga hoiho ranei, i a ia e haereere ana i runga i nga mahi a te Kaunihera.

Engari ko aua moni i utua ra me wehewehe tika ki runga ki ia poraka i runga ano i nga moni i whakapaua tikatia mo ia poraka. 8. Mo runga i nga huihuinga katoa o te Kaunihera me pa nga tikanga e whai ake nei:

(1.) E whai korama ai me tae te nuinga o nga mema ote Kaunihera ki ia huihuinga: engari e tika ai te korama kia kotahi kia maha atu ranei nga mema Maori e tae atu ki ia huihuinga. (2.) Ko te Tumuaki hei Tiamana, a me whai pooti whiriwhiri ia, me whai pooti whakatau hoki. (3.) Ki te ngaro te Tumuaki i tetahi huihuinga o te Kaunihera, ka ahei ia kite whakatu i tetahi o nga mema Pakeha hei Tepute Tiamana mo taua huihuinga, a ko taua Tepute Tiamana, i te wa e mahi ana ia i taua mahi, me whiwhi i

nga mana o te Tiamana. (4.) I raro i nga tikanga o tenei Ture me nga huarahi-whakahaere i raro i tenei Ture, ma te Kaunihera ano e whakariterite

ana mahi.

WAHI 111.

Nga Mana Whakahaere o te Kaunihera i roto i tona Takiwa.

9. Mo runga i nga whenua Maori katoa i roto i tona takiwa, me whakawhiwhi kite Kaunihera, a me whakahaere e ia nga mana katoa kua whakawhiwhia nei kite Kooti Whenua Maori mo runga i nga mahi e rapua ai e whakataua ai nga tangata mo ratou te whenua, e wehewehea ai te whenua, e whakataua ai nga kai-riiwhi tupapaku, e whakataua ai te nui o te paanga o ia tangata, e whakataua ai nga kaitiaki mo era o nga tangata i uru ki taua whenua e noho hapa ana i te ture. Engari kaua te Kaunihera e whakahaere i nga mana kua whakawhwhia nei ki a ia mo tetahi mea i raro i tenei tekiona kia whakahaua ra ano ia e te Tumuaki o te Kooti Whenua Maori.

10. Ko ia tangata e whakahe ana ki tetahi ota i mahia e te Kaunihera i runga i nga mana e tau ana ki a ia i raro i te tekiona iwa o tenei Ture, ka ahei, i roto i nga marama e rua i muri tonu ilio i te hanganga o taua ota, kite tuku tono piira mo runga i taua mea kite Tumuaki Kai-whakawa o te Kooti Whenua Maori, a ma taua Tumuaki e whakawa e whakatau taua piira, e tuku atu ranei taua piira kite Kooti Piira Whenua Maori e whakaturia ana i raro i te Wahi X. o “Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894,” a kite peratia e ia ka whai mana te Kooti Piira Whenua Maori kite whakawa kite whakatau hoki i taua piira.

11. Kaahei te Kaunihera, mo katoa mo etahi anake ranei o nga take i tukua ai he mana whakahaere ki a ia e tenei Ture, kite tuku atu i tetahi kereeme, take ranei, e kawea atu ana kite aroaro o te Kaunihera ki tetahi Komiti Poraka kia uiuia ano kia ripoatatia ano.

6

Ture Whakahaere i nga WTienua Maori.

12. Ina tae atu tetahi ripoata pera a tetahi Komiti Poraka, a ina ata panuitia ki roto kite Kahiti mete Gazette te whakaaturanga o tona whakaaro pera, ka ahei te Kaunihera kite whakamana i taua ripoata, mete hanga ota i runga i taua ripoata i runga i ta te Kaunihera e kite ai e tika ana.

13. Ko nga ota katoa me era atu pukapuka e mahia ana e te Kaunihera me hiiri ki tana hiiri, a me haina hoki e te Tumuaki ratou tahi ko etahi o nga mema kaua e hoki iho i te tokorua, a kia kotahi o ratou me Maori.

14. Ko ia ota e mahia peratia ana me tuku atu e te Kaunihera i reira tata ano, kia rua nga kape, kite Tumuaki Kai-whakawa o te Kooti Whenua Maori, a mana e panui poto tona aronga ki roto kite Kahili, a, kite kore e tukua atu he piira kite Tumuaki Kaiwhakawa i roto i nga marama e rua i muri tonu iho o tana panuitanga, me haina a me whakaputa e ia taua ota, hei reira katahi rawa taua ota ka whai mana ano he ota na te Kooti Whenua Maori, a me tuhi e te Kairehita o taua Kooti ki ana pukapuka, ano he ota na taua Kooti.

15. Ko ia ota pera e pa ana ki tetahi whenua Maori ki ona take ranei, e ahei ana kia rehitatia i runga i nga huarahi kua whakatakotoria.

J/c* Nga Komiti Poraka Papatupu,

16. Ko nga Maori e kereeme ana ko ratou nga tangata whaitake ki tetahi poraka whenua papatupu e ata whakaingoatia ana i roto i tetahi takiwa, me ahei, i runga i nga huarahi kua whakatakotoria, kite pooti i tetahi komiti, ka huaina te ingoa ko “Te Komiti Papatupu o Poraka amo runga mo tana komiti me pa enei tikanga e whai ake nei, ara, —

(1.) Ko nga tangata mo tana komiti me kaua e hoki iho i te tokorima a me kaua e maha atu i te tokoiwa, i runga ano i nga tikanga kua whakatakotoria. (2.) Ahahoa pewhea e kore rawa e ahei kia tu he mema o te Kaunihera hei mema mo te komiti. (3.) Te roa o te wa e tu ai ia mema hei mema mo te komiti e torn

tan, engari ka ahei ano nga mema e mutu ana te tu kia pootitia houtia ano; ako ia pootitanga mema me tu ate wa a i te takiwa hoki tera e whakaritea e te Kaunihera.

(4.) I raro i nga tikanga o tenei Ture, ma te komiti ano e whakahaere ana mahi.

17. Me tahuri te komiti, i runga ano i te ata whakaaro ki nga tikanga Maori, kite tino rapu mete tino uiui i nga whai paanga ki te poraka, a hei tukunga iho mo tana uiuinga me whakahau kia hanga he mapi ahua e tetahi kai-ruri whai mana hei whakaatu i te takiwa me nga rohe o tana poraka, a me haere ana rohe i runga i nga rohe hapu mehemea ka taea. 18. Me hanga e te komiti he ripoata whakaatu —

(1.) I nga ingoa o nga tangata nona to poraka, me whakanoho-noho-a-whanau, engari mete ata whakaingoa ano i ia tangata o ia whanau ; (2.) I te rahi mete iti o te paanga o ia whanau kite poraka;

Ture TPhakahaare i nga Whenua Maori,

7

(3.) I te rahi mete iti o te paanga o ia tangata o roto oia paanga whanau kite poraka; (4.) Me era atu mea kua whakatakotoria. 19. Me tuku atu taua mapi ahua me taua ripoata e te komiti ki te Kaunihera, a ina oti i te Kaunihera te whiriwhiri i aua mea, me te whakatuwhera i tetahi taima hei rongonga mana i runga i te whakawa i nga korero a nga taha katoa e eke ana ki runga ki taua mapi me taua ripoata, kia mutu ra ano te pera, hei reira me tahuri te Kaunihera kite hanga ota, i runga inga huarahi kua whakatokotoria, hei whakamana i taua mea hui atu ki nga whakarereketanga me nga whakatika tikanga tera e kitea e ia e tika ana kia mahia. 20. Ko te mapi ahua mete ripoata a te komiti tae atu kite ota whakamana a te Kaunihera e ahei ana kia mahia ahakoa kaore ano i ruritia te poraka, kaore ano ranei kia hanga he mapi ruri i whakamana e te Tumuaki Kai-ruri, a, haunga ia mehemea ka ata tonoa e te komiti, kaore he tikanga e tino ruritia ai te katoa, tetahi wahi ranei o te poraka, kia whai mana ra ano te ota whakamana a te Kaunihera, ahakoa e takoto ke ana te tikanga o etahi kupu i roto i Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894,” i roto ranei i tetahi atu Ture.

Mo nga Papakainga,

21. Mo runga i nga whenua Maori katoa i roto i te takiwa o te Kaunihera me pa enei tikanga motuhake e whai ake nei:— (1.) Me tere tonu te uiui mete whakatau a te Kaunihera mehe-

mea e hia nga whenua o ia tangata Maori, ahakoa he tane he wahine he tamaiti ranei, e tika ana hei oranga a hei nohoanga mona, a ma te Kaunihera hoki e whakatau kia hia nga eka o taua whenua e rite ana, ki tehea wahi ranei takoto ai, hei papakainga mo ia Maori, hei oranga mona hei tupuranga kai mana, a me whakaputa hoki he tiwhikete papakainga mo taua Maori, hei whakaatu e puritia ana taua whenua hei papakainga mo taua Maori, a me hoatu e te Kaunihera tetahi panui ki taua Maori whakaatu atu taria e whakaputaina atu ki a ia he tiwhikete mo taua whenua.

(2.) Ko taua whenua ka tino herea e kore rawa e taea te tuku.

(3.) Ko nga tiwhikete mo nga papakainga me tuhituhi ki runga kite kirihipi, kia torn nga kape, a me hanga he mapi o te whenua ki runga, a me tuhituhi hoki nga rohe o te whenua mete ingoa o te tangata mona te whenua.

(4.) Ko tetahi o nga kape me takoto kite Kaunihera, ko tetahi o nga kape me takoto kite tari o te Kai-rehita, a ko te torn o nga kape me whakaputa atu kite tangata i tuhia tona ingoa ki roto ki taua tiwhikete. (5.) Ko ana tu tiwhikete me haina e te Tumuaki o te Kaunihera, a me hiiri kite hiiri o te Kaunihera, a ina whaka-

kitea taua tiwhikete koia tera te tino tohu pono e mohiotia ai, ina tuku taua Maori i tetahi atu whenua ona, kei te rahi te whenua e toe ana ki a ia hei kainga mona hei oranga mona.

(6.) Ki te ngaro tetahi tiwhikete papakainga, ka ahei te tangata

8

Ture Whakahaere i nga WTienua Maori.

nana kite tono kite Kaunihera kia hoatu he kape hou. Ko taua tono me tautoko e tetahi pukapuka kii-pono hei whakaatu i nga take me nga huarahi i ngaro ai taua tiwhikete, a me ahei te Kaunihera kite whakaputa i tetahi kape o taua tiwhikete.

(7.) Ki te mea ka tupono he kino katoa te whenua o tetahi Maori kaore e pai hei nohoanga hei oranga mona, me ahei ia i runga i te whakaae a te Kaunihera kite whakawhiti i taua whenua mo tetahi whenua totika, kite hoko atu ranei i taua whenua ka hoko mai ai i tetahi whenua totika. Me utu atu kite Kaunihera nga moni i riro mai i te hokonga atu o taua whenua, a ma te Kaunihera e whakapau taua moni hei utu mo te whenua e hokona mai ana. Ko te pai mete kino o tetahi whenua e whakawhitingia peratia ana, e hokona atu ana, e hokona mai ana ranei, ma te Kaunihera e whakatau.

Mo nga Tuku.

22. I muri tonu iho o te mananga o tenei Ture e kore e ahei kia tukua tetahi whenua Maori i runga i te riihi ahakoa kite Karauna ki tetahi atu tangata ranei, kite kore e matua whakaaetia e te Kaunihera i runga ano i nga huarahi e whakaaturia ana i roto i tenei Ture. Engari mehemea he tuku-a-hoko, a he tohomaka atu i te tokorua nga tangata no ratou te whenua, me matua whakaae e te Kawana i roto i tona Kaunihera e taea ai taua hoko ; a mehemea ia he tuku-a-hoko a kaore i maha atu i te tokorua nga tangata no raua te whenua, me kaua rawa e pa atu nga tikanga o tenei Ture, mehemea ra kaore i whakawhitia te whenua kite Kaunihera.

23. E kore e ahei tetahi Maori kite tuku i tetahi whenua Maori kite Karauna ki tetahi atu tangata ranei, kite kore e matua whakaputaina atu ki a ia he tiwhikete papakainga i runga i nga tikanga kua whakaritea i runga ake nei e taea ana ranei e ia te whakaatu atu i te panui a te Kaunihera whakaatu atu kua whakataua he whenua ki a ia a taria e whakaputaina atu ki a ia he tiwhikete papakainga mo taua whenua, pera ano me nga tikanga o te tekiona rua tekau ma tahi o tenei Ture.

24. Mo runga mo nga ritenga o tenei Ture me ahei te Kawana i runga i te kupu a te Kaunihera kite unu kite whakakore atu i etahi o nga here i nga here katoa ranei e arai ana i nga tuku whenua Maori, ahakoa e noho ana i roto i tetahi Karauna karaati, i tetahi tiwhikete, i tetahi atu ahua pukapuka take ranei, i roto ranei i tetahi Ture i paahitia i mua atu i tenei; a hei muri, engari i runga anake ano i nga tikanga o tenei Ture, ka rite tonu te whai mana o nga Maori no ratou te whenua, i unuhia i whakakorea atu ra ona here arai i te tuku, kite tuku i te whenua, pena ano mete whai mana o te Pakeha kite tuku i tona whenua.

Engari ia kaua rawa tetahi kupu kotahi o tenei Ture e kiia e whakaae ana kia tukuna tenei mea te papakainga. 25. E kore tetahi tukunga whenua Maori a tetahi Maori e whai mana kite kore e tukuna i runga i tetahi tiiti i ata hainatia e taua Maori nana te tuku, a kite kore hoki e whakaritea mo ia tiiti pera enei tikanga e whai ake nei:—

Ture Whakahaere i nga Whenua Maori.

9

2

(1.) I mua atu i te hainatanga o taua tiiti, me oti te tuhituhi ki runga ki taua tiiti te whakamaoritanga o ona kupu me ona tikanga, he mea whakamana e tetahi kai-whakamaori whairaihana; ame oti hoki te hanga he mapi tika o taua whenua ki runga ki taua tiiti. (2.) Me haina taua tiiti kite aroaro o tetahi mema o te Kaunihera o tetahi Kai-whakawa Tuturu, o tetahi Kai-whakawa Tei Pii, o tetahi Pohimahita ranei me tetahi kai-whakamaori whai-raihana hei kai-titiro, a me matua marama raua kei te tino mohio a ia Maori, e tuku ana i te whenua, kite

tikanga mete aronga o taua tiiti. (4.) Mehemea kua whakaputaina he tiwhikete papakainga me tuhi ki runga ki ia tiiti pera, te nama o taua tiwhikete papakainga o ia Maori e tuku ana i tetahi whenua, me era atu kupu mo runga mo taua papakainga e marama ai te Kai-rehita e rahi ana nga whenua e toe ana ki ia tangata Maori e tuku ra, hei nohoanga a hei oranga mona. (5.) Mehemea kaore ano kia whakaputaina he tiwhikete papakainga, engari ko te panui whakatau anake kua puta, kei reira me tuku atu te panui mete whakaatu i te ra i tuhia ai taua panui, kia ahei ai te Kehita kite ata titiro kia mohio ai ia he tika e nui ana ano te whenua e toe ana ki ia

Maori pera hei kainga hei oranga hoki mona. (6.) Ki te marama kite Kai-rehita Takiwa Whenua kua whakaritea nga tikanga o tenei Ture, hei reira me rehita e ia taua tiiti. 26. (1.) Kaore e tika kia whakawhiwhi tetahi Pakeha i a ia ki tetahi whenua Maori, ahakoa mona ake mo tetahi atu ranei, a ahakoa i runga i te hoko, i te riihi, i te tuku noa ranei, kite kore e matua whakatakotoria e ia kite aroaro o te Kaunihera tetahi pukapuka kii-pono, i mua ano o te hainatanga o tetahi tiiti e tetahi Maori e whiwhi ai taua Pakeha i tetahi whenua Maori, a ko taua pukapuka kii-pono me pera te ahua mete pukapuka kua whakaritea e “Te Ture Whenua, 1892,” hei whakaatu ko te whenua e hokona ra e ia e hokona ana e ia hei whenua mona ake, a hui atu kite whenua i whiwhi ai ia i mua atu, kaore i te nuku atu ona whenua katoa i te ono rau e wha tekau nga eka whenua tuatahi, i te rua mano nga eka whenua tuarua.

(2.) Ki te tae atu taua kupu kii-pono kite Kaunihera, me whakaputa atu e te Kaunihera tetahi raihana ki taua kai-kii-pono whakaae atu kia riro i a ia taua Whenua Maori.

(3.) Mehemea ka tuhia mohiotia tetahi kupu teka ki roto ki taua kupu kii-pono, a ka whakataua hei hara ki runga kite kai-kii-pono mo runga i tana hanga noa i taua kupu teka, hei reira ka kiia ko ona take katoa ki runga ki taua whenua i tukua ra ki a ia kua murua katoa kua mana kore noa iho. Engari ia, mo runga mo te maha o nga eka, kaua tenei tekiona e pa ki nga tangata e whiwhi ana i naianei i te riihi whenua Maori.

Engari hoki mehemea ia e hara i te whenua mornona, engari ia he whenua pukepuke a ko tona painga hei haerenga kararehe anake, kei reira ka ahei te Kawana i roto i tona Kaunihera, i runga ano ia i te kupu tohutohu pera atu a te Komihana Whenua o te takiwa e takoto

10

Ture TFhakahaare i nga WTwnua Maori.

ai aua whenua, kite whakaae kia rahi ake te whenua hei tango ma te tangata, i runga i tana i mahara ai he mea tika kia hokona ai kia riihitia ai ranei aua whenua.

27. Ko te tekiona rima o “Te Ture Whakatikatika i nga Ture Whenua Maori, 1895,” e whakatikaia ana e tenei ara e patua ana nga kupu “ mehemea he tangata ia e whiwhi ana i tetahi whenua i roto i te Koroni o Niu Tireni, e puritia ana i runga i te tikanga motuhake ki a ia anake, e ia me tetahi atu tangata ranei,” ka hoatu ko enei kupu hei whakakapi mo era, ara — 66 mehemea he tangata ia e whiwhi whenua ana i Niu Tireni.” Mo runga mo nga tikanga o tenei tekiona me penei te whakamaoritanga o enei kupu “ tangata whiwhi whenua,” ara, ko ia tangata ahakoa ko ia anake ko raua ko ratou tahi ranei me etahi atu tangata e whaipaanga ana ki ta te ture kite take tuturu o te whenua, e whaipaanga ana ranei mo nga tau maha atu i nga tau rua tekau ma tahi. Ko te pukapuka kupu ki tuturu i roto ite Kupu Apiti Tuatahi ki taua Ture e whakatikaia ana e tenei, ara, e patua ana nga kupu timata atu i nga kupu Ko ahau ko A. B.” tae rawa ki nga kupu “ e whiwhi ana ” i te rarangi whitu o taua Kupu Apiti Tuatahi a ka whakauru atu ko enei kupu, ara, ei Ko ahau nei e hara i

te tangata whiwhi whenua i runga ia i nga tikanga o te tekiona rima o c Te Ture Whakatikatika i nga Ture Whenua Maori, 1895’ .”

I te mea ka whakapuaki tetahi tangata i te kupu ki tuturu pera me tera e whakahuatia ana i te tekiona rima o “ Te Ture Whakatikatika i nga Ture Whenua Maori, 1895,” ma te Kaiwhakawa e whakahaere ana i te Kooti, i te mea ka whakaaro ia me pera, i runga ranei i te tono a tetahi tangata e whakahe ana i te tono kia whakamana tetahi hoko, e pa atu ana ranei ki tana hoko, ahakoa e whakahe ana e pewhea ana ranei, ka ahei kite tamana i te tangata nana te kupu ki tuturu, tetahi atu tangata ranei, kia haere atu kite Kooti kia pataia atu kia utu patai atu a waha i runga i tana oati, mehemea ranei he pono nga kupu o tana kupu ki tuturu, me ahei hoki kite tamana i tana tangata kia tae atu kite Kooti mete man atu i nga tiiti, pukapuka, tuhituhinga ranei kei a ia e pupuri ana kei a ia ranei te mana o ana pukapuka, a e pa ana aua mea kite pono kite tito ranei o nga mea e whakahuatia ana i roto i taua kupu ki tuturu. Ko tana tangata e tamanatia peratia ana e tika ana kia pataia, kia pataia ano hoki e tetahi taha, kia pataia tuaruatia pera ano me etahi atu tu whakawa. E kore rawa taua tangata i tamanatia peratia e tukuna kia kaua e utu i te patai e pa ana ki aua take i runga i te whakaaro ma te utunga o aua patai e anga atu ai e tau ai ranei te hara ki runga ki a ia. Ko nga tikanga katoa o “Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894,” mo nga kaiwhaaki korero me era atu mea me pa atu hoki ki nga whakahaerenga whakawa i raro i tenei tekiona, engari ia ko te whiu utu i raro i te tekiona rua tekau ma torn me kaua e hipa atu i te kotahi ran pauna, a ko te whiu kite whareherehere me kaua e roa atu i te torn marama :

Engari hoki kaua tehi kupu a tetahi tangata utu patai a te Kaiwhakawa a tetahi atu tangata ranei i te aroaro o te Kaiwhakawa i runga i te whakawakanga i tana take, e tika kia kawea atu hei korero mo runga mo tetahi whakawa hiira, kirimini ranei, haunga atu ia mo nga whakawa mo te korero tito o roto o te kupu ki tuturu. 28. Ko te Maori nga Maori ranei, ahakoa kua kaporeihanatia

Ture Whakahaere i nga Whenua Maori.

11

kaore ano ranei, he whenua Maori tona to ratou ranei, me ahei kite tuku atu i taua whenua, tetahi wahi ranei o taua whenua kite Kaunihera i runga i te tikanga tiaki, i runga ano i ona tikanga mo te riihi, mo te roherohe, mo te whakahaerenga, whakapainga ranei, mete nama moni ano i runga i taua whenua, i runga ano i nga tikanga e whakaritea ana e tuhituhia ana hoki i waenganui i nga tangata whai take mete Kaunihera; a e whakaaetia ana e whakamanaia ana hoki te Kaunihera kia tango i taua whenua i runga i te tikanga tiaki: Engari hoki mehemea ia kaore i te noho kaporeihana nga tangata whai take kite whenua, me haina katoa nga tangata whai take i te pukapuka tuku, a ma te mana o taua pukapuka e tuku te katoa tetahi wahi ranei o taua whenua.

29. Na mo runga mo ia whenua Maori e tukuna tikatia peratia ana kite Kaunihera, me pa atu enei tikanga e whai ake nei, ara: — (1.) Me whai mana te Kaunihera, i runga i te tono a pukapuka a te nuinga o nga tangata whai take, kite rahui mete whakaeke here ki runga ki era wahi o tana whenua e hiahiatia ana hei kainga hei oranga hoki mo ratou, mete rahui ano

hoki i ona wahi hei urupa, hei pa tuna, hiinga ika ranei, hei

rahui oranga manu Maori ranei, hei rahui rakau, wahie ranei mo nga Maori a muri ake nei.

(2.) A i runga ano ia i nga tikanga o roto o te pukapuka whakaae ko te Kaunihera hei kai-tiaki mo te whenua, me whai mana te Kaunihera kite riihi i te toenga atu o to whenua i runga i te tikanga tono-a-pukapuka, i raro ia i ona tikanga me ona ritenga e whakaaro ai te Kaunihera he mea tika.

(3.) A mehemea e whakamanaia ana te Kaunihera kia mahi pera e te pukapuka whakaae ko te Kaunihera hei kai-tiaki, heoi ka ahei te Kaunihera kite nama moni, he mea punga kite whenua, ki tetahi wahi motuhake ranei o te whenua, a ko te nui o te moni me nga tikanga e namaia ai me haere i runga i ta te Kaunihera i whakaaro ai he mea tika, a me whai mana kite whakapau i aua moni e namaia ana, hei whakaea i nga mokete e whai mana ana, i nga riana utu ruri, i nga nama totika me nga whakapaunga moni ranei e whai mana ana a nga Maori whai take, i pan i roto i nga tau e ono o mua atu o te mananga o tenei Ture i runga i te whakahaerenga i o ratou take ki tana whenua, ki etahi atu whenua ranei a aua Maori ano, a ko te toenga o aua moni me ahei te utu atu mo te roherohenga, mo te ruritanga, mo te mahinga rori, mo te whakapuaretanga, mo te whakaritenga, mo te panuitanga o te riihitanga o aua whenua, mete whakapainga ano hoki i aua whenua i etahi atu whenua ranei o aua tangata ano.

(4.) Me ahei te Kaunihera kite tone atu kia tukuna atu nga pukapuka whakaatu tika i aua nama me aua whakapaunga moni kaore ra i pungaia kite whenua, a me mana te Kaunihera kite whakakore atu kite whakahoki iho ranei i tetahi kereeme tono moni i nga tangata whai take, ina whakaarohia e te Kaunihera kaore i tika te paunga o aua

12

Ture Whakahaere i nga Whenua Maori.

moni mo te whakamananga o nga take ki tetahi whenua pera.

(5.) Me ahei te Kaunihera kite haina tiiti whai mana hei mokete hei taunaha ranei i te whenua hei punga mo nga moni e namaia ana, a me urn ki aua tiiti nga mana me nga tikanga e whakaarohia ana e te Kaunihera he mea tika kia whakaurua ki reira, e whakaritea ana ranei e nga tikanga whakahaere tera e whakatakotoria i raro i tenei Ture.

(6.) Mo runga ia i nga tikanga o roto o tenei tekiona, me ahei te Kaunihera kite nama moni atu i te Tari o te Kai-tiaki mo te Katoa, i te Tari Inihua ranei a te Kawanatanga, i te Comissioner of Public Debts Sinking Fund, Tari Tuku Nama a te Kawanatanga ki nga Kai-nohonoho Whenua i tetahi atu tari nama moni ranei e whakahuatia ana i ia wa iiawa e te Kawana i roto i tona Kaunihera; engari kaua te Kaunihera e kaha e whai mana ranei kite nama moni atu i tetahi peeke, i tetahi tari ranei a tetahi tangata noa, i tetahi atu tangata ranei, kia matua whakaaetia ra ano e te Kawana.

(7.) Mo runga mo nga ritenga o tenei tekiona me ahei te Minita mo nga Whenua, kite nama moni kite Kaunihera i runga i te moketetanga o te whenua, me whakaputa i roto o nga moni e pootitia ana e te Paremete hei hoko whenua Maori, e wehea ana ranei e te Paremete mo nga ritenga o tenei Ture, mo nga tau, a i runga i nga aronga itareti, me nga aronga punga, kua oti te whakatakoto mo runga mo nga moni e namaia ana ki runga ki nga whenua i raro i nga ritenga o te Ture Tuku Moni Nama ki nga Tangata Noho Whenua.

Engari ia ko te huihuinga katoatanga o te moni e namaia e te Minita kite Kaunihera kotahi i te tau kotahi me kaua e neke atu i te tekau mano pauna.

30. (1.) Ko nga tangata Maori no ratou tetahi whenua Maori e puritia ana i runga i tetahi whaitaketanga kua whakataua kite hunga maha atu i te kotahi tekau tangata, me ahei ratou, kite whakakaporeihana ia ratou, i runga i nga tikanga o te Wahi 11. o “ Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894,” a me tau kite Kaunihera nga mana katoa e whakataua ana e taua Ture kite Kooti Whenua Maori mo runga mo te whakamananga i aua Maori no ratou te whenua kia tu hei kaporeihana.

(2.) Ina whakamanaia ia ropu kaporeihana a ina whakaae te nuinga o nga tangata whai take, me ahei te Komiti e pootitia ana, ki te tuku atu i te whenua, tetahi wahi ranei o te whenua kite Kaunihera i runga ano i ona tikanga tiaki e whakaritea ana i waenganui i a ratou : Mehemea ra ia kaore e whaitikanga ana kia matua whakaae atu te Komihana o nga Whenua Karauna ki taua tuku.

31. Ko ia whenua Maori e puritia ana i raro i te Karauna Karaati i te tiwhikete whaitaketanga ranei e nga Maori e nuku atu ana i te kotahi tekau to ratou takomahatanga ka taea te whakahaere e te Kaunihera i runga i nga huarahi a i raro ano hoki i nga tikanga e whai ake nei, ara: —

Ture Whakahaere i nga Whenua Maori.

13

(1.) Ka ahei nga tangata nona, te nuinga ranei o ratou, kite tuku tono, he mea tuhituhi, kite Kaunihera kia whakahaerea e ia te whenua i runga i nga aronga e tino tata ana te ahua ki nga huarahi e whakahaerea nei nga whenua o te Karauna e tetahi o nga Poari whenua i raro i “Te Ture Whenua, 1892 ” :

(2.) Ko taua tono me tuhi i runga i nga ahua tono kua whakatakotoria, a me haina a me titiro hoki te hainatanga i runga i nga ritenga kua whakatakotoria: (3.) Mo runga i te whakahaerenga i te whenua pera, me whakawhiwhi te Kaunihera ki nga mana katoa e tau ana ki tetahi Poari Whenua mo nga whenua o te Karauna, a ka whai kaha ka whai mana te Kaunihera kite tuku i aua tu

whenua, i runga i te riihi i te mokete ranei, engari e taea ai te hoko hei runga anake i nga huarahi kua whakaritea ake nei i te wahanga (7) o te tekiona rua tekau ma tahi; i raro ano i nga tikanga whakahaere e mana ana i taua wa, e pa ana ki nga Poari Whenua :

(4.) I mua o te tahuritanga kite whakahaere i tetahi tono, i raro i tenei tekiona, me marama kite Kaunihera kua whakaputaina ki ia tangata nona te whenua tetahi tiwhikete papakainga, a kaore he wahi o taua papakainga e uru ana kite whenua e meatia ana kia whakahaerea; Engari kite hapa tetahi tangata Maori i tetahi tiwhikete pera, me ahei te Kaunihera kite wehe atu i tetahi wahi tika o te whenua o taua Maori hei papakainga mona, kia mutu tera katahi ka tahuri te Kaunihera kite whakahaere i taua tono:

(5.) Mehemea na te tokomahatanga anake o nga tangata no ratou te whenua i tono kite Kaunihera mana e whakahaere to ratou whenua, me tapahi atu e te Kaunihera nga paanga o nga tangata e whakahe ana, mehemea ra ia kite whakahe etahi, a ko te toenga o te whenua ko tera hei whakahaere ma te Kaunihera:

(6.) Ki te panuitia e te Kaunihera he kupu ki roto kite Gazette mete Kahiti e whakaatu ana kei te whakahaerea e te Kaunihera tetahi poraka whenua Maori, ka kiia he whakaaturanga tuturu pono tera : (7.) Me rehita e te Kai-rehita tetahi kape o tana panui, a hei reira ka kiia mo runga mo nga ritenga whakahaere katoa no te Kaunihera taua whenua : (8.) Mo runga mo nga ritenga o taua whakahaere me haina e te Kaunihera ki tona ingoa ake nga pukapuka tuku whenua katoa, a me tau ki a ia, a me whai mana ia kite whaka-

haere i nga mana katoa e tika ana kite tangata nona tuturu tetahi whenua i runga i te ritenga take tuturu (fee simple).

JEtahi atu tikanga.

32. Kaua lie mea i roto i tenei Ture e whakahaerea hei uta reiti, taake ranei, ki runga ki nga whenua kua tau kite Kaunihera, ki nga Maori ranei no ratou te whenua mehemea kua oti ratou te whakaka-

14

Ture Whakahaere i nga Whenua Maori.

poreihana, ki runga ranei i nga moni e puta ana i ana whenua, ki runga ranei i nga Maori e whiwhi ana i ana moni, e neke ake ai aua reiti aua taake ranei i nga taake e rite ana kia utua e aua whenua i mua atu o te whakataunga peratanga o nga take ki aua whenua.

Engari mehemea e riihitia ana kite Pakeha nga whenua Maori e whakahuatia ana i roto nei, me pangia ana whenua e nga reiti katoa e whakaekea ana e kohia ana e nga Kawanatanga takiwa. 33. Ko nga tukunga whenua e mahia ana i raro i tenei Ture ka ekengia e te tiute pane kuini pera ano me era atu tukunga whenua e hara nei i te whenua Maori, engari e kore e ekengia e te tiute pane kuini whenua Maori.

J/b te Whakatutukitanga o nga Tuku e takoto tarewa ana.

34. Ki te tupono, a te wa e whakamanaia ai tenei Ture kia whakahaerea ki tetahi takiwa, tera kei te whakahaerea te hoko ki a te Kuini o tetahi poraka whenua Maori o roto i taua tikawa, me ahei kia whakatutukitia taua hoko, ahakoa pewhea te takotoketanga o nga kupu i runga ake nei; aki te puta he tiwhikete a te Minita mo nga Mea Maori e ki ana i te haere taua hoko i taua wa, ka kiia he whakaaturanga pono tera.

35. Ki te tupono, a te wa e whakamanaia ai tenei Ture kia whakahaerea ki tetahi takiwa, tera tetahi tuku tika i tetahi whenua Maori ki tetahi tangata noa, a ko taua tuku i timataria tikatia i muri mai i te paahitanga o “ Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894/’ a e haere totika ana i naianei, a kua oti tika tetahi wahi, hei reira ka pa enei tikanga e whai ake nei, ara : (1.) I nga ra katoa o roto i nga marama e rua i muri tonu iho i

taua whakatnananga o tenei Ture, ka ahei nga taha katoa e pa ana ki taua tuku kite tuku panui atu kite Kaunihera, he mea tuhi kite pukapuka, hei whakaatu i te aronga o taua tuku, i te whenua e paangia ana, i nga wahi o taua tuku kua oti, mete hiahia kite whakatutuki rawa i taua tukunga.

(2.) Ko nga tuku katoa kua tukua atu he panui pera me tera kua tohungia ake nei, ka ahei, mo te taha kite Maori nona te whenua, kia whakaotia e te Kaunihera i roto i nga marama tekau ma rua i muri tonu iho o te whakamananga o tenei Ture kia whakahaerea ki taua takiwa, ahakoa te takototanga ketanga o nga kupu i runga ake nei. (3.) A te paunga o te wa kua oti te whakarite i runga ake nei hei whakatutukitanga mo tetahi tuku me ahei te Kaunihera ki

te rapu kite whakatau hoki i runga i te wehewehenga o te whenua i runga ranei i tetahi atu huarahi i nga paanga o nga hunga katoa e uru ana ki taua tuku. (4.) E kore e tika kia kiia e whakamana ana nga kupu o tenei tekiona i te whakatutukitanga o tetahi tuku kaore nei e taea te whakatutuki tika i runga i te ture me i kaua tenei Ture i paahitia. 36. Mehemea i te wa e mana ai tenei Ture kua tonoa atu

kua tukua atu ranei he tone kia wetekia kia whakangawaritia ranei nga tikanga o nga here e pa ana ki tetahi whenua, Maori, hei whakarite ranei kia tiakina e etahi kaitiaki, kei reira ka ahei te

Ture Whakahaere i nga Whenua Maori.

15

Kawana i roto i tona Kaunihera kite mahi tikanga mo taua tono wewete ai, whakangawari ai ranei i nga here, a ko nga tuku whenua e pa ana ki taua whenua e haere ana ma runga i taua wetekanga whakangawaritanga ranei i aua here me tuturu me whaimana, ahakoa e rereke ana nga tikanga o tenei Ture. 37. Mehemea kua wehea tetahi whenua e tetahi Ota Kaunihera kua kahititia (tera ranei e wehea e tetahi Ota Kaunihera i roto i nga ra torn tekau i muri iho i te whakamananga o tenei Ture) kia kaua e pangia e nga tikanga o te tekiona kotahi ran tahi tekau ma whitu o u Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894/ ? mo tetahi take ano, kei reira me ahei ano nga Maori whaitake kite whakaoti i nga tuku e pangia ana e taua Ota Kaunihera, a me haere i raro i nga tikanga o taua “ Ture Whenua Maori, 1894,” mete whaimana rawa ano kaore i whakamanaia tenei Ture.

38. Kaua nga tikanga o roto o tenei Ture e takahi i te mana hoko kei roto i nga mokete o naianei, e pangia ana ranei e tetahi whakahaunga, whakataunga, ota whakaeke utu taunaha ranei, kaua hoki e kati i te whakaotinga o tetahi whakaritenga hoko, riihi, hoko whenua ranei, engari me mana tonu era ano kaore i whakamanaia tenei Ture.

Mo te Pukapuka Pehita a te Kaunihera.

39. Me hanga a me tiaki e te Kaunihera tetahi pukapuka rehita, a me whakaatu e taua pukapuka mo runga i ia poraka whenua Maori kua tau kite Kaunihera kua whakahaerea ranei e ia—

(1.) Nga eka, nga rohe, mete ahua oia poraka, ame nga tikanga me nga huarahi i tukutukuna ai te poraka; (2.) Nga ingoa o nga Maori o ia poraka, nga hea o ia tangata i roto ite poraka, mete ra mete tan i whiwhi ai ia Maori i tona hea, me nga ingoa o ia Komiti Poraka i pootitia i raro i nga tikanga o tenei Ture ; (3.) Era atu mea kua u hakatakotoria. 40. (1.) Ko tana pukapuka rehita, tetahi kape ranei o tana pukapuka, me tuwhera hei tirotirohanga ma te katoa, kaua e utua te tirohanga, a me takoto tana pukapuka ki tetahi wahi tika i roto i taua takiwa i nga haora e whakaritea ana e te Kaunihera. (2.) Ma te Kaunihera i ia wa i ia wa e tuhi nga kupu whakarereketanga mo roto i te pukapuka rehita kia man ai nga whakawhitiwhitinga o nga tangata o nga whenua, a kia tika tonu ai te takoto o nga whenua o roto i te rehita. 41. (1.) Hei tona wa e whakaritea ai me tuku atu te pukapuka rehita ki tetahi hunga whai mana tino matau, mana e uiui e tino whakatau a e ata whakamana kia tika ai nga tuhituhi katoa o roto i taua rehita e pa ana ki nga Maori o ia poraka me o ratou hea i roto i ia poraka, a i runga i nga tikanga o taua mahi ma taua tangata e apiti atu etahi kupu kite pukapuka rehita, e whakatikatika ranei etahi kupu o roto i te pukapuka rehita, kia tino tika ai te takoto o nga korero o roto mo nga Maori o ia poraka me o ratou hea i roto i ia poraka puta noa te hawhe tan o mua tata atu kua pahure atu ra. (2.) Ko te Kooti Whenua Maori taua hunga whai mana, ko tetahi ranei o ona Kaiwhakawa, a kite whakakorea atu te Kooti Whenua Maori, kaati ko tetahi, ko etahi atu tangata totika e whakaturia

16

Ture Whakahaere i nga Whenua Maori.

ana e te Kawana i ia wa i ia wa, ina oti marire i a ia te whiriwhiri nga kupu a te Kaunihera i whakaputa ai mo runga i taua mea. 42. Ko taua pukapuka rehita, ina oti te whakamana pera, koia tera te tino tohu pono o te tika o nga ingoa o nga Maori o ia poraka me o ratou hea i roto i ia poraka mo te wa i whakaputaina ai taua tiwhikete whakamana.

Te Whakahaerenga o nga Moni e puta ana i runga i nga tukutukunga whenua a te Kaunihera.

43. Ko nga moni katoa e puta ana i runga i te tukutukunga a te Kaunihera i nga whenua Maori kua tau kite Kaunihera kua whakahaerea ranei e ia i raro i nga tikanga o tenei Ture me utu atu kite Kaunihera, a i runga ano i nga tikanga kua whakatakotoria, me whakahaere aua moni e te Kaunihera, —

(1.) Tuatahi, hei whakaea i te utu o te whakahaerenga; Engari ko aua moni i utua ra me wehewehe tika ki runga ki ia poraka i runga ano i nga moni i whakapaua tikatia mo ia poraka. (2.) Tuarua, hei whakaea i nga moni katoa e tika ana kia utua i runga i tetahi mokete whai mana, riana, moni taunaha ranei, e eke ana ki runga ki taua whenua. (3.) Tuatoru, me utu atu nga toenga ki nga Maori no ratou nga whenua i runga ano i te rarahi i te ririki ranei o nga hea o ia tangata e whakaaturia ana e te rehita ina oti taua mea te whakamana.

44. Ko te whakahaerenga mete utunga o aua moni me whiriwhiri a me utu i nga wa e whakaritea ana. 45. Haunga ia mehemea ka whaia i runga i nga tikanga o tenei Ture, e kore e taea e te Maori whai whenua te hoko, te taunaha, te tuku ranei i runga i tetahi atu tikanga i tona paanga ki tetahi whenua Maori, i nga moni ranei e puta ana i ona paanga. 46. E kore rawa te paanga o tetahi Maori ki tetahi whenua Maori kite moni ranei e puta ana i taua whenua, e taea te muru, te hoko, te eke ranei e tetahi tikanga ture (engari i raro anake i te mana hoko kua noho ki roto ki tetahi mokete whai mana), a e kore ano hoki e taea te muru atu ina peekeraputia taua Maori.

Mo nga Kaute Moni.

47. Ko nga moni katoa e tika ana kia utua i raro i nga tikanga o tenei Ture kite Kaunihera, ina tae atu ki a ratou, me hari atu kite peeke kei reira e takoto ana nga Moni Kawanatanga o te koroni, a me whakanoho atu aua moni ki tetahi kaute me tapa he ingoa mona ko “Te Kaute o nga Moni o te Kaunihera Maori o te Takiwa Whenua Maori o (me tuhi ki konei te ingoa o te takiwa); ako nga moni katoa e tika ana kia utua atu ete Kaunihera i raro i tenei Ture ma taua kaute e utu atu.

48. Ma te haki anake e taea ai te tiki atu nga moni o roto i taua kaute, ko aua haki ma te Tumuaki ratou ko etahi atu mema tokorua e haina, i runga ano i nga huarahi kua whakatakotoria. 49. Me whakahau e te Kaunihera kia mahia he kaute tika o nga moni katoa e riro atu ana i a ia e utua atu ana ranei e ia i raro i tenei Ture, a i ia wa kua whakatakotoria, a i ia wa hoki e whakahaua ai e

Ture Whakahaere i nga Whenua Maori.

17

3

te Tumuaki Kai-whakahaere Kai-tirotiro i nga Moni Kawanatanga, me tae atu i te Kaunihera ki taua tangata nga kape o aua kaute, a me mahi i runga i ana tauira i whakahau ai.

WAHI IV.

Etahi atu Jfea.

50. Ka ahei te Kawana i ia wa, i runga ite Ota a tona Kaunihera i panuitia ki roto kite Gazette mete Kahili, kite hanga huarahiwhakahaere mo nga mahi e whai ake nei, ara * — (1.) Hei whakahaere i nga pootitanga o nga mema Maori mo nga Kaunihera; (2.) Hei whakatakoto, kia marama rawa ai nga mana, nga tikanga, me nga mahi e hoatu ana ki nga Tumuaki me nga Kauni-

hera; (3.) Hei whakarite i nga mana o nga Komiti Poraka me ana mahi e mahi ai. (4.) Hei hanga tikanga mo te whakatuunga o nga Apiha Whakahaere Pooti, o nga Apiha Kai-pupuri i nga moni, me era atu apiha i raro i tenei Ture, hei whakarite i nga utu mo ratou mo ia tau, a hei whakatakoto marama i nga tikanga

me nga mahi e hoatu ana ki a ratou; (5.) Hei hanga tikanga e taea ai te tango o te whenua Maori hei rori hei tiriti ranei, mo nga mahi ranei a te iwi katoa, i runga i nga tikanga o “Te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni, 1894,” mo runga ranei i nga ritenga o tenei Ture; (6.) Hei whakatakoto turanga taone ; (7.) Hei whakatau i te maha o nga eka e uru ki roto kite riihi kotahi mo te whenua Maori, ara, te maha o nga eka e

tukua i runga i te riihi kite kai-tango riihi kotahi ; (8.) Hei whiriwhiri i te ahua o nga whenua Maori mete ruri hoki i aua whenua; (9.) Hei whakatau i nga tikanga e riihitia atu ai nga whenua Maori e tukua atu ai ranei i runga i etahi atu ritenga i

raro i tenei Ture ; (10.) Hei whakatakoto i te ahua o nga korero mo roto i nga pukapuka riihi, me era atu pukapuka tuku i raro i tenei Ture, me nga tikanga mo te hainatanga o aua puka-

puka; (11.) Hei whakatakoto i nga mahi me nga mana e hoatu kite Kai-rehita i runga i nga tikanga rehitatanga i nga riihi

me era atu pukapuka; (12.) Hei whakatakoto i nga huarahi me nga tikanga e kimihia ai nga wariu o nga whakapainga o nga whenua ; 13.) Hei apiti mai hei hoa mo tenei Ture i era o nga tikanga o “Te Ture Maina, 1891.” “Te Ture Whenua, 1892,” me “Te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni, 1894,” i runga i tana i whakaaro ai he tika, me ana whakangawaritanga i aua tikanga i runga i tana i mohio ai he mea pai mo runga mo nga tikanga o tenei Ture;

18

Ture Whakahaere i nga Whenua Maori.

(14.) Hei whakarite i nga utu e tika ana kia tonoa e te Kaunihera hei utu mo ia tu ahua mahi e whakahaerea ana e te Kaunihera.

(15.) Mo era atu mea e maharatia ana e tika ana kia mahia hei huarahi-whakahaere mo ratou i raro i tenei Ture, e mohiotia ana ranei e te Kawana hei tino whakatutuki i nga tikanga o tenei Ture.

He mea whakahau i taia ai e Hoani Makae, Kai-ta Perehi a te Kawanatanga, Poneke.—l9oo